Związek postaw z zachowaniami
Postawy obserwowane i deklarowane tylko częściowo przekładają się na
konkretne zachowania. Przykłady rozbieżności między postawą a
zachowaniem można obserwować w wielu obszarach życia: w postawach
wobec innych narodowości, religii, w postawach politycznych czy postawach
konsumenckich (Maison 2004). Rozbieżności te wynikają przede wszystkim z
faktu, iż postawy mają charakter złożony i obejmują zarówno pozytywne, jak i
negatywne elementy, np. można bardzo lubić ciastka kremówki (pozytywne
emocje) i jednocześnie traktować je jako obfite z
ródło energii (negatywne
opinia). O spożywaniu ich w danej sytuacji może zdecydować jedna z tych
ocen, podczas gdy w innej sytuacji bardziej istotny wpływ na zachowania
będzie miała ta druga ocena.
Liczne badania nad możliwością przewidywania zachowania na
podstawie postaw sugerują, iż jest znacznie bardziej prawdopodobne, że
postawy są niezwiązane lub tylko słabo związane z zachowaniami
zewnętrznymi, niż że postawy są ściśle związane z działaniami (Wicker 1971,
cyt. za Fazio, Zanna 1981)
Jak można pogodzić te wyniki badań z intuicyjnym przekonaniem, że
poglądy danej osoby są ściśle związane z jej zachowaniem? Jednym ze
sposobów jest wyciągnięcie wniosku, że nie ma związku między postawami a
zachowaniem, a istnieje on wyłącznie w naszych głowach. Na poparcie
hipotezy, że percepcja zgodności między postawą a zachowaniem jest
 wyłącznie w naszych głowach , można przytoczyć rozpowszechnioną wśród
ludzi tendencję, aby przyczynę zachowania danej jednostki przypisywać
charakterystycznym właściwościom tej jednostki, takim jak cechy osobowości
i postawy, a nie wpływowi samej sytuacji. Fakt, że postawy nie zawsze
umożliwiają określenie przekonań, nie oznacza, że nie pozwalają one nigdy
przewidzieć zachowania. Badacze podejmowali więc próby określenia
warunków, w jakich wystąpienie danego zdarzenia jest mniej lub bardziej
prawdopodobne.
Na podstawie meta-analizy 88 badań postaw stwierdzono, że przeciętny
związek między postawą a zachowaniem określa współczynnik korelacji r =
0,38 (Kraus 1995). Siła związku między postawą i zachowaniem zależy od
wielu czynników, zarówno od typu postawy, jak i wykorzystywanego sposobu
pomiaru, ale także czynników sytuacyjnych i osobowościowych.
O sile związku między postawą i zachowaniem decyduje między innymi
typ (rodzaj) postawy, sposób pomiaru, trudności związane z ujawnieniem
postawy, dostępność postawy, czynniki sytuacyjne oraz cechy
osobowościowe. Różne cechy postawy, które decydują o rodzaju postawy
mogą decydować o spójności postawy i zachowania, w tym między innymi
sposób tworzenia postawy (Fazio i Zanna 1981), stałość postawy w czasie
(Schwarz 1978), stopień spójności między afektywnym i poznawczym
komponentem postawy (Norman 1975).
Wpływ postawy na zachowanie ma naturę nie tylko kierującą, ale też
dynamiczną. Postawa nie tylko ukierunkowuje uprzednio istniejącą energię ku
takiemu, a nie innemu jej przejawowi (funkcja zarządzająca), ale też wytwarza
energię (funkcja dynamiczna). Ukierunkowanie postawy oznacza, że postawa
wpływa nie tylko na odpowiedz
na bodziec, ale też na sam sposób
pojmowania bodz
ca. Decyduje o tym, jak bodziec jest pojmowany
i zakodowany przez osobę. Skoro postawa oddziałuje na spostrzeganie, to do
tego, by ją zmienić nie wystarczy udzielenie nowej odpowiedzi na stary
bodziec, ale należy też na nowo zdefiniować sam bodziec, czyli zmienić
sposób spostrzegania bodz
ca. Do zmiany postawy nie wystarczą nowe
informacje. Trzeba, aby nowe informacje prowadziły osobę do ponownej
oceny swych odpowiedzi na stare bodz
ce.
