ZABURZENIA FUNKCJI

POZNAWCZYCH W

CHOROBACH

PSYCHICZNYCH

Klinika Psychiatrii Dorosłych
II Katedry Chorób Układu Nerwowego UM w Łodzi

Funkcje poznawcze

Czynności psychiczne, które służą człowiekowi do uzyskania orientacji

w otoczeniu, zdobycia informacji o sobie samym, o swoim

organizmie, do analizowania sytuacji, formułowania wniosków,

podejmowania właściwych decyzji oraz działania.

Obejmują:

1. procesy percepcyjne

(wrażanie, spostrzeżenia, wyobrażenia,

pozwalające na przyswajanie informacji bezpośrednio do nas
napływających),

2. procesy uwagi,
3. uczenie się,
4. procesy pamięciowe

(zapamiętywanie, przechowywanie i

odtwarzanie informacji),

5. procesy myślowe

(dzięki którym dochodzi do pośredniego i

uogólnionego poznania rzeczywistości),

6. procesy językowe

(mowa i język).

• Wrażenia i spostrzeżenia

- służą do odbierania informacji o

bodźcach oddziałujących bezpośrednio na narządy zmysłów.

• Wrażenia

- są najprostszą formą poznania rzeczywistości.

• Wrażenia

- są odzwierciedleniem pojedynczej właściwości

przedmiotu lub zjawiska (np. jego barwy, dźwięku, smaku, ciepła,
zimna).

• Spostrzeżenia

- proces polegający na odzwierciedleniu w

świadomości całokształtu danego przedmiotu lub zjawiska
oddziałującego na nasze narządy zmysłów.

POZNANIE POLISENSORYCZNE

• Wyobrażenia

pozwalają na wytworzenie pojęciowej reprezentacji

przedmiotów i zjawisk, które nie mają miejsca w naszej obecności
w danym momencie.

wzrokow

e

słuchow

e

dotykow

e

węchow

e

smakow

e

wzrokowe

dotykowe

słuchowe

itd.

odtwórcze

wytwórcze

mimowolne

dowolne

Myślenie

– łańcuch operacji umysłowych, za pomocą których

przetwarzamy informacje zakodowane w spostrzeżeniach,

wyobrażeniach

,

pojęciach.

Rodzaje:

a)

rozumowani

e

dedukcyjne

- zastosowanie formalnych reguł

logiki do wyprowadzenia wniosków z podanych przesłanek,

b)

rozumowanie indukcyjne

- wyprowadzanie wniosków z

obserwowanych faktów,

c)

rozwiązywanie problemów.

Wszystko, jeśli dobrze pomyśleć,

daje do myślenia.

F. Nietzsche

UWAGA

Polega na skierowaniu świadomości na określony

przedmiot, sytuację, zjawisko lub też na własne

przeżycia.

Funkcje uwagi:

• selekcjonowanie informacji docierających do człowieka,
• wykorzystywanie tych informacji, które są ważne dla

osiągnięcia zamierzonych wyników (celów).

Cechy uwagi

• zakres uwagi (pojemność)

– liczba elementów, jakie jednostka

potrafi równocześnie ująć jednym aktem uwagi, na ilu elementach
spostrzeganych w danym momencie jesteśmy w stanie się
skoncentrować,

• natężenie (stopień koncentracji) uwagi

– określa stopień w

jakim jednostka skupia się na pewnych bodźcach; łączy się z
zakresem uwagi: jeżeli silnie koncentrujemy na czymś uwagę,
zwęża się jej zakres,

• trwałość

– okres czasu na jaki potrafimy skupić uwagę na danym

przedmiocie, zjawisku czy osobie,

• podzielność uwagi

– możliwość jednoczesnego skupiania się na

kilku obiektach,

• przerzutność uwagi

– szybkie przechodzenie od jednego źródła

bodźców do innego lub od wykonywania jednej czynności do innej,

• selektywność uwagi

- możliwość kierowania naszej świadomości

na daną grupę bodźców (tę która nas interesuje, jest dla nas z
jakiegoś powodu istotna), przy jednoczesnym pomijaniu innych
bodźców.

Pamięć -

proces psychiczny pozwalający na gromadzenie i

przechowywanie ubiegłego doświadczenia oraz na

wykorzystywanie go w różnych sytuacjach.

