Tekst 1 – Samobójstwa i samouszkodzenia
najczęstsze metody samobójstw – powieszenie, zatrucie samobójcze oraz zatrucie tlenkiem węgla podczas wdychania spalin samochodowych
Charakterystyka pacjentów popełniających samobójstwa
liczba mężczyzn popełniających samobójstwa jest wyższa niż kobiet we wszystkich grupach wiekowych
około połowy samobójców próbowało popełnić samobójstwa w przeszłości
zamach samobójczy wiąże się z odczuwaniem niemożliwego do zniesienia bólu psychicznego; przeważają uczucia wściekłości, braku nadziei oraz rozpaczy
często spotyka się zaburzenia psychiczne, szczególnie depresję
przeżycia depresyjne są istotnym elementem u chorych na schizofrenię; zamachy w okresach niepsychotycznych
ponad połowa samobójców wcześniej dokonywała samouszkodzeń, a 19% podejmowało działania gwałtowne
samobójstwo może być związane z żałobą i niemożnością odżałowania straty
samobójstwo może wynikać z cięzkiej, długotrwałej choroby somatycznej, szczególnie u osób w starszym wieku
zamachy samobójcze są częściej podejmowane wiosną i latem
Charakterystyka społeczna samobójstw
do obciążeń sprzyjających samobójstwom zalicza się zamieszkiwanie w zatłoczonych obszarach śródmiejskich, z izolacją społeczną i trudnymi warunkami ekonomicznymi
związek z brakiem zatrudnienia jest wyższy w młodszych grupach wiekowych
izolacja społeczna oraz brak bliskich więzi intymnych
samobójstwa generalnie częściej spotyka się wśród więźniów
większe ryzyko samobójstwa pojawia się w pierwszym roku choroby psychicznej
bezdomni stanowią 3% samobójców
okres szczególnie niebezpieczny dla pacjentów popełniających samobójstwo to pierwszych kilka miesięcy po wypisie ze szpitala
Charakterystyka pacjentów dokonujących samouszkodzeń
częściej spotykane u kobiet, zwykle u osób młodych
samouszkodzenia mają charakter impulsywnego działania, zwłaszcza u młodzieży dorastającej
w okresie poprzedzającym samouszkodzenie pacjenci są pobudzeni i odczuwają objawy depersonalizacji
objawy towarzyszące – poczucie beznadziejności, trudności w kontrolowaniu uczuć gniewu i wrogości oraz skłonność do zachowań agresywnych
osoby takie są nastawione krytycznie wobec siebie i nadmiernie wrażliwe na krytykę ze strony innych ludzi
mają trudności z nawiązywaniem więzi emocjonalnej z innymi
częstym doświadczeniem jest utrata rodzica we wczesnym dzieciństwie
przeżycia o charakterze odrzucenia emocjonalnego, przemocy fizycznej czy nadużyć seksualnych
dodatkowym problemem jest występowanie chorób psychicznych, najczęściej zaburzeń osobowości lub depresji (mogą występować łącznie)
samookaleczenia występują w wielu zaburzeniach psychicznych takich jak: zaburzenia afektywne dwubiegunowe, schizofrenia, zaburzenia odżywiania, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, zaburzenia dysocjacyjne, zaburzenia lękowe, napady paniki
przewlekła choroba smoatyczna powoduje wzrost ryzyka samouszkodzeń, podobnie jak samobójstwa
Charakterystyka społeczna samouszkodzeń
jako czynniki ryzyka wymienia się: trudne warunki sołeczno-ekonomiczne, zamieszkiwanie w zaludnionych obszarach śródmiejskich, deprywacja społeczna, bezdomność, brak zatrudnienia, izolację społeczną, bycie osobą samotną lub rozwiedzioną
w rodznach osób dokonujących zamachu samobójczego odotowuje się poważne konflikty małżeńskie, dysharmonijne funkcjonowanie rodziny, przemoc domową oraz samobójstwa w rodzinie
znaczna część pacjentów podejmujących próby samobójcze opisuje rodziców jako chłodnych, odległych, tajemnicznych, opornych na zmiany i trudno znoszących sytuacje kryzysowe
czasami samobójstwo jest próbą rozwiązania konfliktu rodzinnego, który nie może być wyrażony inaczej z powodu lęku przed konfrontacją
wysoki poziom agresji w rodzinach
samobójstwo w rodzinie ma chakarter katastrofy, pozostawia po sobie zerwane więzi i zrujnowane życia, żałoba po czymś takim może trwać do końca życia; obserwuje się również poważne zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny oraz zmiany w zakresie pełnionych ról
Psychoanalityczne teorie dotyczące samobójstwa i zachowań samobójczych:
samobójstwo stanowi tragiczne zakończenie wewnętrznego zamętu
złość i agresja, będące formą reakcji na stratę, dla przeżywającej depresję osoby są niemożliwe do zaakceptowania, bywają tłumione i kierują się przeciw niemu samemu
nieświadomy konflikt powoduje nieznoźne napięcie psychiczne, które zostaje rozładowane przez aktywność fizyczną, skutującą zabiciem siebie
zachowania samobójcze pochodzą z fantazji samobójczych, których korzenie wywodzą się z dzieciństwa
