Pojęcie zobowiązania:Zobowiązaniem (obligatio)-nazywamy stosunek prawny między dwiema stronami, z których jedna, zwana wierzycielem(creditor) ma prawo domagania się pewnego świadczenia od drugiej strony, ta zaś zwana dłużnikiem(debitor) ma obowiązek świadczenie to spełnić. Zobowiązanie należy do prawa podmiotowego względnego.Zobowiązanie ma dwie strony:Wierzytelność-prawo wierzyciela do domagania się od dłużnika określonego zachowania się-creditum,Dług-obowiązek dłużnika do spełnienia świadczenia niezależnie od tego co jest przedmiotem tego długu(świadczenie kwoty pieniężnej)-debitum.

W każdym zobowiązaniu występują dwa podmioty: wierzyciel i dłużnik.Wierzycielem, zgodnie z prawem rzymskim mógł być obywatel rzymski mający czynną zdolność majątkową, w późniejszym czasie mógł być też nim cudzoziemiec. Wierzycielem nie mógł być niewolnik.Dłużnikiem mógł być niewolnik. Właściciel przez działanie swojego niewolnika mógł się wzbogacić, ale nie mógł zubożeć. Niewolnik, podobnie jak inne osoby alieni iuris, miał bierną zdolność majątkową, czyli mógł być dłużnikiem. Jednak dług niewo-lnika był niezaskarżalny.Zobowiązanie opiera się na zasadzie równości stron, w tym sensie, że nie daje ono żadnej władzy wierzycielowi nad dłużnikiem.Ze społeczno-ekonomi. punktu widzenia trudno również twierdzić generalnie, że stroną silniejszą częściej jest wierzyciel. Zależy to bowiem od typu danego zobo-wiązania. O ile twierdzenie takie może być prawdziwe w odniesieniu do pożyczki realnej, o tyle będzie ono fałszywe w odniesieniu do kredytu otwartego w drodze stypulacji. Ekonomicznie silniejszy będzie wierzy-ciel główny w kontrakcie użyczenia, ale już słabszy będzie w kontrakcie depozytu. W kontraktach dwu-stronnie zobowiązujących zupełnych twierdzenie takie jest całkowicie bezprzedmiotowe, bowiem obie strony występują tu jednocześnie w roli dłużnika i wierzyciela.Źródła zobowiązań:Okres zemsty prywatnej:W najdawniejszych czasach, prymitywne rodziny pasterskie zamieszkujące góry Albańskie i trudniące się wypasem bydła i owiec były samowystarczalne. Kiedy jednak produkcja przerastała potrzeby własne zaszła konieczność wymiany wyprodukowanej nadwyżki na artykuły produkowane przez kogoś innego. Wymiana ta prowadziła do zawiązania się stosunku społecznego, później również stosunku prawnego. Ci prymitywni obywatele mogli też wyrządzić sobie wzajemnie szkody czynami niedozwo-lonymi. Zanim państwo przejeło w tych sprawach jurysdykcje, na doznaną krzywdę reagował sam pokrzywdzony bądź jego rodzina stosując odwet.Okres kompozycji dobrowolnej:Prawo do wywarcia zemsty prywatnej uchodziło za naturalne prawo we wszystkich społeczeństwach antycznych. Prawa tego nie można jednak określać jako zobowiązanie. Zawiązywało się ono dopiero wtedy, gdy poszkodowany, w zamian za rezygnację z prawa odwetu otrzymywał od sprawcy przyrzeczenie spełnienia na jego rzecz jakiegoś świadczenia. Sankcją w wypadku niedotrzymania obietnicy była realizacja prawa zemsty ze strony pokrzywdzonego. Z prawa talionu rezygnował poszkodowany tyko wtedy, gdy zainteresowane strony zawarły dobrowolną ugodę.Faza układu legalnego:Z biegiem czasu ingerencja państwa poszła dalej. W ramach ograniczeń zemsty prywatnej zmuszało ono zainteresowane strony do zawarcia ugody, w której określono wysokość rekompensaty za poniesioną przez poszkodowanego szkodę. Zobowiązanie zawiązy-wało się ty z mocy umowy między stronami.Faza ścigania przestępstwa przez państwo:Dopiero wówczas, gdy państwo okazało sie tak silne, iż