1. Istota postawy
Postawy są jednym z ważniejszych obszarów psychologii społecznej,
jednocześnie coraz powszechniej można znalez
ć ich zastosowanie w innych
dyscyplinach naukowych. Badaniom postaw towarzyszy wiele wątpliwości,
przy czym przede wszystkim dotyczą one rozumienia tego pojęcia oraz
sposobów jego pomiaru.
Definicja postawy podana w słowniku psychologicznym określa, że jest
to wewnętrzna afektywna orientacja, która wyjaśnia ludzkie zachowanie
(Reber i Reber 2001). Według najwcześniejszych definicji postawa to
umysłowy i nerwowy stan predysponujący do reagowania, wykształcony
poprzez doświadczenie, który wywiera kierowniczy i dynamiczny wpływ na
zachowanie (Allport 1935; McGuire 1969). Istnieją jednakże przynajmniej
dwie inne definicje, które pozwalają lepiej zrozumieć naturę postawy. Według
jednej z nich postawa jest predyspozycją jednostki do oceny pewnych
symboli, przedmiotów czy aspektów jej świata w sposób przychylny albo
nieprzychylny (Katz 1967), zaś według drugiej - postawa jest względnie
trwałym zorganizowaniem przekonań w stosunku do przedmiotu czy sytuacji,
które predysponują do reagowania w pewien sposób preferencyjnego
(Rokeach 1968).
W przytoczonych powyżej definicjach postawa jest utożsamiana
z predyspozycją do reagowania. Postawa jest to zatem coś, co istnieje przed
zachowaniem, czyli w pewien sposób je przygotowuje i poprzedza, wpływa na
nadanie mu intencji i stylu. Nigdy jednak nie utożsamia się z nim całkowicie.
Potwierdza to złożoność pojęcia i informuje o trudności w jego ocenie, która
jest możliwa tylko pośrednio, na przykład poprzez analizę reakcji
fizjologicznych, przejawów werbalnych, wszystkich szczegółów zachowania,
reakcji na testy werbalne i strukturalne.
Przez wiele lat w psychologii dominowało myślenie o postawie jako
strukturze trzyelementowej, składającej się z komponentu poznawczego
(świadomościowego), emocjonalnego (afektywnego) oraz behawioralnego
(Mądrzycki 1977; Mika 1984). Początkowo zakładano konieczność
występowania tych trzech elementów oraz spójność między nimi.
Postawa w ujęciu strukturalnym jest traktowana jako ogół względnie
trwałych dyspozycji do oceniania przedmiotu postawy i emocjonalnego nań
reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno-oceniającym
dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i własnościach tego
przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego
przedmiotu (Nowak 1973). Według Miki (1982) postawa jest względnie trwałą
strukturą (lub dyspozycją do pojawienia się takiej struktury) procesów
poznawczych (spostrzegania), emocjonalnych i tendencji do zachowań, w
której wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu. W takim
ujęciu postawa składa się z trzech komponentów, a mianowicie:
komponentu poznawczego (świadomościowego), który stanowi wiedza o
przedmiocie postawy, przekonania i poglądy;
komponentu emocjonalnego (emocjonalno-motywacyjnego), czyli uczuć
wyższych (np. radość, miłość itp.) i ich przeciwieństw. Emocje pobudzają
do określonych zachowań, natomiast motywacje określają kierunek oraz
energię podejmowania działań.
komponentu behawioralnego (behawiorystycznego), który może
oznaczać wyobrażenia i poglądy na temat zamierzonych zachowań lub
intencje zachowań (Mika 1982).
Wymienione komponenty postawy nie są zupełnie rozłączne i pozostają ze
sobą we wzajemnych zależnościach.
Istotnym elementem postawy jest jej składnik poznawczy, czyli wiedza o
obiekcie postawy. Czynnik poznawczy postawy odnosi się do sposobu, w jaki
przedmiot postawy jest postrzegany, do jego konotacji pojęciowej. W tym
znaczeniu postawa jest opinią - tym, co osoba myśli o jakiejś rzeczywistości,
niekoniecznie czując do niej pociąg czy odpychanie. Czynnik afektywny
wskazuje natomiast na uczucie przyciągające czy odpychające, jakie osoba
odczuwa w odniesieniu do przedmiotu postawy. Składnik ten uważany jest za
 serce postawy. Kiedy mówimy o sile postawy, zazwyczaj odnosimy się do jej
czynnika afektywnego.