fantazje samobójcze wiążą się z zaburzeniami więzi pomiędzy dwoma osobami – jest się jednocześnie bierną ofiarą oraz natarczywym prześladowcą; osoba nie potrafi dłużej panować nad sprzecznymi emocjami i wytrzymywać tego rodzaju rozszczepienia
Fantazje samobójcze
najczęstsza dotyczy scalania się, wynika z potrzeby przeniesienia do innego świata, gdzie wszystko, co utracone czy niedostępne, będzie odzyskane
celem może być połączenie z utraconą osobą; osoba dokonująca samobójstwa może identyfikować się z nieżyjącą osobą bliską
samobójstwa łączne – wspólne umieranie może wynikać z podobnych pragnień połączenia się i przekonania o dzieleniu śmierci podobnie jak życia; czasami jest to kwestia chęci połączenia się z Bogiem
mogą zawierać elementy kary, zemsty – zarówno na sobie jak i na innych; jeśli chodzi o ukaranie siebie Freud łączy to z poczuciem winy z powodu tego, że Ja realne jest odległe od Ja idealnego
inna fantazja dotyczy usunięcia, często spotykana u młodzieży dorastającej z zaburzonym obrazem samego siebie ( związane z tym, że ciało młodej osoby podlega zmianom, których ta nie akceptuje)
może wiązać się z nimi fascynacja śmiercią i aktem zabijania siebie oraz przeżyciami przedśmiertnymi
ułuda panowania nad sytuacją, która kompensuje poczucie bezradności i utraty kontroli nad swoim życiem
kolejna fantazja dotczy ratunku ze strony innych – wiąże się z kontrolowaniem zachowań innych przez wywołanie w nich poczucia winy
Teorie behawioralne i poznawcze
zgdodnie z teorią uczenia się człowiek staje się podatny na depresję jeśli w jego środowisku nie ma odpowiednich wzmocnień, zarówno ze względu na jego właściwości, jak i z powodu niemożności ich uzyskania od otoczenia
samouszkodzenia przyciągają uwagę innych, co z kolei wzmacnia tego rodzaju zachowania zgodnie z mechanizmem warunkowania instrumantalnego
do wzmocnienia dochodzi również, gdy samouszkodzenie wywołuje przyjemne doznania zmysłowe (wydzielanie endorfin)
t. poznawcze koncentrują się również na procesach myślenia – nieracjonalne myślenie prowadzi do niekorzystnych stanów emocjonalnych
„wyuczona bezradność” - utrata rodzica we wczesnym dzieciństwie sprawia, że dziecko, zgodnie z mechanizmem wyuoczonej bezradności, staje się podatne do reagowania w przyszłości depresją na straty
Teorie społeczne
przyczyną samobójstw jest załamanie się więzi między społeczeństwem a jednostką
kilka rodzajów samobójstw:
samobójstwo altruistyczne – nadmierna integracja ze społeczeństwem ze zbyt słabo rozwiniętym poczuciem indywidualności np. śmierci męczenników
samobójstwo egoistyczne – niedostateczna inegracja ze społeczeństwem oraz nadmiernie rozwinięte poczucie indywidualności
samobójstwo fatalistyczne – nadmierne podleganie jednostki wymogom społeczeństwa, co prowadzi do ograniczenia wolności
samobójstwo anomiczne – niedostosowanie do norm społecznych wskutek czego pojawia się poczucie beznadziejności
„efekt Wertera” (Phillips) – wskutek działaia czynnika naśladownictwa, sugestia ma znaczny wpływ na wskaźnik samobójstw; nazwa pochodzi od powieści Goethego, po której opublikowaniu w romantyzmie odnotowano alarmującą liczbę samobójstw na terenie całej Europy; podobnie było po śmierci Księżnej Diany czy Marylin Monroe
w okresach zagrożenie zewnętrznego dochodzi do integracji społeczeństw; dzięki zjednoczeniu – mniejsza liczba samobójstw
Czynniki zwiększające ryzyko próby saobójczej
skłonność do radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami za pomocą działania
plan samobójczy
próby samobójcze w przeszłości, zwłaszcza te dokładnie zaplanowane
większe ryzyko dotyczy młodych mężczyzn, którzy w przszłości przedawkowali narkotyki
niedawne doświadczenie niepowodzenia czy straty
przewlekła, nie zakończona żałoba
uczucie utraty nadziei
UWAGA – psycholog powinien być wyczulony na utratę empati wobez pacjenta wykazującego czynne tendencje samobójcze; pacjent „odcięty” od innych nie wywołuje u innych dbałości o siebie
Postępowanie z osobą ze skłonnościami samobójczymi
wywiad powinień być szczegółowy i obejmować informacje dotyczące pacjenta, jego partnera, członków rodziny oraz innych osób zaangażowanych w udzielanie pomocy
należy dokładnie obserwować zachowanie pacjenta
w trakcie badania konieczna jest ocena:
charakteru próby samobójczej – czy próba była impulsywna, czy starannie zaplanowana; czy pacjent poinformował o swoich zamiarach innych; jak pacjent próbował odebrać sobie życie; ustalić czy pacjent rozumie konsekwencje wybranej przez siebie metody; jakie są jego obecne problemy; próba oceny sytuacji, która spowodowała działania samobójcze oraz ewentualnych czynników spustowych
