2. Postawy wobec żywności
Postawy mogą dotyczyć ustosunkowania się do różnych aspektów
żywności i żywienia. Wydaje się, że niezmiernie ważne z punktu widzenia
przewidywania zachowań żywieniowych ludzi są postawy, które można
określić jako ogólne, obejmujące jednoczesne ustosunkowanie się do wielu
różnych problemów składających się na całość żywienia jednostki lub rodziny
(Narojek 1993).
Zgodnie z trzykomponentową definicją, postawy względem żywności i
żywienia są postawami pełnymi, to znaczy zawierającymi wszystkie
komponenty: poznawczy, emocjonalny i behawioralny.
Komponent poznawczy (świadomościowy) postawy stanowią
wiadomości o żywności i żywieniu, przekonania oraz przesądy dotyczące
żywności. Większość badań, w których rozpatrywano związek między wiedzą
i poglądami a zachowaniami żywieniowymi, wykazała istnienie pozytywnej
zależności. Siła związku między wiedzą żywieniową a zachowaniami jest
zmienna, jak wykazano w różnych badaniach, ale relatywnie słaba (Hartman i
wsp. 1993; Croft i wsp. 1994; Ferrini i wsp. 1994; Patterson i wsp. 1994). Na
podstawie meta-analizy dostępnych z
ródeł literaturowych Axelson i
współpracownicy (1985) ocenili związek między wiedzą a zachowaniami jako
słaby (współczynnik korelacji na poziomie 0,1). Z badań Narojek (1993)
wynika również, iż wzrostowi wiedzy żywieniowej nie zawsze towarzyszy
zmiana zachowań żywieniowych. Stwierdzenie wysokiego poziomu wiedzy
teoretycznej na temat żywienia nie oznacza, iż znajduje on odzwierciedlenie
w danych odnoszących się do sposobu żywienia badanych osób. W rezultacie
można stwierdzić, że wiedza o żywieniu może być niewystarczającą
podstawą do realizacji prawidłowego żywienia.
Komponent emocjonalny (emocjonalno-motywacyjny lub afektywny)
postawy obejmuje uczucia wyższe, takie jak radość, miłość oraz
odpowiadające im przeciwieństwa. Hedoniczna funkcja żywności sprawia, że
komponent emocjonalny ma duży wpływ na kształtowanie postaw względem
niej. Komponent emocjonalny postawy wobec żywności reprezentowany
przez określone uczucia wobec niej prowadzi w rezultacie do powstania
preferencji żywieniowych charakteryzujących daną osobę. Niektóre
preferencje żywieniowe są stałe, niezmienne w czasie, nie podlegają
zmianom pod wpływem otoczenia i nastroju, inne natomiast podlegają
modyfikacjom (Jeżewska-Zychowicz 2000). Wśród czynników warunkujących
preferencje żywieniowe znajdują się między innymi: cechy charakterystyczne
żywności, masa ciała, wiek, płeć, światopogląd, status socjoekonomiczny,
oddziaływanie otoczenia społecznego, wiedza żywieniowa, czy środki
masowej komunikacji (Booth 1994).
Komponent świadomościowy i afektywny postawy z reguły wzajemnie
się warunkują. Profity, które jednostka łączy ze spożywaniem jakiegoś
produktu żywnościowego, zazwyczaj towarzyszą bardziej pozytywnym
odczuciom i vice versa. Niemniej jednak poglądy i emocje występować mogą
jako niezależne komponenty postawy i ich wpływ na ogólną postawę
względem obiektu jest niezależny (Eagly i Chaiken 1993).
Werbalnym lub motorycznym wyrażeniem postawy wobec żywności są
zachowania żywieniowe (Jeżewska-Zychowicz 1996). Komponent
behawioralny postawy, obejmujący intencje zachowań bądz
same
zachowania żywieniowe, był stosunkowo często uwzględniany w badaniach.
Badania dotyczące zachowań żywieniowych prowadzone są przez
przedstawicieli wielu dziedzin, między innymi: ekonomistów, żywieniowców,
socjologów czy etnografów. W rezultacie wielokierunkowego podejścia w
badaniach zachowań żywieniowych można stwierdzić, że komponent
behawioralny postaw wobec żywności i żywienia został zdecydowanie
najlepiej rozpoznany.