Ważną cechą emocji jest ich zdolność do selekcjonowania informacji
docierających do jednostki. Ze względu na fakt, że emocja pojawia się jako
pierwsza i selekcjonuje docierające do jednostki informacje, zawartość
poznawcza postawy jest uzależniona od emocji, które wzbudza jej obiekt.
Selektywność ta polega na tym, że dociera do jednostki głównie informacja,
która jest zgodna z daną emocją. Jeśli więc jednostka  lubi obiekt postawy, to
jej wiedza na jego temat składa się głównie z elementów, które owo  lubienie
uzasadniają.
Poznawczą zawartość postawy można analizować z dwóch punktów
widzenia (Domachowski 1998). Pierwszy z nich to ilość wiedzy dotyczącej
obiektu postawy. Jednakowo silną, pozytywną lub negatywną, postawę
reprezentują zarówno ci, których wiedza na temat obiektu postawy jest bardzo
bogata, jak i ci, których wiedza jest ilościowo bardzo uboga. Analiza wyłącznie
składnika poznawczego postawy w kategoriach ilości, bądz
jakości informacji
nie pozwala przewidywać kierunku ani natężenia postawy. Drugim aspektem
poznawczej zawartości postawy jest prawdziwość lub fałszywość wiedzy o
obiekcie postawy. Można w tym przypadku mówić o prawdziwości jako
zgodności logicznej twierdzeń lub zgodności psychologicznej. Twierdzenia o
prawdziwości są filtrowane przez struktury poznawcze i emocjonalne
jednostki, nabierając w ten sposób cech subiektywnych. Utworzony obraz nie
musi iść w parze z obiektywnym (np. naukowym) opisem czy wyjaśnieniem
jakiegoś stanu rzeczy. Subiektywne obrazy rzeczywistości są jedną z
ważniejszych przesłanek ludzkich działań, stanowią też podłoże kształtowania
się postaw. O zgodności logicznej mówi się wówczas, gdy system twierdzeń o
obiekcie postawy nie jest wewnętrznie sprzeczny. Jednak wiele postaw
zawiera logiczną sprzeczność, na przykład osoba może uważać kogoś
jednocześnie za mądrego i głupiego, ponieważ różnie zachowuje się on w
różnych sytuacjach.
Zgodność psychologiczna polega na tym, że prawdziwość obrazu
rzeczywistości jest określana przez cechy, jakie jednostka przypisuje
obiektowi postawy. Jednym z podstawowych wymiarów, jaki porządkuje ten
proces przypisywania jest ocena, której podstawę stanowi emocja, jaka
zostaje przypisana obiektowi postawy. Nie jest istotne czy obiekt postawy
rzeczywiście posiada cechy przypisywane mu przez jednostkę, bardziej
znaczące jest, iż emocje pozytywne wzbudzają obiekty posiadające cechy,
które zostały im przypisane przez jednostkę. Obraz takich obiektów jest
psychologicznie spójny, choć nie musi być spójny logicznie. Przykładem takiej
psychologicznej spójności jest przekonanie wielu ludzi, że osoby ładne są
również miłe, uczynne, mądre itp. Zjawisko to nazywane jest też efektem
aureoli. Jednocześnie obiekt postawy może mieć różne cechy i właściwości.
To, że jednostkę jednocześnie przyciąga i odrzuca jest wynikiem tego, że
różne jego właściwości uruchamiają u jednostki różne emocje, także takie o
odmiennych znakach. W takiej sytuacji Nowak (1973) mówi o
ambiwalentności postaw, inaczej mówiąc, gdy jednostka ma wobec jakiegoś
obiektu postawę częściowo pozytywną a częściowo negatywną, wówczas
występuje postawa ambiwalentna.