objawów psychopatologicznych występujących u pacjenta oraz utrzymywanie się zagrożenia samobójstwem – czy pacjent podtrzymuje myśli samobójcze i ma zamiar się zabić; działania samobójcze w przeszłości, występowanie poważnych zaburzeń psychicznych takich jak depresja, osobowość chwiejna emocjonalnie czy schizofrenia;
umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami przez pacjenta oraz wsparcie rodzinne i społeczne – ocena możliwości tolerowania przez pacjenta lęku, jakie były dotychczasowe reakcje na niepowodzenia, utraty czy stresujące sytuacje
znmniejszenie cierpienia i złego samopoczucia
podejście pozbawione negatywnej oceny
ciągłość opieki
należy leczyć choroby psychiczne leżące u podstaw zachowań samobójczych i samouszkodzeń
najwcześniej jak to możliwe powinna być wdrożona psychoterapia
mobilizacja i wsparcie ze strony rodziny
jeśli stosuje się leki, muszą być one bezpieczne i dobrze tolerowane
ocena możliwości dalszej współpracy w leczeniu – po badaniu należy podać konkretny termin kolejnej wizyty; zaoferować możliwość odbycia kolejnej wizyty w przeciągu 24 godzin; jeżeli pacjent obciążony dużym ryzykiem nie pojawia się na wizycie należy próbować skontaktować się z nim telefonicznie lub osobiście; działania edukacyjne – by pomóc pacjentowi zrozumieć jego chorobę; wskazania do leczenia
Tekst 3a – Psychologiczne aspekty doświadczania żałoby
w piśmiennictwie anglojęzycznym istnieje rozróżnienie na:
osierocenie – określa stan, kiedy osobie zostaje coś odebrane; jest zatem obiektywnym stwierdzeniem straty
żal, smutek – odnosi się do subiektywnej odpowiedzi na zaistniałą stratę pociągającą za sobą łańcuch reakcji somatycznych, emocjonalnych, poznawczych czy behawioralnych
opłakiwanie – oznacza zewnętrzną ekspresję żalu po stracie, która jest w znacznej mierze uzależniona od kontekstu kulturowego
utrata – wskazuje na bolesną, trudną do zaakceptowania stratę bliskiej osoby
dynamika żałoby – próby periodyzacji okresu po stracie kogoś bliskiego
ENGEL: zaprzeczenie i szok; stopniowe uprzytomnienie sobie straty; rozwiązanie
KUBLER-ROSS: zaprzeczenie; złość; targowanie się; depresja; akceptacja
KAST: nieuznawanie; intensywne emocje; poszukiwanie i oderwanie; nowy stosunek do siebie i świata
BOWLBY: protest, rozpacz, oddzielenie
SANDERS: szok, uświadomienie straty; ochranianie siebie; powracanie do zdrowia; odbudowa
LARSON: faza początkowa; faza środkowa; faza rozwiązania/przemiany
3 najbardziej podstawowe fazy:
faza początkowa – bezpośrednio po informacji o zgonie kogoś bliskiego; silny wstrząs, zjawisko uczuciowego odrętwienia; całkowita negacja realności śmierci służąca ochronie i odsunięciu w czasie zmierzenia się z bolesną stratą
faza druga – fakt śmierci zostaje uznany zarówno intelektualne jak i emocjonalnie; sferę emocjonalną cechuje największa zmienność i ambiwalencja; osoba może wycofywać się z kontaktów z innymi; niemożność podjęcia celowej aktywności; trudności w realizacji zadań; zablokowanie dotychczasowych sposobów radzenia sobie, co skutkuje utratą poczucia kontroli i bezpieczeństwa; stopniowe powracanie do równowagi, poprawa samopoczucia; istotnym wskaźnikiem osiągnięcia równowagi emocjonalnej i kontroli wewnętrznej jest umiejętność spokojnego wspominania zmarłego oraz robienie planów na przyszłość uwzględniających jeg nieobecność
koniec żałoby – readaptacja do społeczeństwa wyrażająca się efektywnym pełnieniem ról życiowych i realizacja wynikających z nich zadań
czynniki decyzujące o intensywności przeżywania żałoby (Ostrowska):
czynniki sytuacyjne – związane z okolicznościami śmierci
czynniki jednostkowe
czynniki społeczne
czynniki decyzujące o intensywności przeżywania żałoby (Stroebe):
natura stresora, jakim jest śmierć kogoś bliskiego
zasobami wewnętrznymi żałobnika
zasobami zewnętrznymi żałobnika
ocena sytuacji i podejmowanie strategii zaradczych
nieprawidłowości w procesie żałoby
Parkes:
żałoba chroniczna – przedłużająca się w czasie i wyjątkowo intensywna, może trwać nawet kilka lat
żałoba zahamowana – gdy osoba osierocona nie przeżywa utraty w sposób otwarty, charakterystyczna dla okresu dzieciństwa
żałoba opóźniona – ekspresja przeżyć jest poprzedzona okresem zahamowania
Worden:
żałoba chroniczna
żałoba opóźniona – silna emocjonalna reakcja, niewspółmierna do straty, doświadczana w pełni dopiero po upływie pewnego czasu od śmierci osoby bliskiej
