ANARCHIZM
Ogólna charakterystyka
- wyzwolenie społeczeństwa poprzez zlikwidowanie organizacji państwowej w drodze rewolucji, ponieważ państwo to zło, które deformuje stosunki społeczne, przez państwo odgrywa się walka klasowa, walka konkurencyjna, poniżenie jednych i bogacenie się innych
- nawiązywali do starożytnych cyników, socjalistów i komunistów utopijnych oraz filozofii marksistowskiej, odrzucali jednak dyktaturę proletariatu, ponieważ odrzucali jakiekolwiek próby organizacji klasy robotniczej w związki
- terror indywidualny, kwestionowali masową walkę rewolucyjną
- w toku rewolucji anarchistycznej zlikwiduje się państwo burżuazyjne i nie powoła się już żadnej formy państwowej, rezygnacja z organizacji państwowej miała pociągnąć za sobą likwidację panowania kapitału
Doktryna Pierre Josepha Proudhona - anarchoindywidualizm
- stworzył podstawy ruchu anarchistycznego, wysunął zastrzeżenia przeciwko systemowi parlamentarnemu (przedstawicielstwo koliduje z ideą suwerenności ludu, demokracja parlamentarna dokonuje podsumowania głosów zamiast ważenia, przedstawicielstwo koliduje z prawami mniejszości i jednostki), anarchia zakłada likwidację organu władzy
- wolność to przyrodzona właściwość natury ludzkiej, nieskończony cel rozwoju człowieka
- dwoistość człowieka – jako istota indywidualna i społeczna zarazem
- seria – następstwo zdarzeń określonego rodzaju, ale też zrozumienie i uchwycenie ich wewnętrznych powiązań
- własność prywatna – warunek wolności indywidualnej
- anarchia to nie absolutna swoboda działania, ale poczucie nierozerwalnego związku wolności własnej z wolnością innych, wolność jest integralna
- wyeliminowanie pieniądza – wprowadzenie banku wymiany
- opowiadał się za federalistyczną strukturą państwa
Anarchizm Mikołaja Bakunina - anarchokolektywizm
- społeczeństwo to naturalne środowisku bytowania jednostki, a wolność jest tłumiona przez państwo, forma państwa nie ma żadnego znaczenia, ponieważ w każdym ma miejsce ucisk jednostki,
- więź ludzka w państwie jest inna od więzi ludzkiej w społeczeństwie
- zdecydowana rewolucja anarchistyczna, a potem życie kolektywne i bezpaństwowe, społeczeństwo zorganizowane w wolne zrzeszenia
Anarchizm Piotra Kropotkina - anarchokomunizm
- prezentował biologiczno-przyrodniczy punkt widzenia na państwo i społeczeństwo, twierdził, że na określonym etapie rozwoju prawa zwyczajowe uzyskiwały sankcję siły i przemocy nadaną im przez bogatszych
- rewolucja, a potem społeczeństwo zorganizowane w związki wolnych i samorzutnie powstałych stowarzyszeń produkcyjnych
- również przeciwstawiał więź państwową więzi społecznej – państwowa kształtuje się drogą zewnętrznego przymusu
DARWINIZM SPOŁECZNO-POLITYCZNY
- rozwój nauk przyrodniczych w II połowie XIX wieku – przeniesienie prawidłowości przeniesionych z gruntu nauk biologicznych na grunt nauk społeczno-politycznych – szczególnie zasady ewolucji i walki o byt
- interpretacja jednostki i społeczeństwa jako części przyrody
Filozofia społeczna Herberta Spencera
- metodologia badawcza Spencera opiera się na założeniu determinizmu biologicznego względem życia społecznego i politycznego; umiejętność społeczna to zdolność naukowego przewidywania następswa określonych zjawisk
- prawa powszechne – odnoszące się do wszystkich społeczeństw
- prawa ogólne – tylko do niektórych grup społeczeństw
- prawa szczegółowe – tylko do pojedynczych społeczeństw
- rozwój społeczeństwa jest uwarunkowany czynnikami biologicznymi zewnętrznymi (warunki biologiczne, geograficzne życia społeczeństwa) i wewnętrznymi (pierwotnymi czyli inteligencją, przebiegłością; wtórnymi czyli kulturą, cywilizacją)
- społeczeństwa jako korporacje: społeczeństwa przemysłowe (podstawą władzy jest organ reprezentacyjny, a zasadą współdziałanie jednostek dla powiększania dobrobytu i kultury), społeczeństwa zorganizowane do celów wojskowych (takie społeczeństwo przyjmuje zasady organizacji wojskowej, władza wojownicza rodzi despotyzm)
- powstanie prawa to kształtowanie się norm zgodnych z interesami jednostek, na określonym etapie rozwoju prawo zaczęło chronić przywileje i interesy rządzących