Obserwowany związek postawy i zachowania jest wzmacniany przez
zastosowanie pomiaru postaw i zachowania o równym stopniu specyficzności
(Ajzen i Fishbein 1977). Specyficzne lub jednorazowe zachowania są najlepiej
przewidywalne na podstawie specyficznych postaw. Z drugiej strony odkryto,
że postawy ogólne są dobrymi wskaz
nikami ogólnych wzorców zachowania
(Fishbein i Ajzen 1974). Fakt, że na pomiar zachowań wielokrotnych składa
się wiele powiązanych ze sobą zachowań jednorazowych, przez co zawiera
on większą liczbę obserwacji niż miara jednorazowego zachowania, sprawia,
że miara zachowań wielokrotnych jest bardziej wiarygodna. Jest to zgodne z
zasadami teorii pomiaru, która mówi, że wzrost liczby pozycji w pomiarze
podnosi wiarygodność tego pomiaru (Fazio i Zanna 1981). Zadawanie pytań o
postawę w sposób bardzo konkretny, i jednocześnie bezpośrednio odnoszący
się do zachowania, pozwala na stwierdzenie większej zgodności między
postawą i zachowaniem (Millar i Millar 1998)
Trudności związane z ujawnianiem postawy wynikają z dwóch
podstawowych powodów, a mianowicie ludzie nie zawsze chcą ujawniać
swoje prawdziwe postawy bądz
nie zawsze znają swoje prawdziwe postawy,
nie zawsze są ich świadomi (Maison 2004).
Dostępność postawy z pamięci może również odgrywać rolę w stopniu,
do jakiego jednostka zachowuje się zgodnie z postawą (Fazio i Zanna 1981;
Fazio i wsp. 1989). Postawa jest wysoce dostępna, jeśli ocena obiektu tej
postawy przychodzi na myśl szybko, prawie natychmiast, kiedy tylko
napotykany jest obiekt. Nie wszystkie postawy i przekonania cechuje duża
dostępność. Na przykład osoby mogą mieć swoje opinie o Polsce lub o
wartości reklam, lecz większości z nich opinie te niełatwo przychodzą na
myśl. Czasami rzeczywista postawa, tzn. przechowywana w pamięci oceny
danego obiektu, nie występuje. Niemniej jednak jednostka może zaryzykować
jakąś opinię, jeśli ktoś ją o nią poprosi. Na przykład osoby prowadzące
badania ankietowe stwierdzają, że respondenci potrafią formułować swe
opinie o  sztucznie spreparowanych problemach, takich jak jakaś zmyślona
ustawa lub pomoc zagraniczna dla jakiegoś nieistniejącego kraju. Jest mało
prawdopodobne, aby mniej dostępne postawy i  niby - postawy kierowały
zachowaniem człowieka.
Wiele badań wskazuje na ważność ograniczeń normatywnych (Ajzen i
Fishbein 1973). Można oczekiwać, że postawa jednostki będzie kierować jej
zachowaniem do stopnia, w jakim silne ograniczenia sytuacyjne niezgodne z
postawą uderzają w jednostkę. Normy zgodne z postawą jednostki zwiększają
natomiast prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania spójnego z postawą
(Schofield 1975).
Stopień, w jakim jednostka posiada obraz samej siebie jako wykonawcy
czynności zdaje się być determinantem spójności postawy i zachowania.
Osoby o niskiej samokontroli (np. jednostki, które określają swoje zachowanie
jako kierowane w dużym stopniu raczej przez stany wewnętrzne niż przez
czynniki sytuacyjne), które dodatkowo twierdzą, że są sytuacyjnie
niezmienne, jeśli chodzi o daną klasę zachowań, mają skłonność do
wykazywania większej spójności postawy i zachowania niż osoby o wysokiej
samokontroli lub osoby o niskiej samokontroli, które wykazują dużą
zmienność międzysytuacyjną (Zanna i wsp. 1980).
Założenie, że postawy są główną siłę motywacyjną działań człowieka,
jest tematem dyskusji prowadzonych przez wielu naukowców, między innymi
teologów, filozofów i pedagogów, którzy próbują rozwikłać problem relacji
między myśleniem i działaniem, wypowiedziami i obserwowanymi reakcjami.
W 1964 roku Festinger (cyt. za Myers 2003) zakwestionował powszechnie
obowiązujący pogląd, że przewidywanie zachowań człowieka wymaga
poznania jego postaw. Abelson (1972, cyt. za Myers 2003) stwierdził, że
człowiek potrafi bezbłędnie wskazywać powody swoich zachowań, ale ma
trudności, aby robić to, do czego znajduje powody. Ponieważ ludzie nie
postępują zgodnie z tym, co mówią, to oddziaływanie na zachowania poprzez
modyfikowanie postaw nie zawsze daje pożądane rezultaty.
