Judaizm
Najstarsza religia monoteistyczna, jej założycielem był w XIII wieku p.n.e. przez proroka Mojżesza. Prawdopodobnie było to za czasów Ramzesa II. W przypadku przyjęcia działalności Zaratustry na XV wiek p.n.e. judaizm nie byłby najstarszą relgią monoteistyczną.
Amenhotep IV i jego reforma religijna, która wprowadziła monoteizm, gdzie jedynym bogiem był Aton – tarcza słoneczna. Stąd zmiana imienia na Echnaton. Jest to udokumentowany pierwszy przypadek religii monoteistycznej. Kult Atona wraz ze śmiercią Echnatona został zarzucony i przywrócony został poprzedni panteon. Byłaby to religia monoteistyczna z XIV wieku p.n.e. (Mika Waltavi napisał książkę o reformie Echnatona).
Gwiazda Dawida stała się symbolem królewskim, później stała się symbolem ruchu syjonistycznego, później elementem flagi państwa Izrael.
Drugim symbolem judaizmu jest menora. Jest to 7mio ramienny świecznik, który znajdował się w pierwszej i drugiej świątyni jerozolimskiej. Pierwszą świątynie zbudował Salomon przy pomocy budowniczych z Tyru, których uzyskał od Hirama. Druga świątynia została zbudowana około 515 roku p.n.e. i przetrwała do powstania żydowskiego i została zburzona przez Tytusa.
Istniały próby zaszczepienia judaizmu wśród innych plemion, np. w Kaganacie Huzarskim. Przyjęli oni albo karaimizm albo judaizm. Jednak mimo to religią judaistyczna jest religia narodową.
Zgodnie z tradycją plemiona izraelskie miały przybyć do Kanaan na początku II tysiąclecia p.n.e. wraz z Abrahamem. Za założyciela religii uznaję się Mojżesza. Jego imię oznacza syna, chłopca, urodzonego. Nie znani są jego biologiczni rodzice, jego wychowaniem zajmować się miała córka faraona, która znalazła go w trzcinach. Starożytne źródła uznawały go za Egipcjanina, był nawet przedstawiany jako kapłan egipski, który przystał później do Żydów. W tradycji żydowskiej jest traktowany jako kapłan i wielki mag. Prawdopodobnie nie znał hebrajskiego, albo znał go w bardzo małym stopniu. Mimo wszystko stanął on na czele plemion żydowskich i wyprowadził z niewoli egipskiej. Poślubił on na ucieczce do Magianitów córkę kapłana – Seforę. Miał on potem odesłać żonę i synów do teścia. Swoje uprawnienia do rządzenia przekazuję on Jozuemu, nie zaś swojemu synowi. Wśród późniejszych historyków postrzegany był jako myśliciel i filozof. Może to świadczyć o sztucznym wtłoczeniu postaci Mojżesza do Starego Testamentu.
Żydzi są tu narodem wybranym, chociaż mieli najtrudniejszą drogę z państw bliskiego wschodu. Przyjęcie monoteizmu wyróżniło plemiona izraelskie od innych ludów okalających państwa Izrael.
W historii judaizmu wyróżnia się dwa podstawowe okresy:
judaizm biblijny – główne informację znajdujemy o nim w Biblii (ST);
judaizm rabiński – zapoczątkowany w I w ne, został ukształtowany poprzez działalność rabinów, posiada własną literaturę rabiniczną – Talmud;
Skład ST:
Pięcioksiąg mojżeszowy został zredagowany i ostatecznie polączony w IV/V w pne.
Nevilim – pisma proroków: księga Jozuego, księga Sędziów, księga Samuela, ksiegi I i II królewska, księgi Jeremiasza, Izajasza, Ezechiela, 12 proroków mniejszych.
Księga Daniela – apokalipsa ST.
Epoka sędziów i królów – wtedy powstaję Świątynia, Izrael dzieli się też wtedy po śmierci Salomona na Izrael oraz Judę. Północny Izrael niedługo potem upada w wyniku najazdu Asyryjskiego w wyniku którego deportowano licznych mieszkańców w głąb Asyrii. W tamtych czasach działają Izajasz, Jeremiasz, czy Ezechiel. Król Joziasz w Judzie dokonał reformę religijną. W tamtych czasach Nabuchodonozor zdobywa Jerozolimę i dochodzi do niewoli babilońskiej.
Okres niewoli babilońskiej był ważny dla kreowania judaizmu, gdyż Żydzi znaleźli się na obcych terenach, wśród obcych religii i ludzi. Trwanie przy swojej religii miało pomóc zachować poczucie odrębności. Dążono do zachowania czystości własnej wiary i rytuałów. W tamtych czasach utrwaliło się w nich poczucie odrębności religijnej i etnicznej. Szczególną wagę ma działalność Ezwrasza, który wrócił do Izraela w połowie V wieku. Zapoczątkował on nową orientację religijną. Chciał on ożywić życie religijne osłabionej wewnętrznie gminy jerozolimskiej. Opierał się on na Torze. Uważał on, że niezawisłość polityczna nie jest tak ważna, jak wierność wobec Jahwe. W wyniku reformy Ezwrasza świątynia Jerozolimska stała się religijnym i politycznym centrum. Zrezygnowano z walki o niepodległość na rzecz przestrzegania Prawa.
W drugim okresie w związku z brakiem świątyni zwiększa się rola modlitwy. Synagoga stała się ośrodkiem kultu. Przełożeni sanhedryn zostali obłożeni tytułem mistrzów. Tora została sformułowana w V/IV wieku p.n.e. stąd potrzeba tworzenia nowych rozwiązań do problemów nie przewidzianych w Torze, dlatego też zaczynają powstawać kolejne komentarze na temat Tory, które później zostały zgromadzone. W ten sposób powstała Tora ustna, a więc tradycja dotycząca sposobu wyjaśniana Prawa, uczonych zajmujących się tym tematem nazywano talameitami. Po zebraniu tych nauk w jedną całość powstała Miszna. Skłąda się ona z porządków:
„nasiona” - przepisy dotyczące rolnictwa;
„święto” - przepisy dotyczące świąt, postów, Szabatu;
„kobiety” - przepisy dotyczące kobiet, ślubów i rozwodów;
„szkody” - prawo karne i cywilne;
„świetości” - przepisy dotyczące obowiązków kapłańskich i kultu świątynnego;
„czystości” - kwestie czystości i nieczystości rytualnej, jak z niej wyjść;
Miszna i Gemmara tworzą Talmud, drugi najważniejszy tekst sakralny judaizmu. Powstały dwie wersję: w Jerozolimie oraz Babilonii. Jerozolimski został spsiany w zachodnim dialekcie aramejskim i ukończony u schyłku IV wieku. Obszerniejszy Babiloński napsiany był we wschodnim dialekcie i ukończony około 500 roku. Uzyskał on większe uznanie wśród wyznawców judaizmu. W Babilonii działały dwie słynne akademie żydowskie.
Tora i Talmud stały na straży jednolitości rozproszonych całym świecie gmin żydowskich.