- podstawowym prawem naturalnym jest prawo tak zwanej równej wolności
- ustrój liberalistyczny jest modelem najbardziej optymalnym; Spencer zajmował się konsekwencjami sprawowania władzy w postaci ustanawiania norm chroniących i integrujących wolność człowieka, a nie samym mechanizmem wykonywania władzy
- przyszłość społeczeństwa Spencer widział w ideale państwa przemysłowego, które urzeczywistniałoby ideę wolności i sprawiedliwości
Ludwik Gumplowicz
- rozwój społeczny odpowiada darwinowskiej walce gatunków, a jej rezultatem jest ewolucja form ustrojowych, społeczeństwo jest swoistym organizmem
- krytykował teorie indywidualistyczne i dowodził, że współczesna jednostka nie posiada zbyt wielkich szans na utrzymanie się w walce, musi zatem należeć do określonej grupy społecznej
- teoria ras – biologiczna czystość rasy osiągana jest jedynie w stanie pierwotnego kształtowania się społeczeństwa; wówczas można jeszcze było określić granice ras; ale dzisiaj jest to niemożliwe; w sensie współczesnym Gumplowicz definiuje rasę jako ludzi aktywnie (w danym momencie) kształtujących rozwój biegu wypadków historycznych
- rasa ludzka jest to wspólnota interesów grupy ludzi, która zmierza do uzyskania określonego statusu politycznego i ekonomicznego; walka ras staje się zasadą rozwoju społecznego;
- teoria podboju – tłumaczy powstanie państwa, gdzie ludy bardziej rozwinięte podbiły słabsze i ustanowiły swoje władztwo w postaci państwa
- państwo przeszło określone etapy rozwoju: pierwotny, feudalny, nowoczesne państwo kultury
- prawo powstało w sposób ewolucyjny; na określonym etapie rozwoju stosowanie brutalnego przymusu nie osiągnęło pożądanych skutków, należało więc zastąpić go ustanowieniem norm prawnych; prawo nie może być traktowane jako rezultat umowy społecznej, a jest jedynie odzwierciedleniem walki między grupami ludzkimi i sankcjonuje przewagę jednych nad drugimi; prawo jest dynamiczne
- krytykował marksizm – uzasadniał to faktem, że człowiek zawsze przyjmuje postawę agresji lub obrony ze względu na biologiczne predyspozycje
- nie jest również osiągalna realizacja idei równości, ponieważ jest ona możliwa jedynie w hordzie pierwotnej
SZKOŁA RASOWO-ANTROPOLOGICZNA
- uzyskała apogeum w polityce hitlerowskich Niemiec w dobie drugiej wojny światowej
- II połowa XIX wieku
Charakterystyczne cechy:
- ludzkość dzieli się na rasy w sensie antropologicznym (grupy posiadające tożsame cechy wrodzone, dziedziczne i jakościowo niezmiennie właściwości somatyczne i psychiczne
- między cechami somatycznymi i psychicznymi istnieją korelacje
- dziedziczenie podstawowych cech biologicznych staje się zasadniczym elementem ukształtowania ustroju społecznego i wartości kulturowych tworzonych przez grupę antropologiczną; środowisko geograficzne nie jest czynnikiem zasadniczym, a jedynie współmodyfikującym
- cechy somatyczne i psychiczne nie są sobie równe, co powoduje nierówność ras
- niepożądane jest mieszanie się ras
Czołowi przedstawiciele
Joseph Arthur de Gobineau
- dał podstawę teoriom rasowo-antropologicznym; przeprowadził zasadniczą klasyfikację ras ludzkich, opowiadał się za ideą ochrony rasy najbardziej wartościowej, czyli arystokracji francuskiej czystego pochodzenia ario-germańskiego
- wyróżnił rasę białą (aryjską, wysocy blondyni o niebieskich oczach, jest to rasa panów), żółtą (męską, bruneci średniego wzrostu, rasa urodzonych kupców) i czarną (kobiecą, rasa artystów)
- historia to proces mieszania się ras
- centralna Azja była ojczyzną rasy aryjskiej, z której rasa aryjska wyszła i zajmując nowe tereny dawała początek kolejnym cywilizacjom; ludy teutońskie są ostatnią w miarę niewymieszaną rasą
Houston Stewart Chamberlain
- cywilizacja XIX wieku powstała opierając się na dorobku: kultury Greków (stworzyli poezję, sztukę i filozofię), Rzymian (stworzyli prawo, organizację państwową, ideę obywatelstwa, ład społeczny, idę świętości rodziny i własności), Żydów (od nich pochodzi judaizm i pośrednio chrześcijaństwo) na tej podstawie Teutoni oparli swoją cywilizację