Jednostka może jednocześnie reprezentować zarówno pozytywne, jak i
negatywne opinie na temat obiektu postawy, często oceny te są niezależne
od siebie (Conner i Sparks 2002; Conner i Sparks 2002). W sferze
żywieniowej takie sytuacje są bardzo częste (Berndsen i Van der Pligt 2004).
Na przykład, ktoś może jednocześnie oceniać ciastko jako niezdrowe i
atrakcyjne. Fakt ten skłonił badaczy postaw względem żywności i żywienia do
wyodrębniania pozytywnych i negatywnych komponentów postawy i
poszukiwania zależności między nimi i zachowaniami żywieniowymi osoby
reprezentującej daną postawę (Frewer i wsp. 1997; de Liver i wsp. 2005).
W badaniach postaw względem żywności genetycznie zmodyfikowanej
de Liver i współpracownicy (2005) w strukturze postawy względem żywności
genetycznie modyfikowanej wyróżnili pięć komponentów, a mianowicie
zarówno w komponencie poznawczym, jak i emocjonalnym wyodrębnili ich
pozytywny i negatywny wymiar, a ponadto komponent związany z
odczuwanym ryzykiem. Zaskoczeniem dla badaczy okazała się możliwość
wyodrębnienia tego ostatniego komponentu, który składał się z cech
afektywnych (niepokojący) i poznawczych (ryzykowny, niebezpieczny), a
odnoszącego do odczuwanego ryzyka związanego ze spożywaniem
żywności. Można przypuszczać, że ten element struktury postawy może mieć
istotny wpływ na kształtowanie postawy ogólnej, ale również zachowań
związanych ze spożywaniem żywności, zwłaszcza żywności mniej znanej, czy
też wywołującej różnego rodzaju kontrowersje zarówno wśród naukowców,
jak i konsumentów.
Korelacje między poszczególnymi komponentami i ogólną postawą
względem żywności genetycznie modyfikowanej charakteryzowały się
umiarkowaną siłą. Zależności te były silniejsze w przypadku komponentów
charakteryzujących się takim samym kierunkiem, np. pozytywny komponent
poznawczy i emocjonalny, natomiast słabsze w przypadku komponentów
różniących się kierunkiem, jak pozytywny i negatywny komponent poznawczy.
Nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności między pozytywnym i
negatywnym komponentem emocjonalnym (de Liver i wsp. 2005)..
Wykazana w badaniu słaba zależność między opiniami na temat
pozytywów i negatywów związanych z żywnością genetycznie modyfikowaną
lub jej brak odzwierciedla sytuację często spotykaną, która wśród osób
oceniających wiedzę i zachowania żywieniowe budzi wiele kontrowersji.
Chodzi o prezentowanie bardzo rozbieżnych opinii na temat jednego obiektu
przez daną osobę, np. ocena określonego produktu żywnościowego jako
zdrowego i jednocześnie niepotrzebnego. Wyniki potwierdziły, że ludzie mogą
oceniać żywność genetycznie modyfikowaną jednocześnie pozytywnie i
negatywnie, przypuszczalnie takie oceny mogą odnosić się także do innych
rodzajów żywności. Powodem tak różnych ocen często jest kontekst, żywność
genetycznie modyfikowaną można określić jako potrzebną w kontekście głodu
na świecie i jednocześnie w kategoriach niepotrzebnej w ich codziennym,
obfitym żywieniu. Wykazanie relatywnej niezależności pozytywnych i
negatywnych opinii na temat żywności genetycznie modyfikowanej, sugeruje,
że dostarczenie wyłącznie jednostronnej informacji celem modyfikowania
postaw nie jest wystarczające do osiągnięcia celu.
Fakt wyodrębnienia przez de Liver i współpracowników (2005)
pozytywnych i negatywnych, jak również poznawczych i emocjonalnych
elementów postawy odbiega od dotychczasowych badań z tego zakresu, w
których koncentrowano się albo na poznawczym i emocjonalnym
komponencie postawy (np. Crites i wsp. 1994), albo na cechach pozytywnych
i negatywnych postawy (np. Cacioppo i wsp. 1997).
Postawy względem nowej żywności, którą między innymi jest również
żywność genetycznie zmodyfikowana, mogą istotnie różnić się, a skrajne ich
postaci są określane jako food neofobia (postawa negatywna) i food neofilia
(postawa pozytywna). Food neofobia warunkuje niechęć do jedzenia i/lub
unikanie nowej żywności (Pilner i Hobden 1992), podczas gdy food neofilia
wyraża ogólną chęć do próbowania nowej żywności (Arvola i wsp. 1999).
