10

Opieka, Wychowanie, Terapia 1-2/2005 (61-62)

Jacek Ostrowski Rafał Kruszyński

Cechy agresywności dziewcząt nieprzystosowanych społecznie

Agresja i lęk - podstawowe cechy osobowości jednostki niedostosowanej społecznie

Zdaniem A.Fraczka konieczne było wprowadzenie rozróżnienia pomiędzy często zamiennie używanymi pojęciami: „agresja" i „agresywność". Przez agresję rozumie się zespół reakcji skierowanych na zewnątrz lub wewnątrz organizmu, przeciwko sobie lub komuś: w formie jawnej - bezpośredniej lub ukrytej - pośredniej. Celem tej agresji jest redukcja pobudzenia wywołanego nadmiarem stymulacji w przypadku agresji reaktywnej lub pobudzenie stymulacją w przypadku agresji sprawczej1.

Mechanizmy warunkujące zachowania agresywne sązlokalizowane:

• wewnątrz człowieka, wynikają z jego wyposażenia fizjologicznego,

• w otoczeniu społecznym, są to m. in. sytuacje trudne, w których jednostka nie umie lub nie może realizować swojego indywidualnego stylu przystosowania.

Agresję można rozpatrywać w wymiarze racjonalność - irracjonalność. Wtedy możemy wyróżnić: o agresję „instrumentalną", która powstaje i utrwala się w rezultacie podejmowania czynności prowadzących do zaspokajania różnego rodzaju po-trzeb, dlatego można założyć, że zawiera w sobie jakąś dozę racjonalizmu, a przynajmniej jest celowa;

o agresję „emocjonalną", która powstaje dla redukcji ujemnych emocji o niejasnej dla jednostki genezie, budzi nieokreślony lęk i trudne do zwerbalizowania oceny, dlatego możemy przyjąć założenie, że ma znamiona irracjonalności. Niezwykle istotna wydaje się uwaga A. Kępińskiego, że agresja i lęk zawierają w sobie negatywne nastawienie wobec otoczenia społecznego, postawę „od ludzi", odizolowywanie się2. Emocją nadrzędną jest lęk - przeciwieństwo miłości - sterujący zachowaniami agresywno-reaktywnymi i agresywno-

1. Fraczek A p. red. Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej, Wyd. PAN - Zakład Psychologii, Ossolineum 1986.

2 Kępiński A. Lek, PZWL Warszawa 1972. Pospiszyl K., Badania porównawcze nad lękiem i agresją u nieletnich przestępców, w: Z zagadnień psychologii agresji... p. red. Fraczek, Wyd. PIPS, Warszawa 1975.

Kubacka - Jasiecka, Związek między lękiem i agresywnością w: Studia nad uwarunkowaniami i regulacjąagresji interpersonalnej p. red. Fraczek, Ossolineum 1986.

sprawczymi (lęk przed wrogim otoczeniem, lęk przed samotnością). Wpływ na rodzaj profilu lęku i agresji mają przeszłe doświadczenia egzystencjalne jednostki oraz cechy temperamentalne.

Agresja jest mechanizmem obronnym przed lękiem -jest wtórną reakcją obronną. Dzieje się tak na przykład, gdy otoczenie społeczne jest źródłem stresu i frustracji, a nie komfortu psychicznego i wsparcia. Negatywne doświadczenia, niezrozumiale społeczne oceny i opinie, nieprzewidziane i nieakceptowane konsekwencje, bezradność, muszą wywoływać agresywne manifestacje w celu redukcji pobudzenia i w obronie własnej samooceny (w przypadku agresji reaktywnej - J.O.). Gdy otoczenie społeczne traktowane jest instrumentalnie w celu wywołania stymulacji o pożądanych cechach formalnych i treściowych, zachowania agresywne są jedną z najbardziej skutecznych strategii osiągnięcia tego celu, bez względu na społeczne oceny i związane z nimi konsekwencje (w przypadku agresji sprawczej -J.O.)3.