- najwartościowsza jest rasa Teutonów złożona z Germanów, Celtów i zachodnich Słowian
- między rasami toczy się walka o byt; wrogiem rasy teutońskiej jest rasa judajska (zdolna, ale destrukcyjna)
- podbój innych ras przez rasę teutońską byłaby rękojmią postępu, ale nie oznacza mieszania się ras
- najczystsza i najbardziej wartościowa rasa zachowała się w Niemczech
Georges Vacher de Lapouge
- słowa rasa w zoologicznym znaczeniu
- o przynależności do rasy decydują wymiary ciała (szkieletu), a przede wszystkim wskaźnik główny, czyli stosunek długości czaszki do szerokości
- homo europaeus (rasa aryjska, długogłowość), homo alpinus (rasa alpejska, krótkogłowość), homo mediterraneus (rasa śródziemnomorska, średniogłowość)
- postęp cywilizacyjny uzależniony jest od tego, czy rasa aryjska dominuje czy nie
- teoria selekcji rasowej – wyjaśnienie przyczyn, dlaczego jest coraz mniej przedstawicieli rasy aryjskiej
*selekcja militarna – są najbardziej waleczni, biorą udział w wojnach, gdzie giną
*selekcja polityczna – są odsuwani od władzy przez jednostki mniej wartościowe
*selekcja religijna – biorą udział w wojnach religijnych, gdyż mają skłonności oddawania się kultom religijnym
*selekcja moralna – poprzez filantropię wzrasta liczba ludzi reprezentujących rasy niższe
*selekcja prawna – są indywidualistami, a prawa zrównuje ich z ogółem
*selekcja ekonomiczna – są zbyt szlachetni na kłamstwo i nieuczciwość
Friedrich Wilhelm Nietzsche
- życie jest podstawowym celem egzystencji ludzkiej, a całokształt aktywności człowieka jest zdeterminowany przez jego potrzeby; przeciwstawiał moralność panów moralności niewolników
- ideał nadczłowieka – ideał siły biologicznej, wzorzec moralny i osobowościowy, cechy wodzowskie, doskonały w wojnach, hart ducha i odporność fizyczna
- wywarł wpływ na doktrynę faszystowską w Niemczech (mit boskości wojny i nadczłowieka sprzyjał ugruntowaniu się wiary w charyzmatyczną moc przywódcy)
Otto Ammon
- rasy ludzkie wykształciły się w toku walki o byt
- czynniki biologiczne są dziedziczne; różnice między ludźmi spowodowane są dziedziczeniem, a nie zróżnicowaniem warunków środowiska
- społeczeństwo nie może opierać się na zasadzie równości, skoro ludzie są sobie nierówni; klasy wyższe, powinny być odizolowane od pozostałych klas
- rewolucje są przejawem destrukcyjnego buntu klas niższych
Francis Galton
- biometria – nauka o człowieku – polega na badaniu występowania różnych cech fizycznych i psychicznych, przez co dochodzi się do wniosku, że natura rozdziela te cechy według powtarzających się prawidłowości
- różnice między ludźmi wynikają z dwóch okoliczności: dziedziczności (ważniejsza) i środowiska (mniej)
- w nawiązaniu do tej teorii powołano instytucje upoważnione do selekcjonowani jednostek najzdolniejszych
Karl Person
- rozwinął poglądy Galtona
- metoda korelacji – jeśli w rozwoju społeczeństwa przeważają walory rasowo korzystne, kroczy ono drogą postępu, jeśli negatywne to nieuchronnie skazane jest na degenerację
- jednostkom najzdolniejszym należy umożliwić przechodzenie z klas niższych do wyższych
- rasy wyższe podlegają selekcji, ponieważ mają niższą rozrodczość niż ras mniej wartościowe i na skutek szerzenia się postaw pacyfistycznych i eliminacji walk zbrojnych, bez których utrudniona jest korzystna selekcja
DOKTRYNA MARKSIZMU-LENINIZMU
Twórcy marksizmu na tle epoki
- I połowa XIX wieku – wykształciły się dwie opozycyjne klasy społeczne – burżuazja i proletariat
- Wiosna Ludów i zwycięstwo Komuny Paryskiej (pierwsza próba przejęcia władzy przez proletariat)
- twórcy socjalizmu i komunizmu opierali się na metodologii materializmu historycznego i w ten sposób interpretowali rolę proletariatu
Karol Marks
- współpracował z Engelsem; w rezultacie tego powstały książki ‘Święta rodzina’, ‘Ideologia niemiecka’ (ta zawierała wykład tez materializmu historycznego)
- razem z Engelsem zredagował ‘Manifest komunistyczny’ – rewolucyjny wykład teorii politycznej proletariatu
Fryderyk Engels