Postawy ambiwalentne to postawy złożone, które zawierają komponent
pozytywny i negatywny. Osoby, które wykazują postawę ambiwalentną
dostrzegają zarówno wady jak i zalety obiektu postawy oraz często
odczuwają wobec niego zarówno pozytywne jak i negatywne emocje (Newby i
wsp. 2002; Otnes i wsp. 1997). Przykładem postaw ambiwalentnych są
postawy wobec produktów żywnościowych, kiedy występuje konflikt między
smakiem a zdrowiem lub ideologią, jak w przypadku postaw wobec
spożywania mięsa lub postaw wobec produktów nisko- i wysokokalorycznych.
Produkty wysokokaloryczne spożywane są zazwyczaj w celu sprawienia
sobie przyjemności bądz
nagradzania się za coś. Z drugiej strony od wielu lat
coraz więcej mówi się zdrowym stylu życia, którego składnikiem jest dbałość
o szczupłą sylwetkę, walka z nadwagą i unikanie produktów
wysokokalorycznych. Produkty niskokaloryczne nie są tak smaczne jak
wysokokaloryczne, jednak są o wiele zdrowsze. Tak więc, w przypadku
postawy wobec produktów wysokokalorycznych aspektem pozytywnym jest
ich smak, natomiast negatywnym  zagrożenie dla zdrowia. W przypadku
postaw wobec produktów niskokalorycznych jest odwrotnie - aspekt
pozytywny to zdrowie, natomiast negatywny  smak. Konsekwencją tej
niespójności informacyjnej jest tworzenie się postaw ambiwalentnych.
Istnienie postaw ambiwalentnych wobec produktów nisko- i
wysokokalorycznych wykazała Maison (2004). Produkty niskokaloryczne były
postrzegane jako zdecydowanie zdrowsze i bardziej modne niż produkty
wysokokaloryczne (pozytywny aspekt postawy), ale zarazem mniej smaczne i
mniej przyjemne (aspekt negatywny postawy). Analogicznie produkty
wysokokaloryczne były postrzegane jako smaczniejsze (pozytywny wymiar
postawy), jednak mniej zdrowe (negatywny wymiar postawy). Należy sądzić,
że takie oceny są w dużym stopniu wynikiem silnej presji społecznej, żeby
wyglądać szczupło, co powoduje coraz większą koncentrację na produktach
żywnościowych i ich klasyfikację w kategoriach  złe lub  dobre dla sylwetki.
Z tego powodu większość kobiet stara się unikać produktów
wysokokalorycznych, które z czasem nabierają coraz bardziej negatywnych
skojarzeń, stają się czymś złym i niepożądanym (Percy i Lautman 1994).
Przesłanki zawarte w komponencie emocjonalnym i poznawczym
postawy mogą przybierać różną postać w zachowaniu. Znając powyższe
komponenty można podejmować próby przewidywania celu działania,
natomiast nie można, bez uwzględniania dodatkowych czynników,
przewidywać jaki będzie sposób jego realizacji, czyli konkretne zachowanie w
danej sytuacji.
Postawa może trwać, choć brakuje czynnika poznawczego lub został on
zapomniany. Zazwyczaj u podstawy postaw nie leży seria argumentów, czyli
treść poznawcza, która nie determinuje zbytnio czynnika afektywnego.
Czynnik afektywny jest trwalszy w czasie i bardziej centralny niż czynnik
poznawczy - raz doświadczona postawa jest skłonna do ponownego
pojawienia się.
Według definicji strukturalnej postaw na komponent behawioralny
składają się zachowania, przez które realizuje się stosunek emocjonalny i
wiedza o przedmiocie postawy. W ramach tego komponentu można mówić o
tym, w jakim kierunku postawy zmierzają i w jaki sposób to się odbywa.
Poprzez komponent emocjonalny postawa może skłaniać jednostkę do
jednego z dwóch kierunków działania: zbliżania się do obiektu postawy lub
unikania go. Sposób osiągania celu zależy od wiedzy, jaką jednostka posiada
o obiekcie postawy.