O trafności prognozowania zachowań na podstawie postaw decyduje:
minimalizacja wpływu innych czynników na deklarowane postawy i
przejawiane zachowania;
adekwatność postawy i danego zachowania;
maksymalizacja siły postaw.
Zachowania zaprzeczające deklarowanym postawom są wynikiem wielu
innych czynników, między innymi czynników ekonomicznych, społecznych itp.
Dokonując pomiaru postaw należy pamiętać, że najczęściej pomiarowi
podlegają postawy deklarowane, a więc zależne od okoliczności. Czasami
ludzie mówią to, czego - w ich mniemaniu - oczekują od nich osoby z
otoczenia. Także zachowania podlegają wpływom innych osób, np. wśród
osób korzystających z oferty zakładów gastronomicznych typu fast food, ale
również innych, można znalez
ć osoby, które znalazły się w tych miejscach
tylko dlatego, że w ich odczuciu osoby z ich najbliższego otoczenia oczekują
od nich takiego postępowania. Podejmując jakieś działanie jednostka kieruję
się wewnętrznymi czynnikami (np. postawą), ale również uwzględnia aktualną
sytuację.
Pozytywna postawa względem żywienia nie decyduje o spożyciu
prawidłowo skomponowanego posiłku w danym dniu. Fakt ten zależy bowiem
od wielu innych czynników, między innymi od tego czy osoba ma dostęp do
odpowiednich produktów żywnościowych, czy ma dość czasu na
przygotowanie posiłku itp. Natomiast pozytywna postawa względem żywienia
jest dobrym wskaz
nikiem prawidłowości żywienia w ogóle, co opisuje zasada
uśredniania. Według niej wpływ postaw na zachowania jest bardziej widoczny
wówczas, gdy bierze się pod uwagę nie pojedyncze zachowanie człowieka,
ale jego przeciętny, czyli  uśredniony sposób działania w dłuższej
perspektywie czasowej (Myers 2003).
Wartość prognostyczna znajomości postaw jest uzależniona od
charakteru zachowań, które są przewidywane. Jeśli ogólne postawy są
wykorzystywane do przewidywania konkretnych zachowań, wówczas trafność
przewidywań jest najczęściej mała (Ajzen i Fishbein 1977). Natomiast pomiar
szczegółowych postaw daje duże szanse na trafne przewidywanie
konkretnych zachowań. To, co człowiek myśli o idei  zdrowego stylu życia ,
nie pozwala wnioskować na temat jego zwyczajów żywieniowych i
uprawianych sportów. O tym czy osoba ta uprawia jogging, decyduje to jak
postrzega dobre i złe strony codziennego biegania.
Automatyzm w działaniach sprawia, że postawa znajduje się w uśpieniu.
Na przykład szukanie zależności między postawami względem żywienia a
zachowaniami nawykowymi, np. picie porannej kawy, nie ma sensu. W tym
przypadku wartość prognostyczna znajomości postawy względem żywienia
jest minimalna, by nie powiedzieć żadna.
W sytuacjach nowych, kiedy automatyzm w działaniach nie występuje,
pojawiają się szanse na uświadomienie sobie własnej postawy względem
nowej sytuacji, zachowania itp. i wówczas związek między postawą i
zachowaniem charakteryzuje się znaczną siłą. Jeśli ludziom pozwoli się
przeanalizować ich dotychczasowe doświadczenia, wyrażane przez nich
postawy posiadają większą wartość prognostyczną (Zanna i wsp. 1981, cyt.
za Myers 2003). Stwierdzono, że osoby odznaczające się wysokim poziomem
samoświadomości, na ogół postępują zgodnie z akceptowanymi postawami
(Miller i Grush 1986, cyt. za Myers 2003). Okazuje się, że wystarczy dać
osobie możliwość oglądania się w lustrze, aby w ten sposób zwiększyć
poziom jej samoświadomości.
Postawy nabywane w toku osobistych doświadczeń charakteryzują się
znaczną siłą, co sprawia, że pełnią one funkcję regulacyjną, a tym samym w
większym stopniu decydują o zachowaniu. Postawy kształtowane pod
wpływem doświadczeń w większym stopniu motywują człowieka do
aktywności w porównaniu z postawami przyjmowanymi biernie. Siła postawy
zwiększa się również wtedy, gdy ktoś lub coś przypomni o niej jednostce.