- dowodził, że to sytuacja ekonomiczna zmusza proletariat do walki z kapitałem; popierał rewolucyjną teorię proletariatu, zajmował się też problematyką walki klas i ogólną teorią państwa
Metoda materializmu dialektycznego i historycznego
- metodologia myślenia marksistowskiego jest materialistyczna – każde zjawisko w przyrodzie jest materialnie związane z innymi i one składają się na całość pozostającą w ruchu
- przemiany następują na podstawie prawa zmian ilościowych i jakościowych; zmiany ilościowe narastają i w pewnym momencie następuje zmiana jakościowa; zmiana jakościowa wyznacza granice w rozwoju formacji społecznych
- zjawiska przyrodnicze i społeczne mają cechy sprzeczne co powoduje stałą walkę przeciwieństw
- założeniem marksizmu jest pierwotność materii i wtórność świadomości – istniejąca wiecznie materia rozwija się, a człowiek zasady tego rozwoju poznaje i wykorzystuje
- dla kształtowania form politycznych fundamentalne znacznie mają stosunki produkcyjne; istnieje baza, nadbudowa i forma świadomości społecznej – podstawą jest posiadanie i organizacja środków produkcji, to powoduje wykształcenie się instytucji prawnych (nadbudowa) i wówczas następuje uformowanie się świadomości prawnej, moralnej, artystycznej i filozoficznej społeczeństwa
- istnienie klas jest związane tylko z określoną historycznie fazą rozwoju produkcji walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu dyktatura proletariatu jest tylko przejściem do zniesienia wszelkich klas i do społeczeństwa bezklasowego
- momentem przełomowym w walce klasowej jest rewolucja socjalistyczna, czyli przejęcie władzy przez proletariat, która w dalszej fazie prowadzi do wykształcenia się stosunków bezklasowych
- Marks wyróżnił formację niewolniczą, feudalną, kapitalistyczną i socjalistyczną; proletariat jest klasą historycznie naznaczoną do przejęcia władzy
- teoria rewolucji – proletariat dochodzi do władzy drogą rewolucyjną; Marks zakładał, że rewolucja zwycięży w najbardziej rozwiniętych państwach kapitalistycznych; zdaniem Marksa Komuna Paryska była pierwszą próbą rewolucji proletariackiej i socjalistycznej
- problem świadomości społecznej – w społeczeństwie jest wykształcone myślenie klasowe, dlatego proletariat musi sobie uświadomić historyczną rolę jaką ma do spełnienia; marksizm przywiązywał dużą wagę do rozwoju kultury intelektualnej i duchowej proletariatu
Krytyka państwa burżuazyjnego
- państwo polityczne – zabezpiecza jedynie interesy klasy panującej, a burżuazja dąży do utrzymania takiej sytuacji
- odrzucenie heglowskiego mistycyzmu, który jest związany z wolnością, a wolność w praktyce okazuje się wolnością jednej klasy
- również demokracja burżuazyjna jest demokracją pozorną; dopiero rewolucja proletariacka, czyli socjalistyczna ukształtuje demokrację rzeczywistą
- demokracja socjalistyczna przewartościowuje dotychczasową rzeczywistość – ważniejsze będzie społeczeństwo obywatelskie niż państwo polityczne – w związku z tym prawo będzie istniało dla człowieka
- celem rewolucji socjalistycznej jest zniesienie biurokracji, która jest państwem fikcyjnym; każda rzecz ma dwojakie znaczenie: realne i biurokratyczne (fikcyjne)
Leninizm na tle epoki
- przełom XIX i XX wieku
- szybki wzrost wielkoprzemysłowego proletariatu, brutalny wyzysk robotników, co w rezultacie doprowadziło do ostrego przeciwstawienia burżuazji i klasy robotniczej
- 1903 – II Zjazd Socjalistycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR) – zjazd założycielski partii rewolucyjnej – ten zjazd powierzył Leninowi przywództwo nad rosyjską partią robotniczą
Idea państwa dyktatury proletariatu
- celem państwa dyktatury proletariatu jest uformowanie państwa bezklasowego
- socjalizm ma doprowadzić do obumarcia państwa, a w tym demokracji, jednak socjalizm musi zostać urzeczywistniony poprzez dyktaturę proletariatu (ta łączy w sobie przemoc w stosunku do burżuazji i pełen rozwój demokracji, czyli rzeczywiste równouprawnienie i udział ludności w sprawowaniu władzy)
- państwo dyktatury proletariatu miało być pierwszą rzeczywistą demokracją dla ludu
