Symptomatologia chorób układu
krążenia
Klinika Chorób Wewnętrznych, Astmy i Alergii
II Katedra Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Uniwersytecki Szpital Kliniczny Nr 1
im. N. Barlickiego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Przygotował: Michał Panek
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w klatce piersiowej
kołatanie serca
omdlenie
obrzęki
duszność
inne objawy:
kaszel
krwioplucie
zmęczenie
nykturia
nudności i wymioty
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w klatce piersiowej może pochodzić z
serca lub innych narządów:
wewnątrz klatki
w obrębie szyi i ściany klatki piersiowej
w jamie brzusznej
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w dławicy piersiowej (dusznica bolesna)
mechanizm powstawania:
zwężenie światła tętnic wieńcowych
zmniejszona podaż tlenu
zwiększone zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen
charakter bólu:
uczucie ściskania, gniecenia, dławienia, dyskomfort,
pieczenie
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w dławicy piersiowej (ból dławicowy)
umiejscowienie:
ból jest rozlany, trudny do zlokalizowania, najczęściej
umiejscowiony zamostkowo, typowo promieniujący
jednostronnie do szyi, żuchwy, barku, ramienia,
rzadziej do nadbrzusza i pleców
ból w stabilnej dławicy zazwyczaj trwa 2 – 10
min.
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w dławicy piersiowej (ból dławicowy)
jeżeli ból trwa dłużej niż 10 min. należy
podejrzewać dławicę piersiową niestabilną lub
zawał serca
w EKG obniżenie odcinka ST i ujemne
symetryczne załamki T
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w dławicy piersiowej (ból dławicowy)
występuje często po wysiłku fizycznym, wskutek
emocji, po posiłku
ustępuje
w
spoczynku
lub
po
przyjęciu
nitrogliceryny
może kojarzyć się z lękiem, dusznością, potami,
nudnościami, wymiotami, zmianami w ciśnieniu
tętniczym krwi
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w dusznicy Prinzmetala
ból dusznicowy w spoczynku
w EKG uniesienie odcinka ST
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból zawałowy
ból dławicowy trwający > 30 min, zwykle o
większym natężeniu niż w dławicy stabilnej,
nieustępujący
po
zaprzestaniu
wysiłku
fizycznego lub przyjęciu nitrogliceryny s.l.
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból zawałowy
objawy towarzyszące
duszność
poty
osłabienie
nudności
wymioty
lęk przed nadchodzącą śmiercią
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w zapaleniu osierdzia
mechanizm powstawania:
proces zapalny toczący się w obrębie dolnej części
blaszki trzewnej i ściennej osierdzia
charakter bólu:
ostry, kłujący, o charakterze opłucnowym
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w zapaleniu osierdzia
umiejscowienie:
początkowo w okolicy przedsercowej po lewej stronie
klatki piersiowej, rzadziej zlokalizowany za mostkiem
może promieniować do szyi, lewego ramienia, barku i
miejsca przyczepu mięśnia czworobocznego do grzebienia
łopatki
ból trwa zwykle wiele godzin lub dni, ma zmienne
natężenie
wysiłek nie zmienia natężenia bólu
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w rozwarstwieniu aorty
mechanizm powstawania:
pęknięcie błony wewnętrznej aorty i rozciąganie ściany aorty
przez krew
charakter bólu:
rozdzierający, przeszywający, niezwykle silny
umiejscowienie:
przednia ściana klatki piersiowej, zamostkowo, może
promieniować do pleców, między łopatki
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w rozwarstwieniu aorty
ból pojawia się nagle, od początku w
maksymalnym natężeniu i trwa nieprzerwanie
przez wiele godzin
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból opłucnowy
charakter bólu:
ostry, kłujący, rzadko piekący
nasilający się przy głębokim oddychaniu
umiejscowienie:
prawie zawsze występuje po jednej stronie klatki
piersiowej
jest dobrze zlokalizowany
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w nadciśnieniu płucnym
charakter bólu:
tępy
zależy od wysiłku fizycznego i emocji
często kojarzy się z dusznością
umiejscowienie:
za mostkiem
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w zapaleniu przełyku, skurczu
przełyku
charakter bólu:
głęboki, piekący
często występuje po posiłku
łagodnieje po lekach alkalizujących lub rozkurczowych
umiejscowienie:
za mostkiem
może promieniować do barku
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w zespole zagięcia śledzionowego
charakter bólu:
uczucie ucisku lub pełności w jamie brzusznej
łagodnieje po opróżnieniu jelita grubego z gazów i
kału
umiejscowienie:
w nadbrzuszu
promieniuje do lewej połowy klatki piersiowej
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
nerwoból międzyżebrowy (także w
półpaścu)
charakter bólu:
piekący
może być też głębszy
umiejscowienie:
często powierzchowny
odczuwany w dermatomach
przy obmacywaniu wykrywa się dyzestezje i wysypkę
(pęcherzyki) w tym samym obszarze skóry
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
inne – zespół Tietze’a
zapalenie stawów mostkowo – żebrowych,
mostkowo - obojczykowych lub połączeń części
chrzęstnej i kostnej żeber pod postacią
bolesnego obrzęku
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
inne – zespół Da Costy
(dystonia neurowegetatywna)
zespół objawów obejmujący psychogenny, tępy
i długo trwający ból w klatce piersiowej,
niezwiązany z wysiłkiem fizycznym, zwykle
umiejscowiony w okolicy koniuszka serca
zwykle występuje u kobiet przed 40. r.ż.