żałoba wyolbrzymiona – jest zbyt intensywną odpowiedzią na doznaną stratę i może prowadzić do różnego typu zachowań nieprzystowawczych
żałoba maskowana – gdy pojawiające się w następstwie straty symptomy czy trudności w funkcjonowaniu osoba osierocona nie wiąże z faktem śmierci
Rando (do patologii dochodzi, gdy brak choćby jednego objawu):
rozpoznanie straty
reagowanie na separację i rozstanie
wspominanie i ponowne przeżywanie relacji z utraconą osobą
rezygnacja z przywiązania do utraconej osoby i utraconego świata
readaptacja
reinwestowanie
charakterystyka funckjonowania żałobników w poszczególnych sferach:
sfera poznawcza:
spowolnienie myślenia, dekoncentracja, zaburzenia pamięci, trudności w podejmowaniu decyzji, zaabsorbowanie i ciągłe myślenie o zmarłym
zakłocenia percepcyjne – utwierdzające w przekonaniu, że zmarła osoba nadal żyje
niebezpieczeństwo kryzysu tożsamości – zwłaszcza w wypadku śmierci współmałżonka
refleksje natury egzystencjalnej, szczególnie w okresie pierwszych 6 miesięcy po stracie
sfera emocjonalna:
smutek, tęsknota, lęk, złość, irytacja, wina, osamtonienie, ból, apatia
odczuwanie intensywnej tęknoty za zmarłym
uczucie cierpienia i przygnębienia
złość i irytacja – wynikają z poczucia opuszczenia, porzucenia przez zmarłego
śmierć osoby bliskiej wiąże się czasami z poczuciem ulgi, ma to miejsce w sytuacjach poważnych, nieuleczalnych chorób
śmierć osoby bliskiej może też wyzwalać uczucie wdzięczności do losu, do Boga za dar jej życia
początkowy okres żałoby związany jest z dużym natężeniem emocji negatywnych (smutku, żalu, tęsknoty, osamotnienia), z upływem czasu ulega to złagodzeniu i w końcowej fazie przemiany ma miejsce powrót do normalnych reakcji emocjonalnych
sfera behawioralna:
płacz
nadruchliwość, nerwowość, wybuchowość
zmiany w dysponowaniu czasem wolnym i sposobach jego wykorzystania – skrócenie i zubożenie form spędzania czasu
zmniejszenie zaangażowania w problemy zawodowe – poczucie spadku inicjatywy i wydajności
trudności w nawiązywaniu nowych, intymnych relacji interpersonalnych
sfera somatyczna:
bezpośrednia reakcja na informację o zgonie bliskiej osoby: chwilowa utrata przytomności, poczucie oszołomienia, zablokowanie aktywności fizycznej
bóle głowy i mięśni
problemy w odżywianiu – utrata apetytu
ucisk w klatce piersiowej, zaburzenia rytmu serca, spłycenie oddechu
uczucie duszności
zakłócenia snu
ogólne osłabienie i poczucie zmęczenia i wyczerpania
spadek odporności immunologicznej
pozytywne następstwa okresu żałoby:
posttraumatyczny wzrost – osoba może wyznaczyć nowe ramy włąsnego życia, wytyczyć sobie nowe cele i podjąć próbę ich realizacji
wzrost odpowiedzialności za siebie i własną egzystencję
zmiany charakterologiczne, wzrost prężności i nabycie nowych umiejętności
wzrost empatii, bardziej otwarte komunikowanie się z innymi, lepsze rozumienie innych, wzorst troski o bliskich
uzyskanie nowej perspektywy w ocenie życia i nowe spojrzenie na nie
zmiana priorytetów życiowych i rewaluacja stylu życia
korzystne zmiany relacji interpersonalnych w rodzinie – stają się one bliższe, silniejsze i głębsze
Tekst 3b – Dynamika procesu przeżywania straty związanej ze śmiercią współmałżonka
celem procesu żałoby jest reinterpretacja i reorganizacja więzi emocjonalnej z osobą, która odeszła, ponowne osiągnięcie równowagi psychicznej, włączenie straty w szerszy kontekst życia oraz stopniowy powrót do normalnego poziomu funkcjonowania psychospołecznego
czynniki, które w znaczny sposób wpływają na doświadczanie utraty: jakość relacji małżeńskiej, poziom stresu związany z osieroceniem, poziom wsparcia społecznego, okoliczności śmierci
model dwutorowego procesu radzenia sobie:
radzenie sobie nakierowane na stratę – praca nad żałobą i zmaganiem się ze stresem, będącym wynikiem utraty osoby bliskiej
radzenie sobie nakierowane na odbudowę i przystosowanie – odnosi się do tych procesów, które są związane z nowymi oczekiwaniami społecznymi i zadaniami związanymi ze statusem osoby owdowiałej oraz nabywaniem nowej tożsamości
patologiczne doświadczanie straty – do czynników ryzyka wystąpienia żałoby powikłanej zalicza się: nieadekwatne bądź niedostępne wsparcie społeczne, konflikty rodzinne, nadmierną zależność od osoby zmarłej, obecność kryzysów psychicznych i duchowych, a także nakładanie się różnych strat