W obu przypadkach, gdy zagrożona jest struktura ,ja", generowany jest specyficzny dla określonego typu osobowościowe - temperamentalnego lęk, a następnie agresywne manifestacje o określonym przez typ lęku profilu zachowań agresywnych4. Najistotniejszym rysem charakterologicznym osobowości o nasilonych cechach agresywności jest przekonanie o tym, że egzystencjalne problemy człowiek może rozwiązać przez użycie siły, przemocą, zniszczeniem i destrukcją. Przekonanie to coraz częściej towarzyszy osobnikom reprezentującym niedojrzałą osobowość, przepełnionym lękiem przed czymś nowym i nieznanym, co ma w bliżej nieokreślonej przyszłości nastąpić. Szczególnie podatne na ten rodzaj zachowań są grupy społeczne poddane frustracjom i bezradności wobec przemian intensywnie zachodzących we współczesnym świecie. Agresja straciła swój przystosowawczy charakter - przestała być gniewem. Czym innym jest gniew wywołany jakimś rozmyślnym złem, a czym innym agresja przynosząca przyjemność - sadyzm. Współczesność wygenerowała jeszcze inny rodzaj agresji - chorej, bo zmierzającej do autodestrukcji człowieka i człowieczeństwa. Erich Fromm określił ją mianem nekrofilii.

3. Ostrowski J., Modyfikujący wpływ trwałego lęku na agresywność... w: Roczniki pedagogiki specjalnej p. red. Głodkowsaka J. Wydawnictwo APS, Warszawa 2002 tom 12-13.

4. Berkovitz L., Social psychology Scott, Foresmann, Gleneview 1972.

Cechy agresywności dziewcząt...

11

Lęk

Do najbardziej operatywnych i popularnych koncepcji opisujących zjawisko lęku należą te, które ujmują go jako stan i cechę. Jedną z takich definicji zaproponował Spielberger. Przez stan lęku rozumie on subiektywne przeżywanie napięcia, objawy i niepokoje, którym towarzyszy wzmożona aktywność autonomicznego układu nerwowego przejawiająca się w takich reakcjach, jak m.in. brak łaknienia, pocenie się, wzrost ogólnej drażliwości i czujności, tonusu mięśniowego, bólu głowy, poirytowanie, sztywność, poczucie zmęczenia, dekoncentracja uwagi. Ta część układu nerwowego, która nie podlega kontrolującej działalności szarej kory jest niezależna od naszej woli - stąd ogromne trudności, jakie mamy z opanowaniem pewnego rodzaju lęków w określonych sytuacjach. Czas trwania, natężenia i dynamika pobudzenia tworzą swoistą charakterystykę przeżywanego lęku. Zdaniem Spielbergera stan lęku może być tymczasowy, powtarzający się lub trwający permanentnie - chroniczny. To jedno z najbardziej podstawowych ludzkich uczuć kształtowane jest w życiu osobniczym poprzez życiowe doświadczenia, które są modyfikowane przez określony styl aktywności jednostki oraz jej podatność na stymulację lękową zdeterminowaną typem układu nerwowego. Nagromadzone doświadczenia lękowe powodują, że istnieje względnie trwała skłonność do antycypowania przyszłych zdarzeń jako sytuacje dyskomfortowe. Wpływa ona modyfikująco na ocenę własnej osoby i otaczającego świata, hamuje ekspansywność społeczną5.

Nie bez znaczenia dla trwałych skłonności do przeżywania lęku jest typ układu nerwowego i będący jego funkcją typ temperamentu. Okazuje się, że pomiędzy istotną cechą układu nerwowego, jaką jest próg wrażliwości, a skłonnościami do przeżywania trwałego lęku istnieje silny - statystycznie istotny -odwrotny proporcjonalnie związek, tj. im wyższy próg wrażliwości, tym mniejsza skłonność do przeżywania trwałego lęku6.

