SKŁAD CHEMICZNY ORGANIZMÓW Z UWZGLĘDNIENIEM BUDOWY I FUNKCJI ENZYMÓW

Temat: Znaczenie wody i soli mineralnych dla organizmów

1. Rola wody w organizmach:
► podstawowy składnik wszystkich struktur komórkowych, płynów ustrojowych, a także pokarmu
► tworzy odpowiednie środowisko dla większości reakcji chemicznych i jest istotnym składnikiem przemian biochemicznych
► substrat w reakcjach hydrolizy oraz licznych reakcjach metabolicznych, np. syntezy węglowodanów w procesie fotosyntezy
► wydziela się jako produkt przemian metabolicznych, np. w procesach oddychania komórkowego
► stanowi ośrodek, w którym są rozpuszczane i transportowane substancje odżywcze, hormony i witaminy
► stanowi ośrodek, w którym są rozpuszczane, a następnie usuwane z organizmu zbędne metabolity
► bierze udział w regulacji ciśnienia osmotycznego, pH i temperatury
► chroni komórkę przed nagłymi zmianami temperatury dzięki wysokiej pojemności cieplnej, czyli ilości ciepła potrzebnej do zmiany temperatury o jedną jednostkę
► podczas parowania pochłania duże ilości ciepła, co umożliwia usunięcie nadmiaru ciepła z organizmu w procesie pocenia się
► uniwersalny rozpuszczalnik większości związków chemicznych (polarnych), budujących organizmy
► duże napięcie powierzchniowe
► siły adhezji powodują, że cząsteczki wody przylegają do powierzchni polarnych
► ma gęstość mniejszą w stanie stałym niż w stanie ciekłym

2. Woda – rozpuszczalnik i środowisko reakcji:
► cząsteczka H₂O jest silnie polarna – wokół jądra atomu tlenu tworzy się obszar o ładunku ujemnym, wokół jąder wodoru zaś obszar o ładunku dodatnim
► pomiędzy cząsteczkami H₂O powstają wiązania wodorowe
► w temperaturze mniejszej od O°C jedna cząsteczka H₂O tworzy 4 wiązania wodorowe i powstaje wówczas krystaliczna struktura o układzie heksagonalnym – woda przechodzi w stan stały
► w stanie ciekłym wiązania wodorowe nieustannie powstają i pękają
► duża liczba wiązań wodorowych odpowiada za względnie wysoką temperaturę wrzenia i dużą wartość ciepła właściwego wody
► rozpuszczają się w niej substancje polarne lub obdarzone ładunkiem (substancje hydrofilowe)
► otoczka solwatacyjna – otoczka z cząsteczek wody, powstała wokół substancji polarnej lub obdarzonej ładunkiem, której powstanie może być początkiem procesu dysocjacji
► związki hydrofobowe – wykazują brak polarności lub są neutralne pod względem ładunku elektrycznego i po wymieszaniu z wodą rozbijają część wiązań wodorowych między cząsteczkami
► cząsteczki amfifilowe – mają część zarówno hydrofobową , jak i hydrofilową (np. fosfolipidy), tworzą w roztworach wodnych, tzw. micele, w których zewnętrzną warstwę stanowią części hydrofilowe, wewnętrzną zaś części hydrofobowe
► chemicznie czysta woda ma pH równe 7 (odczyn obojętny) → [H⁺] = [OH^-]
3. Znaczenie soli mineralnych:
► regulują stan uwodnienia komórek
► aktywują biokatalizatory komórki (enzymy)
► wpływają na procesy wymiany wody i innych substancji między komórką a otoczeniem
► warunkują prawidłowy przebieg większości procesów biochemicznych (np. powstawania i przewodzenia impulsów nerwowych)
► stanowią fizjologiczne układy buforowe, zapewniając utrzymanie na stałym poziomie odczynu płynów ustrojowych