- zasadniczy jest udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy – dlatego demokrację należy budować od dołu, w oparciu o inicjatywę mas, ale przy tym trzeba stosować przemoc w odniesieniu do klas społecznych hołdujących kapitalizmowi
- stosowanie środków przemocy wobec klas społecznych hołdujących kapitalizmowi musi być adekwatne do istniejącego zagrożenia
- głównym celem dyktatury robotniczej jest zburzenie starego państwa i ustanowienie na jego gruzach nowego państwa proletariackiego; państwo to miało wyrażać ideę praworządności, ponieważ najmniejsze naruszenie radzieckiego porządku mogli wykorzystać wrogowie ludu
- rady delegatów – podstawowa forma urzeczywistniania zadań dyktatury proletariatu – dyktatura ta nie miała zniszczyć całego burżuazyjnego aparatu państwowego, ale miała pozostawić agendy ewidencyjno-rejestracyjne (banki, syndykaty, zrzeszenia spożywców, związków pracowniczych), odizolować je od kapitalistów i podporządkować radom delegatów
- partia komunistyczna ma wychować i przekonać masy własną postawą
Walka z reformizmem
- reformizm i rewizjonizm – nurty związane z niemiecką i austriacką socjaldemokracją
- reformizm – klasa robotnicza może doprowadzić do uformowania podstaw socjalizmu bez rewolucyjnego przejmowania władzy; a jeśli nie ma rewolucji socjalistycznej to nie ma też państwa dyktatury proletariatu; Lenin nie przekreślał znaczenia działań reformatorskich, ale zaznaczał ich drugorzędną pozycję; reformizm postulował zabezpieczenie klasie robotniczej minimum warunków egzystencji;
- Lenin krytykował też ekonomizm – postulat walki proletariatu o przywileje ekonomiczne, ale pozostawienie na uboczu walki politycznej
- przeciwstawianie rewolucji (która realizuje interesy proletariatu) i reform (które realizują interesy burżuazji)
- reformiści twierdzili, że w liberalistycznym państwie burżuazyjnej również może być kontynuowana walka proletariatu na zasadzie pogłębiania i przekształcania demokracji burżuazyjnej
- Lenin rozwój państwowości socjalistycznej: najpierw miał być ustrój socjalistyczny, który potem miał się doskonalić, aby przejść w ustrój komunistyczny; zatem przejście od socjalizmu do komunizmu odbywało się na zasadzie stopniowości, a to odróżniało leninizm od anarchizmu (ten zakładał natychmiastową likwidację państwa)
- Lenin – dopóki istnieje państwo to nie ma wolności, a kiedy będzie wolność to nie będzie państwa
SZKOŁA PSYCHOLOGICZNA W PRAWIE – LEON PETRAŻYCKI
Założenia ogólne
- czasy I wojny światowej; Petrażycki był liberałem
- nauki przyrodnicze zajmują się procesami fizycznymi, a nauki humanistyczne procesami psychicznymi; dlatego struktury gospodarcze, polityczne i prawne pochodzą od określonych procesów psychicznych; z tego powodu nauki humanistyczne powinny nauczyć się rozpoznawać te procesy psychiczne i stosować je w praktyce;
- jego celem było zainicjowanie badań nad psychologią emocjonalną – wykorzystując wiedzę psychologiczną można oddziaływać na zachowanie jednostki i społeczeństw, skłaniając je do pożądanego zachowania
- dodał do tradycyjnego podziału zjawisk psychologicznych (poznanie, uczucie, wola) emocję – to właśnie emocja pozwoli skuteczniej oddziaływać na procesy polityczne i socjologiczne
- naukowa polityka prawa – umiejętność wyznaczania celów stawianych społeczeństwu i jednoczesne ustanowienie instrumentów, aby pomóc społeczeństwu spełnić te cele
Zarys metodologii
- podział sądów: teoretyczne i praktyczne – podstawa klasyfikacji nauk
- pozycje – przedmiot badań logiki – odpowiednio proste, niedające dalej rozłożyć się sensy czy treści sądów lub zdań albo treść niezłożonych co do treści zdań lub sądów
dlatego zamiast podziału sądów na teoretyczne i praktyczne zaproponował:
*nauki obiektywno-poznawcze (teoretyczne)
*nauki subiektywno-stosunkowe
- nauki obiektywno-poznawcze dzieliły się na:
*ogólne (klasowe)
*konkretno-indywidualne (opisowe, historyczne, prognostyczne)
- kryterium czasu rozdzielało sądy na postulatywne (emocje działają ante fatum i kierują się na urzeczywistnianie) i krytyczne (emocje działają post factum)