cierpiących na depresję lub nerwicę
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
inne
zapalenie błony śluzowej żołądka
wrzód trawienny
zapalenie trzustki
kolka żółciowa
przeciążenie mięśniowe
złamanie żebra
przełom w niedokrwistości sierpowatej
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ból w klatce piersiowej
ból w klatce piersiowej
Symptomatologia chorób
układu krążenia
to nieprzyjemne uczucie bicia serca
będące wynikiem zmian w częstotliwości,
rytmie lub sile skurczu serca
często przybiera postać wzmożonego,
przyspieszonego lub niemiarowego bicia
serca
kołatanie serca
kołatanie serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny kołatania serca:
sercowe
arytmie
wady serca
zapalenie osierdzia
niewydolność serca
kardiomiopatie
kołatanie serca
kołatanie serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny kołatania serca:
psychiatryczne
nerwica
napady paniki
depresja
zaburzenia hipochondryczne
kołatanie serca
kołatanie serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny kołatania serca:
leki i inne
kofeina
nikotyna
amfetamina
alkohol
kokaina
leki przeciwcholinergiczne
beta - 2 - mimetyki
kołatanie serca
kołatanie serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny kołatania serca:
leki
beta – blokery
glikozydy naparstnicy
teofilina
azotany
adrenalina
kołatanie serca
kołatanie serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny kołatania serca:
metaboliczne
nadczynność tarczycy
hipoglikemia
hipokalienia
hipokalcemia i hiperkalcemia
hipomagnezemia i hipermagnezemia
guz chromochłonny
okres menopauzy
kołatanie serca
kołatanie serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny kołatania serca:
inne
niedokrwistość
gorączka
ciąża
stres emocjonalny
hiperwentylacja
migrena
kołatanie serca
kołatanie serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
to nagła, częściowa lub całkowita utrata
przytomności, połączona zazwyczaj z
niemożnością utrzymania pozycji stojącej
wynika najczęściej z nagłego zmniejszenia
dopływu krwi do mózgu lub z ostrych
czynnościowych
zaburzeń
w
jego
metabolizmie z powodu nagle powstałej
hipoksji, hipoglikemii lub urazu
omdlenie
omdlenie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
omdlenie kardiogenne rozpoczyna się
nagle i nie poprzedza go typowa dla
padaczki aura
powrót świadomości jest szybki
gdy
omdlenie
poprzedza
odczucie
kołatania serca, przyczyna jest zazwyczaj
arytmia
omdlenie
omdlenie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny omdlenia
choroby serca
nagłe zmniejszenie objętości minutowej z powodu
ostrej niewydolności skurczu lewej komory, zaburzeń
rytmu albo przewodzenia
zaburzenia rytmu serca
blok zatokowo – przedsionkowy
blok serca przedsionkowo – komorowy
zwężenie lewego ujścia tętniczego
omdlenie
omdlenie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny omdlenia
choroby serca
wypadanie płatka zastawki dwudzielnej
śluzak przedsionka
kardiomiopatia przerostowa
ostre wysiękowe zapalenie osierdzia
krwiak osierdzia
tamponada serca
omdlenie
omdlenie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny omdlenia
stany niedociśnienia
leki hipotensyjne, inhibitory monoaminooksydazy,
antydepresanty
trójcykliczne,
fenotiazyna,
barbiturany, winkrystyna, lewodopa, chinidyna
hipowolemia, krwotok, nadmierna diureza
uszkodzenie
unerwienia,
choroba
Parkinsona,
niedokrwistość Addisona – Biermera, wiąd rdzenia,
neuropatia autonomiczna
niedociśnienie idiopatyczne
omdlenie
omdlenie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny omdlenia