Temat: Węglowodany

1. Węglowodany (cukry/sacharydy):
► substancje organiczne o charakterze wielowodorotlenowych aldehydów, ketonów oraz ich polimerów
► są podstawowym materiałem energetycznym dla komórki
► stanowią materiał zapasowy lub pełnią funkcje budulcowe
► rośliny, protisty i niektóre prokarionty są zdolne do syntezy węglowodanów z CO₂ i H₂O w procesie fotosyntezy

2. Klasyfikacja sacharydów:

Monosacharydy	Oligosacharydy	Polisacharydy
● zawierają od 3-7 atomów węgla w cząsteczce: a) triozy (C3): aldehyd glicerynowy, dihydroksyaceton b) pentozy (C5): ryboza, deoksyryboza c) heksozy (C6): glukoza, fruktoza, galaktoza ● bezwonne, bezbarwne, o słodkim smaku ● wykazują aktywność osmotyczną (zwiększają ciśnienie osmotyczne roztworów) ● monosacharydy zawierające grupę aldehydową określa się jako aldozy, natomiast zawierające grupę ketonową jako ketozy ● w roztworach wodnych niektóre z nich tworzą pierścienie (między grupą aldehydową lub ketonową tworzy się wtedy mostek tlenowy, powodujący zamknięcie cząsteczki)	● powstają przez połączenie od 2-5 cząsteczek cukrów prostych wiązaniem O-glikozydowym (reszty cukrowe połączone są ze sobą mostkiem tlenowym) ● disacharydy (dwucukry) są najważniejszą biologicznie grupą oligosacharydów: – są rozpuszczalne w wodzie – mają słodki smak – wśród dwucukrów najważniejsze znaczenie mają: sacharoza, laktoza i maltoza ● oligosacharydy zbudowane z więcej niż dwóch cukrów prostych często łącza się z białkami lub lipidami, tworząc związki wchodzące w skład błon komórkowych, determinują grupy krwi i odgrywają kluczową rolę przy rozpoznawaniu się komórek	● związki zbudowane z dużej liczby monosacharydów połączonych wiązaniami O-glikozydowymi (utworzone w ten sposób łańcuchy mogą być proste lub rozgałęzione) ● są trudno rozpuszczalne lub całkowicie nierozpuszczalne w wodzie ● pełnią funkcje zapasowe lub strukturalne: a) polisacharydy zapasowe: – skrobia – glikogen b) polisacharydy budulcowe: – celuloza – chityna

3. Powstawanie formy pierścieniowej glukozy:

4. Powstanie wiązania O-glikozydowego:

5. Aldoza i ketoza:

Temat: Lipidy

1. Lipidy (tłuszcze):
► heterogenna grupa związków organicznych, charakteryzująca się dobrą rozpuszczalnością w rozpuszczalnikach niepolarnych (np. eterze czy chloroformie)
► słabo rozpuszczają się w rozpuszczalnikach polarnych (np. wodzie)
► składają się z regionu hydrofilowego (ugrupowania polarnego, np. grupy karboksylowej) i regionu hydrofobowego (niepolarnego fragmentu łańcucha lub pierścienia węglowodorowego) – są związkami amfifilowymi

► są głównym elementem strukturalnym błon biologicznych
► pod względem chemicznym (z wyjątkiem lipidów izoprenowych) są estrami, czyli produktami kondensacji alkoholi i kwasów
► stanowią materiał zapasowy (z całkowitego utlenienia tłuszczu uzyskuje się ok. 2,2 razy więcej energii niż z całkowitego utlenienia węglowodanów czy białek)
► lipidy pochodzenia roślinnego albo pozyskiwane z ryb (tran) są bogate w nienasycone kwas tłuszczowe, dlatego w temperaturze pokojowej zwykle występują w postaci płynnej (poza np. tłuszczem kakaowym – ciało stałe)
► tłuszcze pochodzenia zwierzęcego mają przeważnie postać stałą, gdyż w większości są zbudowane z nasyconych kwasów tłuszczowych
► dzielimy je na:
a) proste:
– tłuszcze właściwe
– woski
b) złożone:
– fosfolipidy
– glikolipidy
c) izoprenowe:
– steroidy
– karotenoidy
► pełnią również funkcję termoizolacyjną
► zapobiegają urazom mechanicznym