- nauki teoretyczne – powinny zajmować się tym, co jest
*nauki ogólne (odnoszące się do wszystkich podmiotów posiadających daną cechę)
*nauki jednostkowe (odnoszące się do określonych podmiotów posiadających wybraną cechę) – te dzieliły się jeszcze na opisowe i historyczne
- nauki praktyczne – powinny zajmować się tym, co być powinno
- nauki przyrodnicze:
*praktyczno-normatywne (kierujące się emocją, sugerowałyby określony sposób zachowania się)
*praktyczno-celowościowe (informacja o możliwości osiągnięcia wybranego sposobu zachowania się)
- wiele jego propozycji systematyzacji nauki spotkało się z krytyką i zostało odrzuconych, jednak jego zasługą jest postulat skierowania badań na procesy psychologiczne i zwrócenie uwagi na problemy jednostki
Emocje etyczne
- tradycyjny podział elementów życia psychicznego to: poznanie (bierne), uczucie (bierne) i wola (czynne)
- poza tą klasyfikacją istnieje akt o charakterze bierno-czynnym – emocja – przeżycie podstawowe – jest to bierne doznawanie i jednoczesna aktywność, która albo popycha albo odpycha do dalszego doznawania tej emocji
- emocja jest głównym kryterium kierującym ludzkim zachowaniem
- Petrażycki krytykował kierunki hedonistyczne – uznawał, że jest o zbyt prymitywna interpretacja
- emocje etyczne – powstają w wyobraźni człowieka jako teoretyczne wyobrażanie sobie określonego zachowania się i jego ocena; pozytywne zachowanie budzi emocje przychylne (apulsywne), a negatywne zachowanie budzi emocje odpychające (repulsywne); i kiedy jednostka stanie w rzeczywistości przed wyborem sposobu zachowania się wybierze to pozytywne, bo budzi w niej emocje przychylne
- emocje etyczne formułują w jednostce imperatyw wewnętrzny – sumienie, które podpowiada nam jak się zachować
Cechy emocji etycznych:
- przeżycie zasadnicze
- wywołują albo sympatię albo niechęć
- składają się z przedstawionego sobie wyobrażenia określonego zachowania
- nadają zachowaniu człowieka charakter obowiązku
Prawo i moralność
- emocje etyczne:
*przeżycia prawne – mają charakter imperatywno-atrybutywny (uprawnieniowo-zobowiązaniowe) – każdemu obowiązkowi musi towarzyszyć uprawnienie (dwustronność)
*przeżycia moralne – mają charakter wyłącznie imperatywny – czyli występuje tylko poczucie obowiązku (jednostronność)
- jednak to przeżycia prawne mają zasadnicze znaczenie dla organizacji stosunków społecznych, mają cechę stabilizacji i obliczalności
- przeżycia moralne – uzupełniają prawo, kształtują osobowość obywatela, pogłębiają humanistyczne zdobycze
Prawo pozytywne i intuicyjne
- teoria prawa – zajmuje się badaniem przeżycia prawnego
- dogmatyka prawa – zajmuje się badaniem prawa istniejącego i obowiązującego w konkretnym czasie i na oznaczonym terytorium
- przeżycia prawne: przeżycia prawa pozytywnego, przeżycia prawa intuicyjnego
- przeżycia prawa pozytywnego – reakcja jednostki na narzucenie jej z zewnątrz określonych powinności, przeżycia jednostki mają charakter strukturalny i schematyczny
- przeżycia prawa intuicyjnego – przy braku źródeł zewnętrznych jednostka sama decyduje, jaki katalog powinności powinien obowiązywać (jednostka uwzględnia poziom kultury, świadomości), przeżycia jednostki mają wówczas charakter indywidualny
Mogą wystąpić sytuacje:
- prawo pozytywne jest zgodne z prawem intuicyjnym (najbardziej korzystna)
- prawo intuicyjne wyprzedza prawo pozytywne
- prawo pozytywne wyprzedza prawo intuicyjne
- Petrażycki nie odrzucał podziału prawa na publiczne (aktywna działalność jednostki na rzecz grupy) i prywatne
Polityka prawa
- polityka prawa – możliwość naukowego przewidywania zachowań społecznych; znajomość psychologii umożliwia kierowanie procesami społecznymi poprzez ustanawianie prawa
- polityka prawa – jest dziedziną praktyczną; ma służyć nie tylko osiąganiu celów materialnych, ale też moralnych i etycznych
- ustawodawca powinien racjonalnie wybierać cele, czyli te które są możliwe do urzeczywistnienia przez dane społeczeństwo w określonym czasie i sytuacji
Funkcje społeczne:
- funkcja rozdzielcza – określa sposób krążenia dóbr wraz z ich podziałem w granicach danej struktury (ustrój gospodarczy)
- funkcja organizacyjna – określa zasady leżące u podstaw struktury (ustrój polityczny)
Pojęcie sprawiedliwości
- sprawiedliwość funkcjonuje w płaszczyźnie prawa intuicyjnego, jest przeżyciem psychicznym
- posiada treści imperatywno-atrybutywne, ale jej treści i doznania kształtują się w zakresie prawa intuicyjnego
- przeżycie sprawiedliwości jest autonomiczne, subiektywne, zmienne
- nie istnieje uniwersalny wzorzec sprawiedliwości
- sprawiedliwość w znaczeniu przedmiotowym (normy intuicyjno-prawne)
- sprawiedliwość w znaczeniu podmiotowym (stosunki prawne, obowiązki, uprawnienia, roszczenia)
O wykładzie uniwersyteckim
- podstawowa forma przekazywania wiedzy studentom (jeśli jest komunikatywność i zainteresowanie słuchaczy)
- stosowanie pojęć jasnych i zrozumiałych
- zaangażowanie emocjonalne wykładowcy zostawi ślad w umyśle słuchacza (wykładowca odnosi się z sympatią do przedmiotu)
- wykłady powinny mieć charakter zindywidualizowany (wykładowca musi być kompetentny, ale też mieć osobowość)
NORMATYWIZM – HANS KELSEN
Założenia metodologiczne
- szkoła nazywana wiedeńską lub normatywistyczną
- powstała po I wojnie światowej
- normatywizm objął system prawa pozytywnego i prawo międzynarodowe
- normatywizm nawiązuje do filozofii Kanta i jest kontynuacją dociekań pozytywizmu prawniczego
- kategoria – czyste pojęcie normatywne, które obowiązuje w systemie prawa
- Kelsen odrzucał prawo natury jako źródło porządku normatywnego
- czysta teoria prawa – sfera badań powinności i struktur hierarchicznych, które składają się na system prawa; normatywizm zmierzał do odizolowania badań prawa od socjologii, polityki, psychologii czy historii
- nauki eksplikatywne – badają co jest (byt)
- nauki normatywne – badają co być powinno (powinność)
- sfera powinności i bytu – wyznaczają czystą teorię prawa
Teoria prawa
- rozdziela badanie prawa od badania państwa, a na pierwszym miejscu stawia badanie prawa
- normy prawne – idealne konstrukcje, które formułują w sposób czysto strukturalny określone powinności; funkcjonuje jedynie w sferze powinności; fakt powinności uwalnia naukę prawa od wnikania w treści niesione przez konkretne normy (oceny moralne czy polityczne)
- teoria normy prawnej – fundamentalne założenie filozofii normatywistycznej; budowa normy prawnej powinna zawierać całokształt problemów obowiązywania prawa jako systemu
- normy wtórne – określają powinność
- normy pierwotne – określają uprawnienie podmiotu do wykonania sankcji w razie naruszenia normy wtórnej
Kelsen zmienił tutaj założenia pozytywizmu prawniczego – normę pierwotną przypisał organowi państwowemu, a normę wtórną jednostce
- norma wyprowadzana jest z przepisów prawnych
- struktura normy prawnej – idealna norma zawiera hipotezę i sankcję (brak jest dyspozycji skierowanej do adresata)
- elementy normy prawnej – podmiot powinności i przedmiot powinności
- zarachowanie – norma prawna samym wiąże podmiot z nakazem określonego zachowania się (przypisanie powinności jednostce) – zatem zarachowanie wynika z normy prawnej
System norm prawnych
- system norm prawnych koncentruje się na badaniu prawa obowiązującego
- na zagadnienie systemu prawa składają się grupy problemów:
*pozytywność prawa
*stopniowa budowa prawa
*szczególna konstrukcja normy prawnej
Pozytywność prawa
- nauka prawa zajmuje się wyłącznie prawem pozytywnym, czyli obowiązującym
- obowiązywanie prawa jest niezależne od jakiejkolwiek rzeczywistości, a legitymacją obowiązywania konkretnej normy prawnej jest istnienie normy hierarchicznie wyższej, która upoważnia autorytet do jej ustanowienia
- pomiędzy powinnością a bytem zawsze jest napięcie, który Kelsen określa jako przymus państwowy (nie może on opaść poniżej minimum, ani przekroczyć maksimum)
- system prawa kładzie nacisk na logiczną więź, która łączy wszystkie normy prawa pozytywnego; konstrukcja systemu prawa opiera się na powiązaniu normy niższego rzędu z normą wyższego rzędu Konstytucja i inne normy czerpią moc obowiązywania z normy podstawowej