Klasyczne już dziś badania nad lękiem przeprowadziła Daisy Schalling wraz z współpracownikami. W wyniku długoletnich badań ustalili oni, że lęk jest zjawiskiem złożonym. Trzeba wyróżnić co najmniej trzy jego rodzaje:

• lęk psychiczny, który należy wiązać z podwyższonym napięciem szarej kory mózgowej, a więc z wyższymi funkcjami psychicznymi,

• lęk somatyczny, przejawiający się w objawach czysto fizjologicznych, podobnie jak trzeci typ lęku,

• napięcie mięśniowe.

5. Spielberger C D. Gorsuch R L Lushene R.E., Manuał for state trait axiety irwentory. Cosulting Psychologist Press, Paolo Alto, California.

6. Strelau J.. Temperament, osobowość, działanie.. PWN,

Warszawa 1985.

Strelau J., Badania nad temperamentem, Ossolineum 1992.

Nasilenie dwóch ostatnich typów leku decyduje o typie przestępcy impulsywnego, niski po/.iom tych typów lęku decyduje o typie manipulatorskun

Decydujące znaczenie dla prawidłowego przystosowania ma lęk psychiczny, który wpływa pozytywnie na kontrolę zachowań, skuteczność i trwałość przyswajania społecznych norm (K.Pospis/yl 1992). Dzieje się tak dzięki kształtowanym na jego bazie odruchom, co niezwykle jasno przedstawił nieżyjący już Hans Eysenck: „Krótko mówiąc, zakłada się tu, że osobnicy dorośli powstrzymują się przed antyspołecznymi czynami bynajmniej nie w obawie przed karami, jakimi grozi im prawo - kary te są zbyt niepewne, zbyt odsunięte w przyszłość, zbyt abstrakcyjne, by móc rzeczywiście służyć temu celowi. Zamiast tego przypuszcza się, że od wczesnego dzieciństwa trwa proces takiego warunkowania dzieci, by reagowały lękiem na sytuacje zawierające elementy jawnie agresywnego lub seksualnego zachowania się; warunkowanie to dokonuje się drogą kary cielesnej następującej po dokonaniu potępionego przez otoczenie czynu. Ten emocjonalny odruch warunkowy generalizuje się dzięki mowie i trwa w dorosłym osobniku, zapobiegając od razu każdemu antyspołecznemu czynowi; inaczej mówiąc, warunkowy odruch lęku jest natychmiastową i nieuchronną karą, której dorosły osobnik stara się uniknąć za wszelką cenę, nawet kosztem przeciwstawiania się pokusie i pozostania uczciwym człowiekiem"7. Przystosowawcza rola lęku polega więc na hamowaniu zachowań antyspołecznych, mobilizowaniu jednostki do wysiłku i pracy, sygnalizowaniu niebezpieczeństwa, niepowodzeń i porażek. Ten typ lęku został nazwany przez D.Schalling lękiem psychicznym, który poddany jest kontroli szarej kory mózgowej i pełni rolę przystosowawczą. Niestety istnieje inny rodzaj lęku, który potęguje agresję irracjonalną - najbardziej niebezpieczną i najtrudniejszą do przewidzenia-sprzyja zachowaniom antyspołecznym, niepełni roli sygnałowej ani motywacyjnej. Nie jest dziełem przypadku, że w wielu terapiach lękowych kładzie się nacisk na opis, tłumaczenie okoliczności przeżywanego lęku, jego zrozumienie oraz umiejętne i godne przeżywanie8. W tym przypadku zdaniem D. Schalling należy wyróżnić dwa typy lęku:

• lęk somatyczny,

• napięcie mięśniowe.

Nasilenie tego typu lęków generuje przestępcę impulsywnego, ich osłabienie - przestępcę o nasilonych skłonnościach manipulatorskich. Pomijając ekstremalne zachowania, jakie są efektem przestępczego typu osobowości, trzeba zwrócić uwagę na to, że lęk psychiczny pełni doniosłą rolę w relacjach społecz-

7. Eysenck Hans, Opis i pomiar osobowości, w: Psychologia Wychowawcza 3-4, 1960.

8. Siek Stanisław, Formowanie osobowości. Akademia Teologii Katolickiej, 1986.

•f ii

Cechy agresywności dziewcząt...