2. Lipidy proste:
► są estrami alkoholu (glicerolu) i wyższych kwasów tłuszczowych
► w tłuszczach właściwych alkoholem jest glicerol, który ma 3 grupy hydroksylowe (jedna cząsteczka glicerolu może utworzyć wiązania maksymalnie z trzema cząsteczkami kwasów tłuszczowych - triglicerydy)
► kwasy tłuszczowe mogą być:
a) nasycone:
– pomiędzy atomami węgla nie ma wiązań podwójnych
– głównie tłuszcze zwierzęce
– nadają stałą konsystencję
b) nienasycone:
– jeśli pomiędzy atomami węgla jest przynajmniej jedno wiązanie podwójne
– głównie tłuszcze roślinne
– nadają płynną konsystencję
► woski zawierają zamiast glicerolu alkohol zbudowany z długiego łańcucha węglowego (16-36 atomów węgla), zawierający tylko jedną grupę hydroksylową
► znaczenie wosków:
– pokrywają powierzchnię liści i owoców, chroniąc je w ten sposób przed nadmiernym parowaniem wody
– występują też na sierści i piórach zwierząt, tworząc nieprzemakalną warstwę
► do najważniejszych wosków należą wosk pszczeli oraz lanolina – wosk wełny owczej

3. Lipidy izoprenowe:
► stanowią produkty polimeryzacji izoprenu (węglowodoru)

Podział lipidów izoprenowych

Steroidy (sterydy)

Karotenoidy

● związki o budowie wielopierścieniowej, utworzone z 3 pierścieni sześciowęglowych i 1 pięciowęglowego ● regulacja hormonalna (u zwierząt) ● składniki błon biologicznych modulujące ich płynność ● cholesterol jest substancją wyjściową m.in. do syntezy: – kwasów żółciowych (składników żółci wydzielanej przez wątrobę do dwunastnicy, ułatwiających trawienie tłuszczów) – hormonów steroidowych wytwarzanych przez korę nadnerczy (regulują gospodarkę mineralną) oraz wyspecjalizowane komórki jąder i jajników (produkujących hormony płciowe) – witaminy D wpływającej na wchłanianie wapnia z krwi do kości ● hormony zwierzęce, np. testosteron ● zoosterole, np. cholesterol ● fitosterole, np. stigmasterol i β-sitosterol

● żółte, pomarańczowe i czerwone barwniki występujące w komórkach roślin (np. beta-karoten) ● uczestniczą w fotosyntezie ● naturalne antyoksydanty (związki opóźniające utlenianie różnych substancji) ● spożywanie produktów zawierających karotenoidy chroni organizm przed powstającymi w procesach metabolicznych szkodliwych dla organizmu wolnymi rodnikami ● β-karoten: – prekursor witaminy A – w chloroplastach zabezpiecza przed szkodliwym działaniem reaktywnych form tlenu powstających podczas fotosyntezy – pomarańczowy barwnik

4. Schemat budowy fosfolipidów

Temat: Białka i aminokwasy

1. Białka (proteiny):
► stanowią ok. 50% suchej masy komórek
► budują struktury występujące w komórkach
► biorą udział w regulowaniu wszystkich procesów życiowych zachodzących w komórce
► powstają wskutek kondensacji od około 100 do kilkunastu tysięcy aminokwasów
► aminokwas – podstawowa jednostka budulcowa białek
► w ich skład wchodzą wyłącznie L-aminokwasy
► wszystkie białka są zbudowane z 20 rodzajów aminokwasów (21, jeżeli uwzględni się selenocysteinę), które łączą się wiązaniami peptydowymi
► podział białek:
a) białka proste – zbudowane wyłącznie z aminokwasów
b) białka złożone – zbudowane z aminokwasów i składników niebiałkowych