- statyczny system prawa (nakazy wynikają z bardziej podstawowej zasady lub normy) i dynamiczny system prawa (nakazy wynikają ze względu na formę ich powstania – czyli przez upoważniony podmiot)
Stopniowa budowa prawa
- hierarchia norm – najwyższym szczeblem prawa pisanego jest konstytucja, która ustanawia sposoby tworzenia ustawodawstwa niższego rzędu, dalej są normy powstałe w procesie ustawodawczym, a dalej są normy w postaci orzeczeń konkretyzujących ogólnie brzmiące normy prawne
- zasadą dynamizującą cały system jest wynikanie jednym norm z delegacji norm wyższego rzędu
- ta hierarchia norm jest niezależna od treści, a opiera się na logiczno-systemowych przesłankach nadrzędności i podrzędności norm
- norma podstawowa – hipoteza – jeśli norma podstawowa posiada moc obowiązującą, może obowiązywać również i porządek prawny, który się na niej opiera – chociaż wiązadłem całego systemu prawa jest konstytucja
- uznanie normy podstawowej to społeczna akceptacja ustanowienia jakiegoś ustroju, z czego wyprowadza się dalszy ciąg przepisów od konstytucji do orzeczeń
- interpretację normy podstawowej Kelsen rozciąga na prawo wewnętrzna państwa i na prawo międzynarodowe
- obowiązek przestrzegania umów jest niezmiennym elementem prawa międzynarodowego
- czy prawo międzynarodowe jest ponad prawem wewnętrznym państwa – Kelsen twierdzi, że granica jest płynna i wysuwa tezę o jednolitym systemie prawa narodów, względem którego prawo wewnętrzne pozostaje w relacji podporządkowania i zgodności
- odwet w prawie międzynarodowym ma znaczącą rolę i może prowadzić nawet do bellum iustum
Problem podziału prawa
- prawo podmiotowe i prawo przedmiotowe – prawo podmiotowe tak naprawdę jest skonkretyzowanym lub uszczegółowionym prawem przedmiotowym, wyprowadzamy je z przepisów prawa przedmiotowego; cały system prawa jest prawem przedmiotowym
- prawo publiczne i prawo prywatne – istnieją tylko idealne podmioty, a powinności spotykają się z realizacją zarówno ze strony organu państwowego jak i jednostki; są to jedynie dwie metody wytwarzania prawa
tymi drogami formalizm normatywistyczny osiąga wizję idealnej jedności prawa
Teoria państwa
- państwo jest systemem norm prawa pozytywnego, gdyż obok tego systemu obowiązywanie innego sytemu prawnego jest wykluczone
- państwo i prawo nie są odrębnością, bo państwo nie jest niczym odrębnym od prawa
- państwo jest porządkiem obowiązujących norm powinnościowych, ustanowionych w zakresie prawa pozytywnego; najlepszą drogą do poznania państwa jest poznanie prawa (idealistyczne pojmowanie państwa)
- trójelementowa definicja państwa – terytorium (terytorialny zakres obowiązywania norm prawnych), czas (sfera obowiązywania norm prawnych), ludność (osobowa substancja obowiązywania danego porządku prawnego)
- ustroje polityczne – demokratyczne (tendencje decentralistyczne) lub autokratyczne (tendencje centralistyczne) – podstawą podziału jest idea wolności politycznej
- wolna jest jednostka, która podlega prawu pozytywnego i uczestniczy w jego tworzeniu
- demokracja jest możliwa do spełnienia, gdy normy prawne są akceptowane przez jednostki poddane obowiązywaniu tego prawa i gdy zakres interwencji i przymus jest maksymalnie ograniczony jedynie do ochrony najbardziej podstawowych wartości; zasadą osiągnięcia ustroju demokratycznego jest kompromis
- parlamentaryzm jest optymalnym modelem rozwiązywani problemów politycznych przez nowoczesne społeczeństwo; partie powinny być rządzące i opozycyjne
Filozofia sprawiedliwości
- pozytywna definicja sprawiedliwości powinna opierać się na trzech wartościach – pokoju, kompromisie i tolerancji – taka sprawiedliwość znajduje się poza normatywistycznym systemem kelsenowskich definicji
- państwo istnieje w dwóch znaczeniach
*bytu czystko normatywnego wykreowanego przez system normatywny
*fakt polityczny i socjologiczny transcendentnego względem prawa (w tej płaszczyźnie istnieje możliwość funkcjonowania trójelementowej pozytywnej definicji sprawiedliwości)
- sprawiedliwość odpowiada demokracji, a niesprawiedliwość autokracji