było w stanie zastąpić dobrowolny układ stron postanowieniem prawa o wysokości odszkodowania za poszczególne przestępstwa, stwierdzić można, że samo przestępstwo stało się źródłem zobowiązania. W tej fazie węzeł prawny zawiązywał się z mocy samego prawa, i to w momencie popełnienia przestępstwa.Teoria „Schuld” i „Haftung”-powstała ona w wyniku analizy najdawniejszych zobowiązań nie rzymskich. Przekazane źródła rzymskie nie wskazują na to, by Rzymianie kiedykolwiek odseparowali odpowiedzialność dłużnika od zaciągniętego przez niego długo. Od naj-dawniejszych czasów poręczenie jak i zastaw traktowali jako prawo akcesoryjne, a więc takie, których byt integralnie związany jest z istnieniem odpowiedzialności dłużnika głównego. Dlatego owa teorię trzeba uznać za nieznajdującą potwierdzenia w przypadku prawa rzymskiego.Do najstarszych zobowiązań powstałych w prawie rzymskim z czynów dozwolonych należała sponsio(archaiczna postać stypulacji)oraz nexum (formalna pożyczka z dawnego ius civile).Obligatione teneri – węzeł obligacyjny, któremu poddany był dłużnik na podstawie ius civile. Jego świadczenie dochodzone było za pomocą actio civilis. Actione teneri -odpowiedzialność dłużnika unormowana przez prawo pretorskie. Jego świadczenie dochodzone było za pomocą skargi.Pierwotnie wyodrębniali Rzymianie dwa podstawowe źródła zobowiązań:Kontrakty -były to umowy, które ze względu na ich podstawę były zaskarżalne.Delikty-były to przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy norm prawa prywatnego.Kontrakty dzieliły się na cztery rodzaje:realne-dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, któremu towarzyszyć musiało wręczenie rzeczy. Do kontraktów realnych należały: pożyczka, użyczenie, kontrakt zastawu ręcznego, umowa powiernicza.;werbalne-zawiązywały się przez porozumienie między stronami wyrażone przy użyciu ściśle określonych słów. Do kontraktów werbalnych należały: stypulacja oraz przyrzeczenie posagu.;literalne-było to porozumienie między stronami ugruntowane za pomocą pisma. Do kontraktów literalnych należały: expensilatio oraz chirographa.;konsensualne-to takie, które zawierano przez samo porozumienie stron wyrażone w jakiejkolwiek formie. Do kontraktów konsensualnych należały : kupno-sprzedaż, najem, zlecenie, spółka..Pacta-były to wszystkie inne umowy, które nie były kontraktami. Były niezaskarżalne. Jednak z biegiem czasu, na potrzeby obrotu gospodarczego stały się (niektóre z nich) zaskarżalne. Niektóre pacta stały się zaskarżalne albo na podstawie kontraktu do którego zostały dołączone, albo na podstawie prawa pretorskiego, aż wreszcie na podstawie konstytucji cesarskich.Quasi -kontrakty-powstały z prowadzenia cudzych interesów bez zlecenia, bezpodstawnego wzbogacenia, przypadkowej wspólności majątkowej, opieki oraz zapisu testamentowego.Delikty-ich liczba ścigana na drodze procesu cywilnego była zamknięta. Część z nich dochodzona była na podstawie prawa cywilnego, część na podstawie prawa pretorskiego.Z mocy prawa cywilnego ścigane były: kradzież, rabunek, bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy i zniewaga.Z mocy prawa pretorskiego ścigane były: podstęp, groźba, działanie na szkodę wierzycieli oraz gorszenie cudzego niewolnika.Quasi-delikty -należały do nich: odpowiedzialność sędziego, wylanie lub wyrzucenie czegoś przez okno z budynku, zagrożenie bezpieczeństwa ruchu na ulicach, odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen, oraz szkody wyrządzone przez personel tam zatrudniony.