2. Aminokwasy: ► są podstawową jednostką budulcową białek ► pojedynczy aminokwas składa się z centralnie usytuowanego atomu węgla, połączonego wiązaniami kowalencyjnymi z: – grupą aminową (–NH2), – grupą karboksylową (–COOH), – atomem wodoru – oraz charakterystycznym dla danego aminokwasu podstawnikiem (grupą boczną), oznaczanym literą R ► podstawniki: – mogą mieć charakter łańcucha lub pierścienia – różnią się od siebie wielkością, ładunkiem elektrycznym, zdolnością do tworzenia wiązań wodorowych i powinowactwem do wody – decydują o specyficznych właściwościach aminokwasu ► połączenie atomu węgla z czterema różnymi grupami powoduje, że jest on asymetryczny, w związku z tym cząsteczki aminokwasów (poza glicyną, której boczną grupę stanowi atom wodoru) mogą występować w formach przestrzennych będących swoim lustrzanym odbiciem (izomery optyczne – D i L ) ► izomery optyczne nie różnią się właściwościami chemicznymi, są jednak rozróżniane przez enzymy i inne cząsteczki, co ma znaczenie w przebiegu reakcji chemicznych w organizmach ► w skład białek wchodzą wyłącznie L-aminokwasy ► mogą występować w roztworach w jednej z trzech form: a) jonu obojnaczego (zjonizowane grupy karboksylowa i aminowa), b) anionu (zjonizowana grupa karboksylowa) c) kationu (zjonizowana grupa aminowa) ► ze względu na charakter podstawników aminokwasy dzielimy na: a) kwasowe b) zasadowe c) obojętne ► w powstawaniu wiązań peptydowych uczestniczy grupa karboksylowa jednego aminokwasu oraz grupa aminowa drugiego aminokwasu ► w zależności od liczby aminokwasów w łańcuchu wyróżnia się: a) oligopeptydy – zawierające 2-10 aminokwasów (np. wazopresyna – hormon wytwarzany w tylnym płacie przysadki mózgowej) b) polipeptydy – zawierające 11-100 aminokwasów (np. insulina – hormon wytwarzany przez komórki trzustki, wpływający na utrzymanie właściwego stężenia glukozy we krwi) c) makropeptydy (białka) – zawierają więcej niż 100 aminokwasów w łańcuchu (np. albumina – białko osocza krwi uczestniczące m.in. w regulalacji ciśnienia osmotycznego krwi) ► podział ze względu na pochodzenie: a) endogenne – syntezowane przez organizm b) egzogenne – dostarczane wraz z pokarmem ► to, czy dany aminokwas jest eno- czy egzogenny, zależy nie tylko od gatunku, lecz także od wieku organizmu

3. Struktura białek:

4. Właściwości białek:
► większość rozpuszcza się w wodzie, tworząc koloid (mieszaninę, której jedna substancja jest rozproszona w drugiej)
► zol – wodny roztwór białka
► reakcje charakterystyczne:
Reakcja biuretowa – charakterystyczna reakcja chemiczna pozwalająca na wykrywanie wiązań peptydowych. Polega na dodaniu do silnej zasady (NaOH lub KOH) roztworu CuSO4. Jeśli w roztworze obecne są wiązania peptydowe, roztwór zmieni barwę z niebieskiej na fioletową.

Denaturacja – nieodwracalny proces związany ze zniszczeniem struktury czwarto-, trzecio-, i drugorzędowej białek pod wpływem wysokiej temperatury (powyżej 40°C), promieniowania UV lub czynników chemicznych.