koncepcja zachowania zasobów – stres psychologiczny definiowany jest jako reakcja wobec środowiska, w którym występuje: zagrożenie straty zasobów, strata zasobów lub brak przyrostu mimo inwestowania; w sytuacji braku odpowiednich zasobów może dojść do tzw spirali strat; naturalnym w tej koncepcji jest również kompensowanie straty poprzez zastąpienie jej czymś innym, wartościowym dla danej osoby
analiza badań:
bezpośrednio po śmierci małżonka – szok, zaskoczenie, ból, rozpacz, załamanie, przygnębienie, żal, pustka, rozbicie, tęsknota, poczucie opuszczenia
po kilku latach: poczucie opuszczenia i potrzeba rozmyślania o małżonku
przez okres pierwszych kilku miesięcy – poczucie, że już nie będzie tak jak dawniej
ocena zasobów – największe znaczenie mają zasoby związane z rodziną, samopoczuciem oraz poczuciem sprawstwa
Tekst 4 – Kryzys
Teorie i konceptualizacje kryzysu
koncepcje psychodynamiczne i teorie ego – stan zaburzonej równowagi emocjonalnej prowadzącej do kryzysu stanowi zawsze w jakiejś mierze konsekwencje nieświadomych myśli i minionych negatywnych doświadczeń emocjonalnych
koncepcje poznawcze – źródło kryzysów to subiektywna, pozbawiona realizmu ocena wydarzeń krytycznych; wyjście z kryzysu – zdanie sobie sprawy z rzeczywistej natury i znaczeń krytycznych wydarzeń oraz zmiana przekonań powiązanych z tymi wydarzeniami
teorie behawioralna-adaptacyjne – nawiązują do teorii uczenia się nowych, rozwojowych doświadczeń i zachowań; przeciągające się stany transkryzysowe podtrzymują zachowania nieadekwatne, negatywne myślenie i destruktywne mechanizmy obronne
teoria interpersonalna Rogersa – rola poczucia własnej wartości zarówno jako ochrony przed kryzysem, jak i czynnika wzmacniającego odporność na stres oraz ułatwiającego wyjście z kryzysu
teoria chaosu i złożoności – wywodzi się z reguł dynamiki nieliniowej nauk matematycznych, które odnosiły się do zdarzeń pozornie przypadkowych, choć w gruncie rzeczy globalnie uporządkowanych; chaos może być potencjalnym źródłem rozwoju i przemiany; dzieje się tak z powodu przedefiniowania kryzysu, dzięki zmianie znaczenia problemów i ich rozumienia, a także dzięki nowym sposobom radzenia sobie, nowym wzorcom myślenia
kryzys najczęściej ujmowany bywa jako doświadczenie
kryzys jako utrata lub zachwianie równowagi – ma miejsce na skutek sprzeczności pomiędzy percepcją sytuacji zagrażającej i jej znaczenia, a właściwymi jednostce zasobami zmagania się; kryzys jako szczególny rodzaj stresu
kryzys jako zablokowanie lub brak w zasobach jednostki nawykowych, dotychczas dostępnych strategii zaradczych i obronnych adekwatnych do sytuacji zagrożenia – kryzys jako stan rozwijający się w rezultacie niemożności poradzenia sobie z narastającym napięciem stresu, w warunkach braku dostępu do właściwych zasobów zmagania się, a również mechanizmów obronnych jako wtórnego zabezpieczenia; występuje poczucie bezradności, bezsilności, problemy utraty kontroli wydarzeń oraz ogólne poczucie „braku mocy”
kryzys jako moment zwrotny, krytyczny, wymuszający konieczność zmiany życiowej – to moment przesilenia; „konieczny, zwrotny moment rozstrzygający, w którym rozwój musi się zwrócić w jedną albo w drugą stronę”; oprócz tego jest lęk przed „poczuciem zawieszenia” w wytworzonej sytuacji
Tyhurst – to, co jawi nam się jako zaburzenie czy choroba, jest zawsze możliwością wzrostu, pomimo widocznych objawów impasu i braku rozwoju jednostki
Rapaport – stres jest potencjalnie patogenetyczny, ma wyłącznie negatywne konotacje, natomiast kryzys pozostaje zawsze zjawiskiem potencjalnie promującym rozwój
Kalafat – teoria kryzysu wprowadza bardziej ekologiczny niż patologizujący punkt widzenia: podkreśla znaczenie adaptacyjnie funkcjonalnych elementów zarówno w samej sytuacji kryzysowej jak i środkach zaradczych
Puryear – kryzys to czas znaczącego spadku obronności umożliwiający korzystanie z pomocy, ale również podtrzymanie dotychczasowego bezpiecznego stanu rzeczy
Thomas – kryzys ze względu na otwarcie na zmiany i możliwości rozwoju katalizatora przemian, przyspieszającego przyswajanie sobie nowych, efektywnych środków zmagania, stanowiącego wyzwanie uruchomienia nowej adaptacji – podnoszenia poziomu zdrowia jednostki
kryzys jako zagrożenie koncepcji własnej osoby i tożsamości – występuje w efekcie odnoszenia do Ja i poczucia tożsamości, jest sutkiem symbolicznej interpretacji tego doświadczenia jako negacji dotychczasowych standardów koncepcji Ja, a nawet możliwości istnienia
Rozważania nad przebiegiem kryzysu
napięcie – rezultat stanu stresu wzbudzonego przez wydarzenie krytyczne wzrasta powoli, aż do momentu szczytowegom równoznacznego ze stanem kryzysu emocjonalnego