czynniki psychoemocjonalne
odruch wazowagalny - emocja i ból wywołuje nagłe
zmniejszenie ciśnienia tętniczego
emocje
nerwice
omdlenie
omdlenie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
przyczyny omdlenia
inne
zespół zatoki tętnicy szyjnej
hipoglikemia
niedokrwistość
hiperwentylacja
omdlenie podczas oddawania moczu
omdlenie
omdlenie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
to gromadzenie się płynu w przestrzeni
pozakomórkowej i pozanaczyniowej tkanek i
narządów
mechanizmy powstawania:
wzrost ciśnienia hydrostatycznego w odcinku żylnym
włośniczek
spadek ciśnienia onkotycznego osocza
utrudniony odpływ chłonki
zwiększona przepuszczalność ścian włośniczek
obrzęki
obrzęki
Symptomatologia chorób
układu krążenia
podział
obrzęków
ze
względu
na
lokalizację
obrzęki miejscowe
zapalne
alergiczne, np.: obrzęk Quinckego
zaburzenia w odpływie krwi żylnej, np.: zakrzepica żył
głębokich
zaburzenia w odpływie chłonki, np.: róża, filarioza
obrzęki
obrzęki
Symptomatologia chorób
układu krążenia
podział
obrzęków
ze
względu
na
lokalizację
obrzęki uogólnione
pochodzenia sercowego,
np.: niewydolność serca
pochodzenia wątrobowego,
np.: marskość wątroby
pochodzenia nerkowego,
np.: zespół nerczycowy
pochodzenia hormonalnego,
np.: niedoczynność
tarczycy
obrzęki
obrzęki
Symptomatologia chorób
układu krążenia
podział
obrzęków
ze
względu
na
lokalizację
obrzęki uogólnione
obrzęki z niedożywienia, np.: z powodu niedoboru
białek, witaminy B1
obrzęki ciężarnych
polekowe, np.: wskutek kortykoterapii
idiopatyczne
obrzęki
obrzęki
Symptomatologia chorób
układu krążenia
to subiektywne odczucie braku powietrza
o różnym nasileniu
przyczyny duszności:
kardiogenne
niekardiogenne
duszność
duszność
Symptomatologia chorób
układu krążenia
kardiogenne przyczyny duszności:
zastój w krążeniu płucnym - najczęstsza
kardiogenna przyczyna duszności
zmniejszony rzut serca
tetralogia Fallota
niewydolność lewej komory serca
dławica piersiowa
duszność
duszność
Symptomatologia chorób
układu krążenia
suchy, męczący, napadowy,
częściej występujący w nocy
niewydolność serca
zwężenie zastawki mitralnej
wzrost ciśnienia żylnego w krążeniu płucnym
kaszel
kaszel
Symptomatologia chorób
układu krążenia
kaszel
z
towarzyszącą
dusznością
wysiłkową
niewydolność serca
przewlekła obturacyjna choroba płuc
kaszel z odkrztuszaniem pienistej, różowo
podbarwionej plwociny
obrzęk płuc
kaszel
kaszel
Symptomatologia chorób
układu krążenia
kaszel z towarzyszącą chrypką
ucisk
znacznie
powiększonego
lewego
przedsionka lub poszerzonej tętnicy płucnej na
nerw krtaniowy wsteczny
ucisk tchawicy lub oskrzela przez tętniaka
aorty
kaszel
kaszel
Symptomatologia chorób
układu krążenia
krwioplucie z dusznością
zwężenie zastawki mitralnej
gwałtowny
wzrost
ciśnienia
w
lewym
przedsionku serca
krwioplucie z ostrym bólem opłucnowym
zatorowość płucna
zawał płuca
krwioplucie
krwioplucie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
krwioplucie z sinicą
zespół Eisenmengera
wrodzona wada serca
krwioplucie
krwioplucie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
najczęstszy i najmniej swoisty objaw
upośledzonej czynności serca
przyczyny:
nadmierne obniżenie ciśnienia tętniczego
leczenie diuretykami
hipokaliemia
działanie niepożądane β - blokera
zmęczenie
zmęczenie
Symptomatologia chorób
układu krążenia
oddawanie moczu w nocy (>1 raz)
jest częstym objawem niewydolności serca
nykturia
nykturia
Symptomatologia chorób
układu krążenia
nudności i wymioty mogą wystąpić w
przebiegu:
zawału serca
zaawansowanej niewydolności serca