Czynnik postawy związany z zachowaniem (bodziec do działania)
wskazuje na skłonność do zachowania w stosunku do przedmiotu. I tak na
przykład postawa antysemicka prowadzi nie tylko do posiadania negatywnej
opinii o Żydach, nie tylko do odczuwania pogardy, ale też do agresywnego lub
krytycznego działania wobec nich. Istnieje zatem pewne spostrzeganie
i interpretacja przedmiotu czy sytuacji, następnie stan emocjonalny, który
z kolei pobudza do działania w odpowiedni sposób. Taki układ sił
psychicznych pozwala zrozumieć funkcję mediacyjną postawy, jako elementu
pośredniego pomiędzy spostrzeganiem a działaniem.
Postawa powstaje wówczas, gdy u jednostki wykształca się trwały
sposób emocjonalnego reagowania na coś, co staje się przedmiotem lub
inaczej mówiąc obiektem postawy (Domachowski 1998). Emocje są uważane
za jeden z podstawowych regulatorów zachowań człowieka. Kierują one
zachowaniem w tym sensie, że osoba dąży w kierunku czegoś co wzbudza w
niej emocje pozytywne, a stara się unikać tego, co uruchamia emocje
negatywne. Ponadto owo kierowanie odbywa się z różną siłą, wówczas
uwzględniany jest ten wymiar postaw, który nazywa się nasileniem lub
natężeniem. Te same obiekty u różnych osób mogą wzbudzać różne emocje,
tak więc nie da się jednoznacznie zakwalifikować czegoś do z
ródeł emocji
pozytywnych i negatywnych. Emocje albo jednostkę do czegoś przyciągają,
albo odpychają. Nie ma natomiast emocji, które by nie działały w jednym z
tych kierunków, czyli nie ma emocji neutralnych. Jeśli więc tworzenie postaw
zaczyna się od emocji, nie mogą również istnieć postawy neutralne. W
przypadku konkretnego obiektu nie wzbudzającego żadnych emocji, postawa
po prostu nie występuje. Zatem jeśli jednostka ma pozytywną postawę wobec
jakiegoś obiektu, to w kategoriach emocjonalnych obiekt ten jest z
ródłem
emocji pozytywnych, natomiast w kategoriach zachowań jednostka dąży do
kontaktu z przedmiotem swojej pozytywnej postawy.
Sposób definiowania postawy zależy w dużym stopniu od teoretycznego
podejścia autora. Behawioryści niemalże utożsamiają postawę z
zachowaniem, natomiast psychologowie zorientowani poznawczo zwracają
uwagę na jej zawartość treściową i strukturę (Maison 2004).
Według Zanna i Rempel (1988) postawę należy rozumieć jako
wartościujące nastawienie oparte na elementach poznawczych, reakcjach
uczuciowych oraz intencjach odnoszących się do przyszłości i na
zachowaniu. Te elementy składowe nie są niezależnymi elementami
świadomości. Mogą być znacznie ze sobą powiązane. Elementy poznawcze i
postawy składają się na to, co można określić jako umysłowa reprezentacja
obiektu. Reakcje uczuciowe i zachowania mogą być skutkiem myślenia o
obiekcie, ale jednocześnie mogą być z
ródłem nowych informacji. W ten
sposób postawę można traktować  zdaniem tych autorów  jako ogólną
sumę systemu, wyrażaną stopniem lubienia, określanego jako system
postawy. Także Zimbardo i Leippe (2004) postrzegają postawę jako element
pewnego systemu, na który składa się kilka kategorii reakcji jednostki na
obiekty społeczne: zachowanie, intencje zachowań, elementy poznawcze
(przekonania i fragmenty wiedzy o obiektach kierujące działaniem jednostki)
oraz reakcje emocjonalne (odzwierciedlające postawy na płaszczyz
nie
fizycznego pobudzenia). Postawa jest w tym układzie ogólną, łączną oceną
obiektu społecznego. W tym ujęciu można zdefiniować postawę jako
wartościujące nastawienie oparte na elementach poznawczych, reakcjach
uczuciowych oraz intencjach dotyczących przyszłości i na zachowaniu (Olson
i Maio 2003). Elementy poznawcze i postawy składają się na to, co można
określić mianem umysłowej reprezentacji obiektu. Postawa, zachowania,
elementy poznawcze i emocje względem danego obiektu lub zagadnienia
stanowią system reakcji reprezentującej jednostkę.