Rola pamięci

- pamięć minionych wydarzeń i przeżyć zapewnia

człowiekowi poczucie ciągłości własnego życia, mimo że zarówno

otoczenie człowieka, jak i on sam nieustannie ulegają zmianie.

zapamiętywanie

zapamiętywanie

przechowywanie

przechowywanie

odtwarzanie

odtwarzanie

Cechy pamięci:

• trwałość

- okres czasu przez jaki informacje

przechowywane są w pamięci,

• szybkość zapamiętywania

- łatwość uczenia się

mierzona ilością prób koniecznych do opanowania

danego materiału,

• gotowość

- szybkość odtwarzanie potrzebnych w

danym momencie informacji,

• wierność

- stopień dokładności odtwarzanych treści,

• zakres pamięci

- ile informacji dana osoba może

zapamiętać.

dowolna

mimowol

na

dowolna

mimowol

na

logiczna

mechanic

zna

logiczna

mechanic

zna

obrazowa

ruchowa

emocjona

lna

obrazowa

ruchowa

emocjona

lna

PAMIĘĆ

PAMIĘĆ

KRÓTKOTRW

AŁA

(operacyjna)

KRÓTKOTRW

AŁA

(operacyjna)

Deklaratyw

na

Deklaratyw

na

DŁUGOTRWA

ŁA

DŁUGOTRWA

ŁA

Epizodyczn

a

Epizodyczn

a

Procedural

na

Procedural

na

Semantycz

na

Semantycz

na

Podział pamięci

• Pamięć krótkotrwała (short-term memory)

– przechowywanie

informacji przez krótki czas (od kilkunastu sekund do kilku lub
kilkunastu minut). Pojemność 7±2 elementy. Zapamiętywanie jest
szybkie, automatyczne, nie wymaga wysiłku. Jej fizjologicznym
podłożem jest aktywność obwodów neuronów, a kod zapisu danych
jest kodem słuchowym.

• Pamięć operacyjna

– pamięć krótkotrwała pozwalająca na

przechowywanie przez krótki czas informacji potrzebnych do
wykonywania aktualnego zadania.

• Pamięć długotrwała (long-term memory)

– jej zakres i czas

przechowywania danych jest nieograniczony. Proces
zapamiętywania przebiega wolniej, wymaga znacznego
zaangażowania i skupienia uwagi. Informacje są gromadzone w
postaci synaptycznych lub biochemicznych śladów pamięciowych.

• Pamięć epizodyczna (autobiograficzna)

– zapamiętywanie

wydarzeń życiowych w powiązaniu z miejscem i czasem ich
zaistnienia, a także związków czasowych i emocjonalnych.

• Pamięć semantyczna

– umożliwia pamiętanie i organizowanie

informacji o otaczającym nas świecie.

• Pamięć proceduralna

– zawiera informacje na temat sposobu

wykonania pewnych czynności w dokładnie określonym kontekście
sytuacyjnym.

DEFICYTY POZNAWCZE W SCHIZOFRENII

• Są traktowane jako

pierwotne

zaburzenie wyst

ępujące w

schizofrenii, ponieważ zwykle

poprzedzają wystąpienie jej

klinicznych objawó

w

i mogą się pojawić na wiele lat przed

pierwszym epizodem.

• Pewne objawy zaburzeń funkcji poznawczych

widoczne są już w

okresie dzieciństwa

. Dotyczy to głownie zaburzeń procesów uwagi i

koordynacji wzrokowo-ruchowej

.

• W okresie około dwóch lat przed pierwszym ep

izodem

psychotycznym u większości chorych

następuje istotne

pogorszenie funkcji poznawcz

ych

(w szczególności dotyczy to pamięci operacyjnej).

• Zaburzenia w tej sferze są dużo bardziej nas

ilone u chorych, którzy

nie podjęli, w okresie

pierwszego zachorowania leczenia

farmakologi

cznego.

• Im dłuższy czas nie leczenia choroby, tym więk

sze ryzyko

utrwalania się globalnego deficytu

poznawczego.

Ogólny poziom inteligencji

• Iloraz inteligencji (II)

ulega wyraźnemu obniżeniu w

okresie co najmniej dwóch lat przed wystąpieniem
pierwszego epizodu choroby.

• Badania Borkowskiej i wsp. ujawniły wśród chorych na

schizofrenię obniżenie wartości II średnio o 20 punktów
w porównaniu do grupy kontrolnej osób zdrowych
dobranych pod względem wieku, płci i doświadczenia.
Zależność ta była widoczna w trakcie pierwszego i
kolejnych epizodów schizofrenii.

Zaburzenia uwagi

• Są powiązane z upośledzeniem procesów selekcji i

przetwarzania informacji.