ostatnie z serii stresujących wydarzeń, bezpośrednio poprzedzające wybuch kryzysu, często obiektywnie niewielkiej wagi, zwane są czynnikami spustowymi
w reakcji na wydarzenie krytyczne stosunkowo nagle występuje zagrażająca, ostra faza kryzysu, zwana ostrą reakcją kryzysową lub kryzysem traumatycznym
radzenie sobie z kryzysem odbywa się poprzez przechodzenie kolejnych stadiów reakcji emocjonalnej, ich znajomość oraz umiejętność rozpoznawania są bardzo ważne
Caplan – przebieg kryzysu:
faza początkowa – napięcie pobudzające zwykle reakcje adaptacyjne
druga faza – dalszy wzrost napięcia, brak redukcji z powodu braku sukcesów w zmaganiu się z zagrożeniem
faza trzecia – dalszy wzrost napięcia prowadzi do mobilizacji wewnętrznych, zewnętrzych środków oraz zasobów awaryjnych
faza czwarta – występuje kiedy kryzys nie zostanie rozwiązany, jest to faza ostra kryzysu
Sugerman – fazowy model przebiegu reakcji kryzysu:
1 – brak mobilizacji, faza szoku
2 – reakcja: podniecenie, radość, rozpacz / pomniejszenie, minimalizowanie zagrożenia
3 – zwątpienie w siebie
4 – ujawnienie emocji, pozostawienie za sobą sytuacji
5 – eksploracja – badanie sytuacji
6 – poszukiwanie sensu i znaczenia wydarzeń
7 – osiągnięcie integracji
kryzysy dzielimy na:
ostre
traumatyczne
narastające stopniowo
Dwuwartościowość kryzysu i drogi jego rozwiązywania
chiński symbol kryzysu przedstawia kryzys jako zjawisko o podwójnym obliczu – łączy w sobie zarówno możliwość szansy, jak i niebezpieczeństwa
towarzyszący kryzysowi lęk i dyskomfort stają się bodźcem do zmian rozwojowych
procesy wzrostu mogą obejmować:
wzmocnienie psychiczne – odporność, odkrycie nowych zasobów zmagania się
polepszenie obrazu włąsnej osoby, wzrost samooceny, zmiany tożsamości
uzyskanie nowych kompetencji
poprawę relacji interpersonalnych
odkrycie nowego sensu życia, „misji” życiowej
dezadaptacyjne, niefunkcjonalne struktury muszą zostać robite by dać miejsce nowym, rozwojowo wyższym, a przez to lepiej służacym realizacji zadań życiowych
wystąpienie wzoru stagnacyjnego – przywrócenie poziomu równowagi sprzed kryzysu, może dotyczyć zarówno kryzysów rozwiązanych jak i nierozwiązanych
kryzys może pozostać nierozwiązany, dylematy i sprzeczności przez niego stworzone – nierozwikłane, okoliczności życiowe – niezmienione i nadal aktualne
doświadczenie kryzysu pozostawia swój ślad w psychice człowieka, który nie sprostał wyzwaniu
osiągnięty stan równowagi pozostaje pozrony i chwiejny; wzór stagnacyjny może stać się wzorcem regresywnym – skutkuje dalszym obniżeniem się możliwości konstruktywnego rozwiązania problemu kryzysowego
wzór progresyjny – w przypadku koncstruktywnego rozwiązania kryzysu, inicjuje procesy rozwoju i wzrostu; rozwój w kryzysie wymaga pokonania oporu i otwarcia na przemiany
ujęcie adaptacyjne podkreśla, że wszelkie symptomy kryzysu to konstruktywne metoday poszukiwania alternatywnych rozwiązań życiowych problemów
Kryzysy w stresie chronicznym
stres chroniczny rozwija się powoli, kumulujące się napięcie prowadzi do przeciążenia
stres wydarzeń krytycznych i stres wydarzeń ciągłych – jako kryteria różnicujące podaje się czas trwania stresu, a przede wszstkim konieczność zastosowania innych, właściwie przeciwstawnych strategii i środków zmagania
stres wydarzeń krytycznych – wymaga zdolności do natychmiastowej, intensywnej, choć krótkotrwałej mobilizacji zasobów
stres wydarzeń ciągłych – drenuje nasze zasoby, oczekując stałej czujności, zdolności do zmagania się przez dłuższy czas, nieugiętej siły i wytrwałości
astenizacja – dochodzi do niej wskutek nerwicowych konsekwencji silnego stresu przewlekłego (chronicznego); przewrażliwienie i podwyższona drażliwość, obniżenie nastroju, pogorszenie kontaktu z otoczeniem, reakcje niepokoju i lęku, poczucie winy i niskie poczucie własnej wartości
podstawowym kryterium rozpoznania kryzysu jest indentyfikacja krytycznego, niebepiecznego wydarzenia oraz tzw. czynnika przyspieszającego; niebezpieczne wydarzenie uruchamia ciąg reakcji, którego kulminację stanowi kryzys emocjonalny
Płużek – każdy kryzys jest reakcją nie tylko na aktualną sytuację, ale też jest reakcją na inne kryzysy, które pozostawiły po sobie jakiś uraz
nawet osoby, któe wróciły do równowagi po poprzednim kryzysie, ekspozycja na nowe urazy reaktywuje pobudzenie i emocje połączone z poprzednim wydarzeniem, komplikując aktualną sytuację