nych. W spontanicznie powstających grupach najistotniejsze jest to, że uczestniczące w nich jednostki, dokonując społecznej ekspansji, mogą realizować swoje dążenia i zaspokajać potrzeby zgodnie z grupowymi celami, wartościami i normami. Jest to możliwe dzięki wymianie wartościujących sądów i ocen pełniących funkcję regulatora społecznej aktywności. Lęk przed oceną to lęk przed dezaprobatą - utratą społecznej aprobaty, wsparcia, lęk przed społeczną izolacją. Do pewnego stopnia wpływa on konstruktywnie na funkcjonowanie grupy, eliminując pewne objawy tzw. „próżniactwa społecznego". Lęk przed oceną odgrywa konstruktywną rolę, gdy:

• status jednostki oceniającej jest wysoki, gdy jest ona zainteresowana działalnością ocenianego podmiotu oraz gdy oceniany podmiot ma poczucie ciągłej kontroli ocenianych wyników własnych działań;

• zjawisko sumowania wyników członków grupy jest zminimalizowane tak, jak zminimalizowana jest anonimowość ocen, jednostki oceniające muszą swoje oceny kierować do konkretnych osób i związanych z nimi efektów pracy;

• jednostki oceniające, oprócz efektów i osób, oceniają ich styl działania; oceny, godząc ze sobą cele grupowe i jednostkowe, generują zjawisko konformizmu grupowego, zwiększając spoistość grupową i pozytywną ekspansywność grupową, ocena społeczna w takich warunkach skutecznie powstrzymuje jednostkę przed zachowaniami aspołecznymi antyspołecznymi;

• im więcej osób wykazuje zainteresowanie efektami jednostki, tym większy lęk przed oceną9. Nasilenie lęku przed oceną działa konstruktywnie do pewnego momentu, o którym Rosenberg pisał: "Badani w grupach o wysokim poziomie lęku przed oceną (...) będą wysuwali hipotezy na temat tego, jak uzyskać ocenę pozytywną, albo jak uniknąć oceny negatywnej"10. Innymi słowy, będzie to osoba sterowana przez potrzebę aprobaty społecznej do tego stopnia, że wszelkie mechanizmy wewnątrz-sterowne - np. hierarchia wartości - będą wpływać na społeczne zachowania w minimalnym stopniu. W tym miejscu należy dodać, że jedną z cech charakterystycznych osobowości wychowanków instytucji opiekuńczo-wychowawczych jest wyższy od przeciętnej poziom aprobaty społecznej. Wynika stąd niebezpieczeństwo bezkrytycznej podatności na wszelkie społeczne wpływy tej młodzieży. Istnieje wiele przykładów pokazujących, że zmiana charakteru lęku z egoistycznego, który w skrajnych przypadkach

9. Williams K., Harkins S.G., Łatane G.,ldentifiability as a deter-renttosocialloafing.

10. Journalofpersonalityandsocialpsychology, nr 40/1981. Brzeziński J., Siuta J..Społeczny kontekst badań psychologicznych i pedagogicznych, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1990.

popycha do samobójstwa czy eutanazji, na lęk o charakterze altruistycznym zmienia zupełnie postawy jednostki na pełną poświęcenia, a w ekstremalnych warunkach ofiary z własnego życia. Nie jest to zmiana postawy w czysto psychologicznym sensie. Idzie za tym głęboka przemiana duchowa, zmiana hierarchii wartości, odnalezienie sensu życia.

Temperamentalne wyznaczniki podatności kształtowania dojrzałości społecznej

Opis temperamentu przejawia się w charakterystyce jednostki pod względem formalnych cech zachowania, to jest takim, które opisują reakcje w wymiarze czasowym i energetycznym. Cechy te są pierwotnie zdeterminowane biologicznie, są niezwykle konserwatywne i trudno ulegają zmianom. Pewnym nieznacznym modyfikacjom ulegają:

• w procesie dojrzewania i starzenia się organizmu,

• pod wpływem długotrwałego oddziaływania środowiska,

• po chorobach i urazach,

• w wyniku poważnych zaburzeń w najbliższym otoczeniu, w którym jednostka zaspokaja istotne dla siebie potrzeby w tym potrzebę stymulacji. W omawianej teorii kładzie się nacisk na dwa podstawowe wymiary temperamentu, odpowiedzialne za różnice indywidualne na poziomie energetyczności zachowania. Są to:

• reaktywność,

• aktywność.