• Dotyczą czujności, trwałości, selektywności i

podzielności uwagi.

• U chorych z pierwszym epizodem są jednym z

najczęściej stwierdzanych deficytów poznawczych.

Zaburzenia funkcji przestrzennych

• Już w dzieciństwie widoczna jest niezgrabność ruchowa,

zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, czasem
opóźnienie rozwoju funkcji motorycznych.

• W schizofrenii widoczne jest osłabienie orientacji

przestrzennej, szybkości reakcji na bodźce wzrokowe,
osłabienie koordynacji wzrokowo ruchowej, osłabienie
precyzji i szybkości ruchów, upośledzenie pamięci
przestrzennej.

Zaburzenia funkcji werbalnych

• Są ściśle związane z zaburzeniami procesów

przetwarzania informacji.

• Mogą być rozpoznane na dwa lata przed wystąpieniem

pierwszego epizodu schizofrenii.

• W pierwszym epizodzie najbardziej widoczne są

zaburzenia pamięci werbalnej.

• Wyraźne deficyty dotyczą też

fluencji słownej

(płynności

słownej) – liczne perseweracje słowne i wtrącania słów
nienależących do wymaganej kategorii.

• Większe deficyty występują u mężczyzn chorujących na

schizofrenię w porównaniu do kobiet.

• Zaburzenia funkcji werbalnych widoczne są też u

zdrowych krewnych chorych na schizofrenię.

Zaburzenia pamięci deklaratywnej

• Zaburzenia w zakresie pamięci epizodycznej – trudności

w połączeniu poszczególnych aspektów wydarzeń w
usystematyzowaną całość.

Zaburzenia pamięci operacyjnej (working memory)

i funkcji wykonawczych

(executive functions)

• Związane są z nieprawidłowym funkcjonowaniem

przedniej korowej okolicy asocjacyjnej (tzw. kory
przedczołowej).

• Są podstawowym i utrwalonym deficytem, mogącym

ulegać nasileniu wraz z czasem trwania choroby.

• Wpływają znacząco na sprawność innych funkcji

poznawczych oraz warunkują możliwości adaptacyjne
chorych.

PODSUMOWANIE

• Deficyty poznawcze nie są pochodną objawów

wytwórczych w schizofrenii ani efektem prowadzonego
leczenia neuroleptycznego.

• Zaburzenia funkcji poznawczych w schizofrenii

wykazują największe powiązania patogenetyczne i
terapeutyczne z

objawami negatywnymi

.

• Poprawa w zakresie objawów negatywnych koreluje z

poprawą w zakresie funkcjonowania poznawczego.

• Zarówno dysfunkcje poznawcze, jak i objawy

negatywne w największym stopniu są związane ze
zmianami strukturalno-rozwojowymi. Czynniki
doprowadzające do zmian rozwojowych mózgu
powodują uszkodzenie podstawowych procesów
kognitywnych, co stanowi w późniejszym okresie
podstawę do rozwinięcia się innych objawów
psychopatologicznych tj.: objawów negatywnych,
pozytywnych, dezorganizacji.

RÓŻNE PRZYCZYNY

ZABURZENIA ROZWOJU MÓZGU

ZMIANY MORFOLOGICZNE I FUNKCJONOWALNE POŁĄCZEŃ

MIĘDZYNEURONALNYCH I KOMUNIKACJI MIĘDZY NIMI

ZABURZENIA PODSTAWOWYCH PROCESÓW POZNAWCZYCH

Model rozwoju schizofrenii wg Andreasena.

DNA ekspresja genów toksyny uszkodzenia perinatalne niekorzystne

doświadczenia psychiczne

DNA ekspresja genów toksyny uszkodzenia perinatalne niekorzystne

doświadczenia psychiczne

Formowanie się neuronów, migracja neuronów, synaptogeneza,

eliminacja części synaps

Formowanie się neuronów, migracja neuronów, synaptogeneza,

eliminacja części synaps

Dysfunkcje w zakresie co najmniej jednego z obszarów procesów

poznawczych

Dysfunkcje w zakresie co najmniej jednego z obszarów procesów

poznawczych

uwag

a

pamię

ć

język

f.

wykonaw

cze

emocj
e

OBJAWY SCHIZOFRENII

OBJAWY SCHIZOFRENII

DYSFUNKCJE POZNAWCZE W DEPRESJI

• U chorych na zaburzenia afektywne często spotyka się zmiany

strukturalne mózgu o charakterze zanikowym oraz
naczyniopochodnym.