W innym ujęciu postawę określa się jako względnie stałe skłonności do
pozytywnego lub negatywnego ustosunkowywania się do obiektu postawy
(Eagly i Chaiken 1995; Wojciszke 2000). Określenie postawy jakiejś osoby
wobec danego obiektu oznacza umiejscowienie człowieka na
dwubiegunowym kontinuum ustosunkowania się do tego obiektu od skrajnie
negatywnego (całkowite odrzucenie obiektu) do skrajnie pozytywnego
(całkowita akceptacja obiektu). Po uwzględnieniu tej definicji reakcje
emocjonalne, sądy i zachowania są raczej jej konsekwencjami, a nie
elementami składowymi (Wojciszke 2002). Podejście to, mimo że nie definiuje
zachowania jako części postawy, zakłada możliwość przewidywania
zachowania na podstawie pomiarów postawy.
Cechami charakteryzującymi postawę jest znak (pozytywny lub
negatywny) oraz natężenie, siła (większe lub mniejsze). Wśród innych cech
postawy wymieniana jest także złożoność, funkcja, zakres czy ważność
(Mądrzycki 1977).
Postawy, które są ważne dla jednostki, czyli są przywoływane często i
wpływają na zachowanie nazywane są postawami charakteryzującymi się
dużą siłą. Postawy stają się silniejsze wtedy, gdy jednostka ma więcej
bezpośrednich doświadczeń z obiektem postawy, gdy jest bardziej związana
z obiektem postawy i gdy jednostka częściej wyraża tę postawę (Lord i wsp.
1984).
Postawę stanowi sumaryczna ocena dowolnego obiektu, o którym daje
się pomyśleć. Ponieważ oceny obiektów pod wpływem informacji
docierających do jednostki, jej doświadczeń związanych z obiektem postawy
mogą podlegać zmianom, wciąż otwarte pozostają pytania dotyczące procesu
ich tworzenia, ale również przechowywania. Postawy można rozważać jako
trwałe pojęcia, które są przechowywane w pamięci i mogą być wydobywane z
niej stosownie do okoliczności. Tak rozumianą postawę określa się w
literaturze przedmiotu jako  model szuflady z aktami . Przyjęcie założenia, że
jednostka nie wyszukuje w pamięci wprowadzonej do niej uprzednio postawy,
ale generuje wartościującą ocenę na podstawie informacji, które w danej
sytuacji przychodzą jej na myśl pozwala na określenie postawy jako
tymczasowej konstrukcji. Postawa w ujęciu tymczasowej konstrukcji sugeruje,
że o tym jaką postawę jednostka reprezentuje wobec konkretnego obiektu
decyduje jej aktualna sytuacja, różne czynniki zewnętrzne itp.
Warto zwrócić uwagę na specyfikę postawy w relacji do innych pojęć,
które odnoszą się do zachowania. Różnica w stosunku do potrzeb polega na
tym, że potrzeby są tendencjami wrodzonymi, natomiast postawy - nabytymi
przez doświadczenie. Z tego wynika, że potrzeby są powszechne, natomiast
postawy - specyficzne i osobiste. Przyzwyczajenie jest to postawa normalnie
prowadząca do działania i wyrażana zawsze w ten sam sposób. Opinia
odnosi się tylko do czynnika poznawczego, podczas gdy postawy - także do
czynnika afektywno-odruchowego. Opinię łatwo zmienić, wystarczy zmienić
element poznawczy. Natomiast postawa jest odporna na zmianę z tego
względu, że jej czynnik afektywny niełatwo daje się zmodyfikować przez nowe
fakty czy informacje. Podsumowując, postawa to pojęcie bardziej elastyczne
i mniej oczywiste niż przyzwyczajenie, bardziej specyficznie nastawione na
przedmioty społeczne niż rysy osobowości, mniej globalne niż system
wartości, bardziej ukierunkowujące niż opinia, bardziej zamierzone niż zespół
motywacji (Rokeach 1968).