stany poprazdające wybuch następnego kryzysu, które mogą rwać niekiedy latami, określa się jako transkryzysowe
kryzysy chroniczne to nawracające kryzysy nierozwiązane lub niezadawalająco rozwiązane, pozostawiające poczucie udaremnienia dążeń i napięcie, mogące stać się zarzewiem przyszłych stanów kryzysowych
Rodzaje kryzysów psychologicznych (emocjonalnych)
kryteria formalne; zwykle przeciwstawia się:
kryzysy normatywne, przewidywalne – kryzysom sytuacyjnym, nieprzewidywalnym
kryzysy ostre (chroniczne) – kryzysom występującym w przebiegu stresu chronicznego
kryzysy sytuacyjne, zewnątrzpochodne – kryzysom wewnątrzpochodne
kryzysy pozytywnie rozwiązane – kryzysom nierozwiązanym
kryzysy inicjujące wzrost i rozwój osobowości – kryzysom prowadzącym do rozwiązań patologicznych
kryteria treściowe:
kryzysy rozwojowe (kryzysy przemiany)
kryzysy egzystencjalne (kryzysy dojrzałości)
kryzysy sytuacyjne (w tym traumatyczne)
kryzysy rozwoju – związane z naturalnymi procesami przemiany dokonującymi się na przesztreni biegu życia; ich istotę stanowią problemy dojrzewania tożsamości oraz relacji między dotychczasowymi standardami i dążeniami Ja a wymaganiami społecznymi
w typowych kryzysach rozwoju indywidualnego czynnikiem ryzyka może stać się każda faza rozwoju (chodzi tutaj o sprzeczności między biofizjologicznymi procesami rozwoju organizmu a oczekiwaniami społecznymi
kryzysy związane z osiąganiem wyższego poziomu dojrzałości – świadome dążenie do samourzeczywistnienia, samorealizacji, z poszukiwaniem własnej tożsamości i dróg samookreślenia; jest to proces złożony, przebiega poprzez trudne przemiany, których motorem jest cierpienie i niezadowolenie z siebie; punkty zwrotne wyznaczają przemiany osobowości; pozytywne rozwiązanie kryzysu następuje wtedym gdy sprzeczności zostają pokonane, a wymagania otoczenia i własnego organizmu włączone do podstawowych funkcji ego
w okresach stabilizacji dokonujemy kluczowych wyborów, dążymy do stawianych przed sobą celów, nadajemy kształt naszemu życiu; w okresach transformacji podważamy fundamenty zbudowanej dotychczas struktury psychicznej – mnożą się pytania, narastają sprzeczności, otwierają się nowe możliwości
kryzysy sytuacyjne – są reakcją na stosunkowo rzadkie, wstrząsające wydarzenia krytyczne, których człowiek nie może ani przewidywać ani kontrolować; towarzyszą im zazwyczaj dysfunkcje i zagrożenia tożsamości oraz poczucia sensu życia; czynnik ryzyka – subiektywna percepcja i interpretacja znaczenia wydarzenia, wywołująca wysoki poziom napięcia i niepokoju, rozwiązanie problemów wymaga gotowości dokonania przemian osobowości, relacji z innymi, kształtu swojego dotychczasowego życia
kryzysy katastroficzne (środowiskowe) – dochodzi u ofiar katastrofy do dezintegracji tożsamości, koncepcji własnej osoby i otaczającego świata oraz utraty dotychczasowego sensu życia
Założenia i ogólne idee interwencji kryzysowej
interwencja kryzysowa – dziedzina pomocy i oddziaływań świadczonych na rzecz potrzebujących, której początki przypadają na lata 60. ubiegłęgo wieku; wielostronna pomoc w kryzysach psychologicznych i w innych poważnych problemach życiowych
Hoff – interwencja kryzysowa jest działaniem nierozerwalnie związanym z procesami społecznymi, kulturą i uczeniem się, jak szczęsliwie przetrwać krytyczne niepodziewane wydarzenia życiowe towarzyszące ludzkiemu istnieniu
paradygmat salutogenetyczny – akcentuje znaczenie aktywizowania jednostki w procesach zmagania się z wydarzeniami krytycznymi teraz i wprzyszłości oraz inicjowanie procesów wzrostu i rozwoju
model zachowania zdrowia Antonovsky'ego:
uogólnione zasoby odpornościowe
stresory i wydarzenia krytyczne – niekoniecznie muszą prowadzić do negatywnych konsekwencji, decyzującą rolę odgrywa tutaj subiektywna ocena wydarzeń oraz kompetence twórczego zmagania się
poczucie koherencji – ogólne nastawienie orientacyjne, wyrażające trwałe i dynamiczne przekonaie o przewidywalności i racjonalności świata i własnego położenia życiowego; komponenty: poczucie zrozumiałości, poczucie zaradności, poczucie sensowności
styl życia i zachowania zdrowotne jednostki wraz ze wzorami samoopieki i pełnionymi rolami społecznymi, aktywny udział w kształtwoaniu pozytywnych doświadczeń życiowych
perspektywa rozwojowa:
rozwój i zmiany są nieuchronne i pojawiają się w każdym kolejnym okresie życia
o rozwoju stanowią systematyczne, ciągłe zmiany w wartościowym kierunku
zmiany rozwojowe – interakcja między okresem życia i związanymi z nim oczekiwaniami