Koagulacja – odwracalny proces uszkodzenia struktury przestrzennej białka, wywołany dodanniem do zolu soli metalu lekkiego (np. NaCl). Podczas tego zjawiska z zolu powstaje żel.
4. Białka globularne i fibrylarne:

Białka globularne	Białka fibrylarne (włókienkowe)
● mają kształt kulisty ● mają łańcuchy ściśle zwinięte i mocno pofałdowane ● zazwyczaj rozpuszczają się w wodzie lub wodnych roztworach kwasów, zasad oraz soli ● są m.in. enzymami, hormonami, uczestniczą w transporcie, stanowią materiał zapasowy ● należą do nich np. albuminy, globuliny, histony	● mają strukturę włóknistą ● nie rozpuszczają się w wodzie ● wchodzą w skład elementów strukturalnych organizmów ● białka proste, długie, o nitkowatym kształcie

Temat: Budowa i rola kwasów nukleinowych

1. Nukleotyd:
► podstawowa jednostka budulcowa kwasów nukleinowych
► każdy nukleotyd składa się z:
– jednej z organicznych zasad azotowych: adeniny (A), guaniny (G), cytozyny (C), tyminy (T) lub występującej tylko w RNA uracylu (U)
► cukru pięciowęglowego – deoksyrybozy (DNA) lub rybozy (RNA)
► reszty kwasu fosforanowego (V)
► poszczególne nukleotydy łączą się ze sobą za pomocą wiązania fosfodiestrowego, które powstaje między resztą fosforanową jednego nukleotydu a cząsteczką cukru kolejnego nukleotydu
► wiele połączonych ze sobą nukleotydów tworzy łańcuch polinukleotydowy

2. Porównanie DNA z RNA:

Elementy porównywalne	DNA	RNA
Podstawowa jednostka budulcowa	nukleotyd	nukleotyd
Rodzaj cukru	deoksyryboza	ryboza
Zasady azotowe	adenina, tymina, guanina, cytozyna	adenina, uracyl, guanina, cytozyna
Reszta kwasu nieorganicznego	reszta kwasu fosforowego (v)	reszta kwasu fosforowego (v)
Funkcje	zawiera informację genetyczną dotyczącą budowy białek	uczestniczy w biosyntezie białek: ● mRNA – przenosi informację genetyczną z jądra do cytoplazmy (miejsca syntezy białek) ● tRNA – transportuje aminokwasy ● rRNA – buduje rybosomy

Temat: Rodzaje wiązań i oddziaływań chemicznych

1. Wiązanie kowalencyjne niespolaryzowane:
► składa się z pary elektronów pochodzących od dwóch różnych atomów tworzących wiązanie
► elektrony pozostają w równej odległości od obu atomów tworzących to wiązanie
► powstaje, jeżeli elektroujemność obu atomów tworzących wiązanie jest identyczna
► w cząsteczkach wodoru (H₂), tlenu (O₂₎ oraz między atomami węgla w związkach organicznych

2. Wiązanie kowalencyjne spolaryzowane:
► powstaje, jeżeli atomy pierwiastków różnią się elektroujemnością
► elektrony są w nim przesunięte w kierunku atomu o wyższej elektroujemności
► np. w cząsteczce wody (H₂O)

3. Wiązanie koordynacyjne:
► powstaje, gdy oba elektrony je tworzące pochodzą od jednego atomu
► atom dostarczający elektrony to donor, natomiast przyjmujący – akceptor
4. Wiązanie wodorowe:
► powstaje między dodatnio naładowanym atomem wodoru jednej cząsteczki a innym atomem naładowanym ujemnie (najczęściej tlenem lub azotem)
► słabe wiązania
► np. w między cząsteczkami H₂O

5. Wiązanie jonowe:
► powstaje w wyniku przyciągania się różnoimiennych jonów
► związki zawierające to wiązanie ulegają dysocjacji na jony dodatnie (kationy) i jony ujemne (aniony)
► np. w cząsteczce chlorku sodu (NaCl)
► między atomem o bardzo dużej elektroujemności a atomem o bardzo małej elektroujemności