Przedmiot zobowiązania:Treścią każdego zobowiązania jest jakieś świadczenie w przyszłości, a jego przedmiot określali Rzymianie jako dare, facere lub praestare.Dare-obowiązek dłużnika (np. kupującego) polegał na dare jeśli był on zobo-wiązany do przeniesienia na własność wierzyciela jakiejś rzeczy.Facere-dłużnik był do niego zobowią-zany jeśli miał coś uczynić dla wierzyciela np. uszyć ubranie.Praestare-termin wieloznaczny. Najczęściej ozna-czał obowiązek dłużnika do uiszczenia odszkodowania w wypadku niewykonania lub nienależytego wyko-nania zobowiązania (odpowiedzialność z tytułu podstępu).Świadczenie mogło być przedmiotem zobowiązania jeśli spełniało następujące wymagania:Było fizycznie i prawnie możliwe do spełnienia-nie można było zobowiązać się do przeniesienie własności wyjętej z obrotu gospodarczej;Było dozwolone z punktu widzenia zasad prawa-nie można było zobowiązać się do spoliczkowania kogoś;Było dostatecznie określone, w tym sensie, że dłużnik wiedział do czego jest zobowiązany, a wierzyciel do czego jest upoważniony, a w przypadku sporu sędzia musiał mieć możliwość stwierdzenia o co spór się toczy;Musiało mieć dla wierzyciela wartość ekonomiczną -nie powstało z przyrzeczenia wzięcia udziału w grze w kości.Zobo.przemienne-jeżeli w jednym stosunku obligacyjnym dłużnik zobowiązany był alternatywnie do kilku świadczeń, a spełnienie jednego z nich uwalniało dłużnika od zobowiązania.Wybór przedmiotu świadczenia, jeżeli strony nie umówiły się inaczej, należy do dłużnika. Przypadkowe zniszczenie jednego z tych kilku przedmiotów nie powodowało umorzenia zobowiązania. Upoważnienie przemienne-występo-wało w wypadku, gdy dłużnik zobowiązany był do spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzy-ciela, ale mógł uwolnić się od tego zobowiązania również przez świadczenie czegoś innego; np. niewolnik Tytusa zabił konia Markusa -odpowiedzialność noksalna. Zamiast uiścić odszkodowanie Tytus mógł uwolnić się od zobowiązania oddając Markusowi niewolnika.Zobo.podzielne-występuje wtedy, gdy świadczenie może być spełnione w częściach, różnym czasie i bez wpływu na jego istotę lub wartość. Zobowiązaniem podzielnym będzie np. każde zobowiązanie opiewające na kwotę pieniężną.Zobo. Niepodzielne -występuje wtedy gdy świadczenie musi być spełnione w całości, w określonym czasie. Zobowiązaniem niepodzielnym będzie np.zobowiązanie sprzedawcy do dostarczenia konia.Podział zobow:1.Zobowiązania cywilne i naturalne: Cywilne-w przypadku niewykonania zobowiązania przez dłużnika wierzyciel ma na ogół możliwość szukania ochrony swego prawa podmiotowego, wnosząc powództwo do sądu. Zobowiązania są w zasadzie zaskarżalne.Naturalne-w prawie rzymskim zaczęto wyróżniać pewną grupę zobowiązań niezaskarżalnych. Zobowiązaniami naturalnymi były takie, które zaciągnięte zostały przez niewolników, ojca wobec osób podległych jego władzy i odwrotnie, pupila i niewiastę zawierających kontrakt bez zgody ich opiekuna.2.Zobowiązania jednostronne i dwustronne:Jednostronne-jedna ze stron była wyłącznie zobowiązana a druga wyłącznie uprawniona (pożyczka).Dwustronne-zupełne i niezupełne: zupełne-to takie w którym już w momencie powstania zobowiązania obie strony występowały w podwójnej roli -dłużnika i wierzyciela.Istniały tu bowiem dwa węzły obligacyjne, a wynikające z nich świadczenia były ekwiwalentne(kontrakt kupna -sprzedaży)niezupełne-charakteryzowało się tym, że w momencie jego powstania istniał tylko jeden węzeł obligacyjny ale sam stosunek był tak ukształtowany, że w pewnych okolicznościach powstać mogło drugie zobowiązanie, w którym role stron odwracały się (kontrakt przecho-wania, w którym depozytariusz był dłużnikiem, a deponent wierzycielem-jeżeli jednak przechowawca poniósł straty w związku z przechowywaniem, wierzyciel zobowiązany był do ich pokrycia, stając się dłużnikiem co do tego świadczenia).3.Zobowiązania stricti iuris i bonae fidei:Stricti iusir-zobowiązanie ścisłego prawa wywodzące się z dawnego ius civile. Wiązały one strony według treści stosunku prawnego.Bonae fidei- powstawał z nich obowiązek świadczenia tego, czego oczekiwać można było od uczciwego kontrachetna. Przy umowach zaskarżalnych zobowiązania iuris stricti powstawały z kontraktów jednostronnie zobowią .Zobowiązania z pozostałych kontraktów oceniane były wg zasad dobrej wiary.