towarzyszą im często objawy:
zmniejszenie łaknienia
uczucie pełności w jamie brzusznej
nawet wyniszczenie
nudności i wymioty
nudności i wymioty
Symptomatologia chorób
układu krążenia
efekty akustyczne towarzyszące pracy serca,
powstają
w
wyniku
drgania
zastawek
wywołanego przez uderzenie w nie krwi podczas
skurczu i rozkurczu serca
wyróżnia się cztery tony serca, z których dwa są
fizjologiczne (I i II) i występują u wszystkich
ludzi, a dwa pozostałe, tzw. tony dodatkowe (III i
IV) mogą występować w stanach patologicznych
lub u osób zdrowych, szczególnie u dzieci
tony serca
tony serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ton pierwszy, skurczowy (systolityczny; S1)
jest
wynikiem
gwałtownego
zamknięcia
się
zastawek oddzielających przedsionki serca od
komór (zastawek przedsionkowo-komorowych)
ton skurczowy jest najlepiej słyszalny w piątej
przestrzeni międzyżebrowej po obu stronach mostka
zawiera dwie składowe, z zastawki mitralnej (M1) i
trójdzielnej (T1), ale w warunkach fizjologicznych
rozdwojenie S1 jest nieuchwytne
tony serca
tony serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ton drugi, rozkurczowy (diastoliczny; S2)
jest
wynikiem
zamknięcia
zastawek
oddzielających komory i tętnice (zastawek
półksiężycowatych)
ton rozkurczowy jest najlepiej słyszalny w
drugiej przestrzeni międzyżebrowej po obu
stronach mostka
zawiera składową aortalną (A2) i płucną (P2)
fizjologicznie
głośniejsza
składowa
A2
nieznacznie poprzedza P2
tony serca
tony serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ton trzeci (S3)
powstaje
podczas
wypełniania
się
i
rozszerzania komór serca podczas rozkurczu
jest najlepiej słyszalny na koniuszku serca
występuje jako ton fizjologiczny u dzieci lub
(częściej) w przypadku powiększenia prawej
lub lewej komory
tony serca
tony serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
ton czwarty (S4)
powstaje podczas skurczu przedsionków
tony serca
tony serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
zastawka mitralna
koniuszek serca i punkt Erba (III lewa
przestrzeń międzyżebrowa przy mostku)
zastawka aortalna
II prawa przestrzeń międzyżebrowa przy
brzegu mostka
miejsca osłuchiwania zastawek
serca
miejsca osłuchiwania zastawek
serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
zastawka pnia płucnego
II lewa przestrzeń międzyżebrowa przy brzegu
mostka
zastawka trójdzielna
IV prawa przestrzeń międzyżebrowa przy mostku;
(szmery zwłaszcza niedomykalności często lepiej
słyszalne są po lewej stronie mostka, w IV lub V
przestrzeni międzyżebrowej)
miejsca osłuchiwania zastawek
serca
miejsca osłuchiwania zastawek
serca
Symptomatologia chorób
układu krążenia
zjawiska akustyczne słyszalne oprócz
tonów serca w trakcie osłuchiwania
serca
pod względem mechaniki przepływu,
szmer
powstaje
przy
przejściu
przepływu
warstwowego
w
turbulentny
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
akustycznie jest to stosunkowo długo
trwająca seria drgań, które różnią się
częstotliwością,
głośnością,
czasem
trwania i czasem pojawienia się w trakcie
cyklu pracy serca
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
klasyfikacja szmerów serca:
skurczowe
rozkurczowe
uwzględniająca przyczynę powstania
inne podziały
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
szmery skurczowe:
wczesnoskurczowe
(protosystoliczne)
śródskurczowe
(mezosystoliczne)
późnoskurczowe
(telesystoliczne)
holosystoliczne
(pansystoliczne), czyli
trwające przez cały okres skurczu serca
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