Neofobia pełni funkcję ochronną, dzięki niej zmniejsza się ryzyko
związane ze spożywaniem nieznanej żywności, która może być toksyczna,
prowadzić do choroby, a nawet zgonu. Postawa neofobiczna szczególnie
ujawnia się w dzieciństwie, a zwłaszcza w jego wczesnym okresie, kiedy
następują stosunkowo szybkie zmiany w asortymencie spożywanej żywności.
Neofobia ujawnia się zwłaszcza od 18. do 24. miesiąca życia. Nawet dzieci,
które dotychczas chętnie jadły, w tym wieku zaczynają odrzucać nową,
nieznaną im żywność. Tę reakcję można interpretować jako mającą istotne
znaczenie dla rozwoju ze względu na powstrzymywanie się dziecka od
konsumpcji czegoś, co mogłoby zagrażać jego zdrowiu, a nawet życiu
zwłaszcza, kiedy dziecko zaczyna samodzielnie chodzić i poznawać
intensywnie swoje otoczenie. Rodzice powinni traktować neofobię u dziecka
w tym okresie jako normalną cechę rozwojową i nie powinni myśleć o swoim
dziecku jako tzw. niejadku. Neofobia występuje bardzo rzadko u noworodków,
nasila się we wczesnym okresie dzieciństwa, a następnie zmniejsza się, aż
do bardzo ograniczonego występowania u dorosłych osób (Benton 2004).
Badania prowadzone wśród dzieci w wieku od 3. do 12. lat wskazują, że
zmieniają się powody odrzucania żywności. Odrzucanie żywności u
najmłodszych dzieci jest głównie warunkowane cechami sensorycznymi
żywności, a zwłaszcza jej smakiem. W starszym wieku dzieci, podobnie jak
dorośli, odrzucają żywność ze względu na zagrożenie, które z nią
utożsamiają. Młodsze dzieci nie są świadome zagrożeń związanych z
żywnością. W badaniu prowadzonym wśród dzieci w wieku od 1. roku życia
do 5. lat wykazano, że młodsze dzieci wykazywały tendencję do
akceptowania wszystkiego jako potencjalnej żywności (Rozin i wsp. 1986).
Akceptacja żywności będącej zagrożeniem i wywołującej wstręt zmniejszała
się wraz z wiekiem. Prawie wszystkie dzieci akceptowały takie kombinacje
żywności, które nie były akceptowane przez osoby dorosłe. Pozytywne
doświadczenia z wczesnego dzieciństwa związane z wprowadzaniem nowej
żywności do diety mogą być czynnikiem ograniczającym neofobię.
Obydwie postawy, czyli food neofobia i food neofilia, miały bardzo duże
znaczenie w trakcie ewolucji człowieka. Neofobia służyła ochronie przed
konsumpcją potencjalnie toksycznych lub niewłaściwych pod względem
żywieniowym produktów, podczas gdy neofilia zwiększała
prawdopodobieństwo spożywania różnej żywności, pochodzącej z różnych
z
ródeł, a tym samym bardziej prawdopodobne było zaspokojenie potrzeb
organizmu (Martins i Pilner 2005).
Osoba neofobiczna reprezentuje bardziej negatywną postawę względem
żywności, ocenia niżej oczekiwany i aktualny smak jako z
ródło przyjemności,
słabiej wyczuwa zapach żywności niż osoba z food neofilią. Wyniki większości
badań wskazują na brak różnic między kobietami i mężczyznami w zakresie
neofobii.Kontakt (ekspozycja) z nową żywnością zmniejsza reakcję
neofobiczną zarówno u dzieci (Birch i Marlin 1982), jak i dorosłych (Pilner
1982). Mimo, że zapewnienie kontaktu z nową żywnością jest stosunkowo
łatwym przedsięwzięciem, to efekty nie muszą pojawić się szybko. Kiedy
dziecko obserwuje matkę spożywającą nową żywność, łatwiej sięga po taką
żywność, tym samym możliwość obserwowania sytuacji modelowej zwiększa
prawdopodobieństwo zmiany upodobań i zachowań żywieniowych, ale ich nie
gwarantuje.