Wielość podmiotów zobowiązania :Zobo.podzielne-powstanie przy nim tyle stosunków obligacyjnych ile osób występuje po stronie dłużników lub wierzycieli, np. A i B zobowiązani są świadczyć 100 na rzecz C. Oznacza to, że istnieją tu dwa zobowiązania z których każde opiewa na 50. Zobo. kulma-tywne-w ich przypadku każdy z kilku wierzycieli może domagać się od dłużnika całego świadczenia, albo każdy z kilku dłużników zobowiązany jest do spełnienia całego świadczenia. Spełnienie jednak takiego świadczenia przez jednego z kilku dłużników nie uwalnia pozostałych od zobowiązania, np. A i B skradli C 100, każdy z nich jeśli było to furtum był zobowiązany zapłacić tytułem kary okradzionemu C 200. Zobo.solidarne-zjawisko pośrednie między zobowiązaniem podzielnym a kulmatywnym:bierne - występo-wało wówczas, gdy każdy z kilku dłużników zobowiązany był spełnić na rzecz wierzyciela całe świadcze-nie, jednak spełnienie tego świadczenia przez któregokolwiek z dłużników powodowało umorzenie stosunku.;aktywne-występowało wówczas, gdy każdy z kilku wierzycieli miał prawo do domagania się od dłużnika spełnienia całego świadczenia, a dłużnik uwalniał się od zobowiązania wówczas gdy spełnił świadczenie na rzecz jednego z wierzycieliSkutki niewykonania zobowiązania:Jeżeli dłużnik nie wykonał zobowiązania, ponosił z reguły z tego tytułu odpowiedzialność wobec wierzyciela, który na drodze sądowej mógł domagać się świadczenia, a w braku takiej możliwości pokrycia powstałej szkody. Ale ta zasada znała liczne wyjątki.Wolny od odpowiedzialności był dłużnik, którego możliwość świadczenia unicestwiona została działaniem siły wyższej, np. trzęsienie ziemi.Nie odpowiadał też dłużnik, jeśli nie mógł wykonać świadczenia przez przypadek zwykły. Zdarzenie to różniło się od siły wyższej tym, że przy maksymalnej staranności, teoretycznie, był w stanie zapobiec skutkom zdarzenia. W wyjątkowych przypadkach można było pociągnąć dłużnika do odpowiedzialności.Dla odpowiedzialności dłużnika istotne znaczenie miało też to czy przedmiot świadczenia należał do kategorii rzeczy zamiennych(zniszczenie rzeczy nawet w skutek działania siły wyższej nie zwalniało od odpowiedzialności)czy do rzeczy niezamiennych (zobowiązanie mogło wygasnąć jeśli zniszczenie rzeczy było przez dłużnika niezawinione).Modyfikacje stosunku obligacyjnego powoduje zwłoka. Mogła ona zachodzić po stronie dłużnika jak i wierzyciela.Zwłoka dłużnika-miała miejsce wówczas, gdy dłużnik z własnej winy nie wykonał zobowiązania, którego termin świadczenia już minął:Przy długach terminowych dłużnik popadał w zwłokę z mocy samego prawa, w momencie gdy minął termin świadczenia;Przy długach bezterminowych potrzebne było wezwanie ze strony wierzyciela, by dłużnik spełnił świadczenie.Wezwanie było zbyteczne, gdy dłużnik odpowiadał z tytułu przestępstwa. Odpowiedzialność dłużnika zobowiązywała go do wynagrodzenia powstałej szkody. Skutki zwłoki ustępowały po zaofiarowaniu świadczenia lub na skutek odroczenia terminu spłaty przez wierzyciela.Zwłoka wierzyciela-zachodziła wówczas, gdy odmawiał on przyjęcia świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania. Następowało osłabienie odpowiedzialności dłużnika. Wierzyciel musiał także zwrócić koszty spowodowane zwłoką. Dłużnik mógł też przedmiot świadczenia lub jego równowartość złożyć do depozytu, a w skrajnych przypadkach rzecz porzucić.Zmiana podmiotów zobowiązania:Przelew (cesja wierzytelności)-dziś nazywamy tak przeniesienie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela na drugą osobę mocą zawartej między nimi umowy.W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie miało charakter tak dalece osobisty, że zmiana wierzyciela lub dłużnika w danym stosunku