• Funkcje poznawcze z reguły ulegają poprawie wraz z osłabieniem

objawów psychopatologicznych.

• Zaburzenia funkcji poznawczych bardziej nasilone są wśród

pacjentów z CHAD niż z CHAJ.

Przyczyny dysfunkcji poznawczych w depresji

1. Reakcja na negatywną informację zwrotną

– osoby z

depresją w odpowiedzi na negatywną informację zwrotną
zwiększają ilość nieprawidłowych odpowiedzi na kolejne pytania.

2. Zaburzenia procesów motywacyjnych

– chorzy na depresję

nieprawidłowo reagują na wzmocnienie, potrzebują silniejszego
wzmocnienia oraz większej pewności przed wykonaniem.

Zaburzenia pamięci

• Widoczne są zaburzenia pamięci krótkotrwałej i długotrwałej,

wzrokowej i werbalnej.

• Lepsze wyniki w zadaniach wymagających rozpoznawania niż

przypominania.

• Nasilenie zaburzeń związane jest z

wiekiem chorych

,

obrazem

klinicznym

i

typem zaburzeń

afektywnych (starszy wiek, nasilenie

objawów depresji oraz CHAD i depresja psychotyczna związane są
z poważniejszymi zaburzeniami pamięci).

• Zaburzenia pamięci werbalnej oraz operacyjnej związane są z

dysfunkcją w obszarze płatów czołowych.

• Zaburzenia pamięci deklaratywnej związane są ze zmianami w

obrębie struktur skroniowo-limbicznych (hiperkortyzolemia
obserwowana w trakcie epizodu depresji wywiera działania
neurotoksyczne, szczególnie wobec struktur hipokampa).

Pamięć operacyjna

• Chorzy na depresję podczas wykonywania WCST

popełniają więcej błędów perseweracyjnych, co
potwierdza że mają oni trudność ze zmianą
nieprawidłowych, utrwalonych schematów
poznawczych w oparciu o nowe doświadczenie.

• Szczególnie widoczne jest osłabienie pamięci

operacyjnej u osób starszych, ale zjawisko to obserwuje
się także u młodszych pacjentów.

• Wykonanie WCST wśród pacjentów depresyjnych jest

istotnie lepsze niż wśród osób chorujących na
schizofrenię.

RÓŻNICOWANIE MIĘDZY ZESPOŁEM DEPRESYJNYM A OTĘPIENIEM

CECHA

DEPRESJA

OTĘPIENIE

Początek

Wysiłek przy

wykonywaniu testów

Stosunek do zaburzeń

intelektualnych

Skargi na zaburzenia

Utrata sprawności

społecznej

Relacje między

zachowaniem a stopniem

zaburzeń społecznych

Nocne nasilanie się

dolegliwości

Funkcje przestrzenno-

wzrokowe

Zdolności językowe

Szybki

Niewielki, nawet przy

prostych zadaniach

szybko rezygnuje

Nie próbuje

kompensować

Informuje o trudnościach

Szybka i znaczna

Często sprzeczne

Nietypowe

Zwykle zachowane

Zwykle zachowane

Wolny

„Walczy” z zadaniami

Próbuje kompensować

Obojętny

Postępująca stosunkowo

wolno

Zgodne

Typowe

Często upośledzone

Często upośledzone

RÓŻNICOWANIE ZABURZEŃ FUNCJI POZNAWCZYCH W DEPRESJI I

OTĘPIENIU

DEPRESJA

OTĘPIENIE

Subiektywne skargi na trudności w

skupianiu uwagi

Wahania dobowe w zapamiętywaniu

(pamięć krótkotrwała)

Struktura i treść wypowiedzi są

niezaburzone

Zachowana zdolność uczenia się i

przypominania odroczonego

Rodziny chorych łatwiej zauważają

problemy związane z funkcjami

poznawczymi

Dokładnie i szczegółowo opisują

problemy z funkcjonowaniem

poznawczym

Odwracalność zaburzeń funkcji

poznawczych

Badanie testowe ogólnie w granicach

normy

Nie występują

Pora dnia nie wpływa na pamięć

krótkotrwałą

Wyraźne zmiany w strukturze i treści

wypowiedzi

Zaburzenia zdolności uczenia się

Później dostrzegane zaburzenia funkcji

intelektualnych – wcześniej zaburzenia

funkcjonowania społecznego

Konfabulacja i dyssymulacja

Postępujący charakter zaburzeń

Badania neuropsychologiczne

wykrywają deficyty poznawcze