szmery rozkurczowe:
wczesnorozkurczowy
(protodiastoliczne)
śródrozkurczowy
(mezodiastoliczne)
późnorozkurczowe
(telediastoliczne)
holodiastoliczne
(pandiastoliczne), czyli
trwające przez cały okres rozkurczu
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
uwzględniając przyczynę powstania szmerów
sercowych, można je podzielić na:
czynnościowe
wywoływane przyczynami pozasercowymi, najczęściej
ogólnoustrojowymi (np.: w przebiegu anemii lub
gorączki)
niewinne (inaczej nazywane przygodnymi)
mówimy o nich, gdy szmer jest wysłuchiwany, nie
stwierdza się jednakże choroby serca
organiczne
w przypadku wady serca
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
inny podział (1):
szmer narastający (crescendo)
głośność szmeru stopniowo narasta, jest cichy na
początku i najgłośniejszy na końcu jego występowania
szmer malejący (decrescendo)
szmer stopniowo cichnący
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
inny podział (2):
szmer typu crescendo-decrescendo
początkowo zwiększający głośność, po osiągnięciu
maximum stopniowo cichnie
szmer stały
o jednakowej głośności przez cały okres występowania
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
skala głośności szmerów serca
- skala Levine'a (1):
stopień I
(1/6)
szmer bardzo cichy, słyszalny tylko przy dokładnym
osłuchiwaniu
stopień II (2/6)
szmer cichy, ale słyszalny z łatwością
stopień III (3/6)
szmer umiarkowanie głośny
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
skala głośności szmerów serca
- skala Levine'a (2):
stopień IV (4/6)
szmer bardzo głośny, towarzyszy mu drżenie ściany klatki
piersiowej (tzw. mruk)
stopień V (5/6)
szmer bardzo głośny, słyszalny nawet podczas lekkiego ucisku
słuchawki na ścianę klatki piersiowej
stopień VI (6/6)
szmer wybitnie głośny, słyszalny nawet bez przyłożenia
słuchawki do klatki piersiowej
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
szmery niewinne (1):
występują fizjologicznie u dzieci najczęściej w
wieku przedszkolnym i szkolnym, nie są
wynikiem zmian organicznych w sercu
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
szmery niewinne (2):
cechy charakterystyczne:
głośność od 1/6 do 3/6 w skali Levine'a
niestałe, zmieniają głośność lub zanikają podczas
zmiany położenia, wysiłku, emocji, ucisku na naczynia
żylne
wysłuchiwane są nad
niewielkim
polem, nie
promieniują
intensywność może wzrastać podczas gorączki
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
rodzaje
najczęściej
występujących
szmerów niewinnych (1):
szmer klasyczny (muzyczny, Stilla) - związany z
turbulencjami odpływu krwi z lewej komory,
skurczowy szmer o głośności 1-2/6, najlepiej
słyszalny w III-IV lewym międzyżebrzu przy
mostku
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
rodzaje
najczęściej
występujących
szmerów niewinnych (2):
szmer wyrzutu do tętnicy płucnej - związany z
turbulencjami odpływu krwi z prawej komory,
najlepiej słyszalny w pozycji leżącej, w II lewym
międzyżebrzu, o głośności 2/6
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
rodzaje
najczęściej
występujących
szmerów niewinnych (3):
buczenie
żylne
-
skurczowo-rozkurczowy
(ciągły) szmer nasilający się w pozycji stojącej i
przy odchyleniu głowy do tyłu, a zanikający
podczas leżenia i po uciśnięciu żył szyjnych,
słyszalny nad i pod prawym obojczykiem
szmery sercowe
szmery sercowe
Symptomatologia chorób
układu krążenia
Piśmiennictwo:
•
J. Tatoń, A. Czech. Diagnostyka
internistyczna. PZWL 2005;
•
A. Szczeklik. Choroby wewnętrzne.
Medycyna Praktyczna 2005;