obligacyjnym była zupełnie niemożliwa.Wychodząc naprzeciw potrzebom obrotu gospodarczego w ciągu kilku pierwszych wieków Rzymianie stworzyli podwaliny dzisiejszej cesji.Nowacja-dłużnik za pomocą stypulacji mógł przyrzec nowemu wierzycielowi to co winien świadczyć wierzycielowi dotych-czasowemu. Nowacja nie powodowała przejścia wierzytelności z jednej osoby na drugą, ale umorzenie dotychczasowego zobowiązania i powołanie do życia nowego stosunku obligacyjnego.Zastępstwo procesowe-wierzyciel mianował drugą osobę swym kognitorem lub prokuratorem i upoważniał go do zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia. Zastępca procesowy posługiwał się tu formułką z przestawionymi podmiotami i był jedynie realizatorem prawa podmiotowego swego moco-dawcy. Prawa akcesoryjne związane z wierzytelnością nie gasły, a zastępca działał w cudzym imieniu,nawet bez zgody dłużnika.Actio utilis suo nomine- przyznane cesariuszowi przez Antoninusa Piusa. Służyła ona do realizacji wierzytelności, które cesariusz nabył przez kupno spadku, w którym one się znajdowały. Wnosząc przeciw dłużnikom powództwo suo nomine(we własnym imieniu)nie był już realizatorem cudzej (dziedzica) wierzytelności, ale zmierzał do zaspokojenia własnego prawa podmiotowego.

Umocnienie zobowiązania:Z wyjątkiem zobowiązań naturalnych, wykonanie każdego innego zobowiązania gwarantuje rygor egzekucji. Praktyka dowodzi jednak, iż gwarancje te nie zawsze były wystarczające.W prawie obligacyjnym celowi temu służyły zarówno dodatkowe zobowiązania osób trzecich, gwarantujących wykonanie zobowiązania na wypadek gdyby dłużnik tego nie uczynił (było to poręczenie), jak i środki mające na celu wywarcie presji na samego dłużnika, by dodatkowo zmuszać do go spełnienia świadczenia (zadatek, kara umowna).Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług w rzymskiej terminologii określane było jako intercesjaIntercesja była:Kulmatywna - jeśli dłużnik odpowiadał obok intercedenta (poręczenie);Uwalniająca-jeśli dłużnik został przez intercedenta zwolniony od odpowiedzialn; Intercesio tacita-gdy intercedent na zwenatrz występował jako dłużnik, w rzeczywistości jednak przejął zobowiązanie cudze (np. zaciągając pożyczkę dla kogoś, do kogo wierzyciel nie miał zaufania);

Umorzenie zobowiązania:Ogólna charakterystyka:Społeczno-ekonomiczny cel każdego zobowiązania tkwi w spełnieniu świadczenia przez dłużnika, czyli w jego wykonaniu, a skoro cel ten nie został osiągnięty zobowiązanie umarza się z mocy samego prawaUmorzenie zobowiązania w prawie rzymskim mogło nastąpić na podstawie ius civile, albo też na podstawie prawa pretorskiego. Do sposobów umarzania wg ius honorarium zalicza się pactum de non petendo i kompensację.Pozostałe sposoby to umorzenia wg ius civile.Zwolnienie z zobowiązania:W najdawniejszym prawie rzymskim samo wykonanie świadczenie nie powodowało umorzenia zobowiązania. Dłużnik był odpowiedzialny tak długo, dopóki nie przedsięwzięto, w formie przepisanej, czynności będącej odwrotnym aktem w stosunku do tego, który spowodował powstanie odpowiedzialności dłużnika. Np. zobowiązanie zaciągnięte przy użyciu spiżu i wagi (najstarsza pożyczka rzymska) umarzano w ten sposób, że dłużnik po odważeniu odpowiedniej ilości kruszcu przez trzymającego wagę w obecności 5 świadków ogłaszał zwolnienie z długu.Zobowiązanie powstałe z kontraktów werbalnych umarzano za pomocą acceptilatio. Polegała ona na wymianie pytań i odpowiedzi między dłużnikiem i wierzycielem. Umorzenie mogło nastąpić niezależnie od świadczenia.Nie jest wykluczone, że zobowiązania zaciągnięte litteris umarzano za pomocą akceptacji literalnych przed dokonanie odpowiednich wpisów.Wykonanie zobowiązania:Pod wpływem ius gentium