Reaktywność determinuje różnice indywidualne w wielkości - intensywności reakcji. Jeśli bodziec o identycznej wartości stymulującej działa na dwie różne osoby, to występująca pomiędzy nimi różnica w sile reakcji świadczy o wielkości reaktywności. Osoba wykazująca reakcję o mniejszym natężeniu będzie uważana za nisko reaktywną- osoba o silnym natężeniu reakcji jest określana jako wysoko reaktywna. Wysoko reaktywne osoby cechują się niskim progiem wrażliwości, dużą wrażliwością, małą wydolnością, mają plastyczny typ układu nerwowego, czyli szybko i trwale przyswajają nowe reakcje. Osoby nisko reaktywne posiadają wysoki próg wrażliwości, są mało wrażliwe, wydolne tj. mogą przebywać długo w środowisku o monotonnej bądź silnej stymulacji. Widać zatem, że są to zupełnie odmienne style funkcjonowania w środowisku o takiej samej charakterystyce stymulacyjnej. Jak wynika z licznych, ciekawych i niezwykle pomysłowych badań przeprowadzonych przez J. Strelau'a i współpracowników, typ temperamentu istotnie wpływa na rodzaj aktywności i styl działania ludzi. Potrzeba stymulacji wpfywa na preferencje zawodowe, na odporność na stres, ekspansywność grupową- cechy przywódcze i odporność na grupową perswazję, wielkość i trwałość przeżywanego lęku oraz typ agresywności. Osoby nisko reaktywne mają skłonność do agresji sprawczej, a więc sami ją prowo-

Cechy agresywności dziewcząt...

13

kują, dążąc tym samym do generowania źródła silnej stymulacji. Osoby wysoko reaktywne reagują agresją na nadmiar stymulacji, która jest dla nich sytuacją typowego przeciążenia.

Długotrwała stymulacja może modyfikować cechy temperamentu. Przedłużająca się lub powtarzająca szczególnie trudna sytuacja ograniczająca biologicznie zdeterminowaną potrzebę stymulacji może doprowadzić do podwyższenia wrażliwości organizmu (sensytyzacji) bądź obniżenia wrażliwości organizmu (desensytyzacji). Dochodzi do procesu wzmacniania tłumienia stymulacji w zależności od zapotrzebowania. Gdy wartość stymulacyjna otoczenia przewyższa próg wrażliwości organizmu, a aktywność jednostki jest ograniczona, dochodzi do podwyższenia progu wrażliwości. Mechanizm ten działa odmiennie, gdy wartość stymulacyjna otoczenia jest niższa, a aktywność jednostki ograniczona

- dochodzi wtedy do obniżenia progu wrażliwości. Deprywacja lub przeciążenie stymulacją odbierane jest przez jednostkę jako dyskomfort, a więc podlega pewnym ocenom. Aktywność ludzka jest tego typu regulatorem stymulacji, który podlega procesom uczenia się i socjalizacji, jest też poddawana ocenom i sądom moralnym. Sterowana i regulowana jest przez mechanizmy i struktury osobowościowe

- z tych powodów aktywność człowieka nie pozostaje w ścisłym związku z aktualną sytuacją stymulacyjna. Stymulacja, mimo że podkreśla się jej formalne cechy, ma społeczny charakter. Na jej natężenie i czas trwania mają wpływ prawa, jakimi rządzi się najbliższe społeczne otoczenie.