poznawcze, emocjonalne i bezhawioralne zmiany wsyamagją na każdym etapie życia, aby jednostka kontynuowała dalszy rozwój
rozwój, który ma miejsce w danym okresie życia ma wpływ na wszystkie następne okresy
indywidualne biologiczne dyspozycja i środowiskowe warunki oddziaływują łącznie, determinując dalszy tok rozwoju
interwencja kryzysowa uwzględniająca aspekty rozwojowe powinna:
przeiwydwać, które zadania i procesy rozwojowe mogą zostać zagrożone przez wydarzenia krytyczne
rozpoznać, które role społeczne i interakcje środowiskowe określają jednostkową tożsamość, poczucie własnej wartości i odpowiedzialności, ich zagrożenie może stać się źródłem kryzysu
starać się zidentyfikować styl życiowy klienta i jego nawykowe strategie zmagania się
starać się poznać procesy myślowe klienta
kryzys emocjonalny może stać się udziałem każdego z nas; klienci powinni i chcą usłyszeć, że nie są nienormalni, ale że niezdrowa jest sytuacja w której znaleźli się oni lub całe najbliższe środowisko
ofiary kryzysu – wyuczona bezdradność, funkcjonowanie w „pustce psychospołecznej”, ambiwalentne postawy, irracjonalne oczekiwania wobec interweniujących
koncentracja na zasobach siły i kompetencjach klientów
osoba w kryzysie staje się wyjątkowo podatna na zmiany i wpływy wewnętrzne
zwiększenie podatności na zmianę postaw przy podwyższonym poziomie napięcia emocjonalnego
momentem sprzyjającym nawiązaniu więzi z osobą interweniującą jest krótki okres szczytowego napięcia kryzysowego – momentu całkowitego zablokowania możliwości zmagania się i deintegracji dotychczasowych mechanizmów obronnych
konfrontacyjny z założenia styl działania interweniujących podtrzymuje „odsłonięcie się” osoby, nasila przeżywane emocje, ułatwiając ich odreagowanie
eklektyczny paradygmat interwwencji – polega na świadomym, systematycznym wyborze i integracji istotnych koncepcji i strategii spośród wszystkich dostępnych podejść do udzielenia pomocy klientowi; rozważenie wszystkich, odnoszących się do problemu teorii, metod oraz standardów oceny i przetwarzania danych klinicznych, zgodnie z najnowszym stanem wiedzy, oraz naginanie ocen do konkretnych teorii, zachowanie otwartości myślenia i ciągłe eksperymentowanie z tymi podejściami i strategiami, które przynoszą najlepsze rezultaty
cel interwencji – inicjowanie procesów zmiany
warunek uporania się z kryzysem – konieczność przemian egzystencji czy tożsamości klienta
za istotne uważa się uzgodnienie z klientem możliwych przemian życiowych, w tym jego relacji z bliskimi, a także kryetriów oceny stopnia realizacji zaplanowanych, zmierzających do zmiany sytuacji działań
podstawowe zasady interwencji kryzysowej:
natychmiastowe działanie w trybie ratunkowym
aktywność, akcentowanie działania
ograniczone polepszeniewspółpraca i aktywność klienta
wsparcie społeczne
koncentracja na problemie dającym możliwość wprowadzenia zmiany
ochrona i podnoszenie obrazu własnego Ja klienta
umacnianie niezależności, wiary w siebie, polegania na sobie klienta
w pewnych wypadkach lepsze jest odczekanie – samodzielne poradzenie sobie z własnymi problemami ma zawsze o wiele większe znaczenie, niż odwołanie się do pomocy innych, co potęguje poczucie osobistej bezradności i niepełnowartościowości niemniej interwencja zawsze musi zostać podjęta najpóźniej do wieczora (przed nocą) następnego dnia po wezwaniu
istotą interwencji kryzysowej pozostaje zawsze działanie
ważne jest zadanie ochrony i podtrzymania Ja klienta, podnoszenie jego poczucia wartości, wiary w siebie i zdolności polegania na sobie
relacja wsparcia interwencyjnego – relacja krótkoterminowego, przejściowego wsparcia społecznego klienta przez osobę interweniującą mająca na celu wzmocnienie zdolności samodzielnego radzenia sobie przez klienta z kryzysem i trudnościami
należy stworzyć taką sytuację w której wspomagany czuje się bzepieczny, ma poczucie komfortyu psychicznego i ecmojonalnego
Rogers – relacja terapeutyczna:
szczera, bezpośrednia, otwarta
adekwatna emocjonalnie do sytuacji
empatyczna, ciepła, zakładająca gotowość wspierania
akceptująca, gwarantująca klientowi bezwględny szacunek
nie wymaga się neutralności, ani powstrzymywania się od ocen; pacjent wymaga od terapeuty, aby stanął z nim ramię w ramię i zmagał się z fundamentalnymi, filozoficznymi zagadnieniami; osobowość i manifestowane w relacje interwencyjnej właściwej postawy są ważniejsze od założeń teoretycznych i zasad systemu interwencyjnego, a jakość nawiązanej relacji określa w gruncie rzeczy efektywność oddziaływań interwencyjnych