samo świadczenie zaczęto uważać za podstawę do uwolnienia dłużnika od odpowiedzialności. Dłużnik niekoniecznie musiał sam wykonać zobowiązanie, chyba że chodziło o świadczenie zależne od jego osobistych kwalifikacji (np. namalowanie portretu). Za zgodą wierzyciela mógł też dłużnik, zamiast tego co było przedmiotem długu, świadczyć coś innego.Osobą upoważnioną do przyjęcia i domagania sie świadczenia był też adstipulator. Dłużnik za pomocą stypulacji przyrzekał jakieś świadczenie wierzycielowi, a obok niego przyrzekał to samo świadczenie spełnić na rzecz adstipulatora. Ten ostatni jako wierzyciel mógł przyjąć świadczenie, ze skutkiem umarzającym wierzytelność, a nawet zwolnić dłużnika z długu bez konieczności świadczenia z jego strony.Nowacja:polegała na zastąpieniu jednego zobowiązania nowym stosunkiem obligacyjnym, który wstępował w miejsce poprzedniego. Nowacja dokonywała się przy zastosowaniu stypulacji i dlatego powstałe na gruncie poprzedniego nowe zobowiązanie miało charakter stypulacyjny, bez względu na to jaką podstawę miało zobowiązanie poprzednie.Wraz z wygaśnięciem starego zobowiązania ulegały umorzeniu wszelkie związane z nim prawa akcesoryjne (zastaw, kara umowna)Nowację przeprowadzano w celu modyfikacji zobowiązania albo w celu zmiany jego podmiotów.Inne przypadki wygaśnięcia zobowiązania:

Wśród innych zdarzeń powodujących umorzenie zobowiązania wymienić należy: w zobowiązaniu umowy o pracę śmierć pracownika, a z umowy o dzieło śmierć wykonawcy, albo śmierć którejkolwiek ze stron przy zobowiązaniach wynikających ze spółki.Zobowiązanie gasło również, gdy dług i wierzytelność zlały się w jednej osobie (dłużnik stał się spadkobiercą wierzyciela i odwrotnie)Przy zobowiązaniach specyficznych przypadkowa utrata przedmiotu świadczenia powodowała zwolnienie dłużnika z zobowiązania.

Pactum de non petendo:to nieformalna umowa w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogóle, albo przez pewien czas nie będzie pozywał go do sądu o należne świadczenie. Takie pactum w świetle prawa cywilnego nie niweczyło zobowiązania. Powód, który przyrzeka, że w ogóle nie zrobi użytku z przysługującej mu skargi przegrywał proces. Pactum de non petendo nie niwecząc zobowiązania mogło być uchylone przez pactum de petendo.Kompensacja :(czyli potrącenie)-w prawie dzisiejszym to umorzenie wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony dłużnika.W tym przypadku umorzeniu ulegają obie wierzytelności: niższa w całości, wyższa redukuje się o wartość tej pierwszej (np. A ma roszczenie do B o 100, a B ma roszczenie do A o 50, po uwzględnieniu potrącenia A winien domagać się od B 50).Punktem zwrotnym w historii kompensacji był reskrypt Marka Aureliusza (kompensacja w procesie formułkowym). Pretor z mocy tej konstytucji udzielał pozwanemu, który miał wzajemną pretensję do powoda exceptio doli. Zarzut ten chronić go miał przed żądaniem powoda, który nie chciał uwzględnić jego wzajemnej pretensji i wnosił powództwo o całe roszczenie. Sędzia uwzględniając kompensację musiał wydać wyrok uwalniający pozwanego w całości.Obawa przed utratą całego roszczenia wykształciła praktykę, zgodnie z którą powód (po reskrypcie Marka Aureliusza) sam redukował swe żądanie o wysokość zadłużenia wobec pozwanego i wnosił powództwo na kwotę wynikającą z końcowego rozliczenia wzajemnych pretensji.Definitywnie uregulowanie potrącenia nastąpiło jednak dopiero za Justyniana, który je zreformował. Odtąd kompensacja była dopuszczalna, tak co do roszczeń dochodzonych powództwami osobowymi jak i co do roszczeń realizowanych powództwami rzeczowymi.Do potrącenia nadawały się wierzytelności które były: wzajemne, wymagalne, jednorodzajowe, płynne (łatwe do udowodnienia).