Osoby przebywające w otwartym środowisku mają pełną swobodę wyboru aprobowanych społecznie działań; wykorzystują ją, aby zaspokoić swoją temperamentalnie zdeterminowaną potrzebę stymulacji. Może być ona modyfikowana przez system wychowawczy. Na przykład stosowanie metody heurystycznej faworyzuje styl działania typowy dla osób nisko reaktywnych. System wychowawczy preferujący metodę algorytmiczną faworyzuje osoby wysoko reaktywne". Stąd sugestia, że w pracy nad kształtowaniem osobowości trzeba brać pod uwagę preferencje temperamentalne. Można też

- przy założeniu, że cechy układu nerwowego odznaczają się dużym konserwatyzmem - z dużym prawdopodobieństwem przewidywać styl zachowania. Osobnicy nisko reaktywni będą bardziej skłonni do przebywania w grupie, gdy osobnicy wysoko reaktywni będą woleli zacisze czy odludzie.

Regulacyjna teoria temperamentu wnosi wiedzę o znaczeniu i walorach stymulacji środowiskowej oraz o podatności na jej „odbiór". Znając prawa

11. Strelau J., Temperament, osobowość, działanie, PWN, Warszawa 1985.

rządzące regulacją potrzeby stymulacji można w prosty sposób uniknąć wielu niepowodzeń, a także sprawić, żeby zajęcia stary się atrakcyjne i ekscytujące. Trzeba sobie uświadomić, że różnorodna aktywność niesie ze sobą określoną dozę stymulacji, która w mniejszym lub większym stopniu zaspokaja zdeterminowane biologicznie zapotrzebowanie na stymulację. Dodajmy, że jest ono nieuświadomione. Łatwo zauważyć nieprzepartą chęć uczestnictwa młodzieży w imprezach, których jedynym celem jest „stymulacyjne upojenie". Dyskoteki, koncerty, zloty itp., które trudno uzasadnić rozumowo mająjeden cel: zaspokojenie „głodu stymulacji". Ciekawą teorię popartą licznymi badaniami przedstawił M.Zuckerman. Oprócz ogólnego zapotrzebowania na stymulację (General seeking of stimulation - G ) wyodrębnił on cztery inne czynniki modyfikujące tę potrzebę:

• poszukiwanie grozy i przygód - Thrill and Adven-ture Seeking/TAS/,

• poszukiwanie doznań - Experience Seeking/ES/,

• rozhamowanie-Disinhibition/Dis/,

• wrażliwość na nudę - Boredom Susceptibility /BS/. Powyższe czynniki stały się pomocne w konstrukcji kwestionariusza służącego do pomiaru zapotrzebowania na stymulację. Są to:

• skala TAS mierząca zamiłowanie do wykonywania niebezpiecznych czynności fizycznych o dużym ryzyku utraty zdrowia, a nawet życia,

• skala ES mierząca poszukiwanie doznań o charakterze hedonistycznym, skłonności do używek, narkotyków, alkoholu itp.,

• skala Dis mierząca w gruncie rzeczy potrzebę aprobaty społecznej, liczenia się z normami,

• skala B S mierząca potrzebę nowości, zmian, poznawania nowych osób, miejsc, niechęci do rutyny, monotonii i jednorodności stymulacji. Koncepcja M.Zuckermana wywodzi się z badań nad deprywacją stymulacji. W przeciwieństwie do Regulacyjnej Teorii Temperamentu, która kładzie nacisk na ogólne zapotrzebowanie na stymulację, ta uwypukla specyficzne potrzeby, dzięki którym takie zapotrzebowanie wzmaga się lub maleje12. Pozwala stworzyć pewien profil cech charakteryzujących prawdopodobne skłonności jednostki do określonych zachowań, co jest niezwykle pomocne w diagnostyce resocjalizacyjnej i prawidłowym doborze metod pracy resocjalizacyjnej.

Problem badawczy

Diagnoza typu agresji jest podstawowym zagadnieniem w pracy resocjalizacyjnej z młodzieżą trudną w warunkach instytucji. W swojej początkowej

12. Oleszkiewicz-Zsurzs Z., Adaptacja skali poszukiwania wrażeń /SSS/ M.Zuckermana do warunków polskich, Przegląd Psychologiczny t XXVIII nr4/1985, Ossolineum 1985.