6. Siły van der Waalsa:
► oddziaływania międzycząsteczkowe kilkadziesiąt razy słabsze od wiązań wodorowych
► dopiero duża ich ilość ma istotny wpływ na kształtowanie się struktury dużych cząsteczek, np. białek
► uwarunkowane dwubiegunową budową cząsteczek orazz przyciąganiem się dipoli położonych blisko siebie

7. Oddziaływania hydrofobowe:
► słabe oddziaływania międzycząsteczkowe
► powstają, gdy w środowisku wodnym znajdują się cząsteczki, które nie są dipolami
► układają dipole w taki sposób, aby ich kontakt z wodą był jak najmniejszy (tworzą krople lub warstwę)
► mają zasadnicze znaczenie podczas tworzenia się błon biologicznych



Temat: Enzymy

1. Enzymy – katalizatory reakcji chemicznych:
► obniżają energię aktywacji dla danej reakcji chemicznych w organizmie – są biokatalizatorami
► wskutek przeprowadzanej reakcji enzymy nie ulegają nieodwracalnym zmianom
► enzymy cechuje:
a) swoistość substratowa – dany enzym wiąże się wyłącznie z określonym substratem lub substratami (wzajemne dopasowanie centrum aktywnego enzymu i cząsteczek substratu(ów))
b) swoistość katalizowanej reakcji – pojedynczy enzym katalizuje zestaw reakcji jednego typu, a niekiedy tylko jedną, określoną reakcję chemiczną

2. Budowa enzymów:
► prawie wszystkie enzymy są białkami – wyjątek stanowią cząsteczki RNA – rybozymy oraz cząsteczki
DNA – deoksyrybozymy, które pełnią funkcje katalityczne
►istnieją enzymy zbudowane tylko z łańcuchów polipeptydowych (np. większość enzymów układu pokarmowego, amylaza ślinowa, pepsyna czy trypsyna)
► najczęściej składają się z dwóch elementów (holoenzym):
– części białkowej (apoenzymu)
– części niebiałkowej (kofaktora)
► mogą składać się z samej części białkowej
► w obrębie enzymu znajduje się miejsce aktywne (centrum aktywne) – specyficzny obszar, wiążący cząsteczki substratu i ewentualnie część niebiałkową enzymu oraz zawiera on odpowiednio ułożone przestrzennie grupy funkcyjne aminokwasów, które uczestniczą w tworzeniu niekowalencyjnych wiązań i oddziaływań elektrochemicznych na czas reakcji
► enzymy allosteryczne:
– składają się zwykle z kilku podjednostek, z których każda ma własne centrum aktywne
– przyłączenie substratu do jednego miejsca aktywnego może zmienić właściwości innych miejsc aktywnych
– mają też miejsca allosteryczne, do których przyłączają się cząsteczki regulatorowe, które zmieniają kształt miejsca aktywnego, wpływając na zdolność wiązania substratów, kontrolując w ten sposób pierwszą reakcję w całym ciągu powiązanych ze sobą reakcji przebiegających w organizmie i tworzących szlaki metaboliczne

3. Mechanizm działania enzymów:
Enzym wiąże określony substrat lub substraty, tworząc z nimi nietrwały kompleks enzym-substrat (E-S), który następnie ulega rozpadowi na produkt lub produkty i enzym. Uwolniony po rozpadzie enzym może się połączyć z kolejną cząsteczką substratu. Kataliza enzymatyczna – czyli przyspieszenie reakcji chemicznej spowodowane działaniem katalizatora – enzymu, przebiega więc etapami, podczas których następuje:
● przestrzenne dopasowanie centrum aktywnego do substratu lub substratów,
● utworzenie kompleksu E-S, co obniża energię aktywacji i przyspiesza przebieg reakcji,
● oddzielenie produktu lub produktów od enzymu

4. Model powstawania kompleksu enzym-substrat:
► kształt centrum aktywnego enzymu zmienia się pod wpływem substratu – model indukowanego (wymuszonego) dopasowania
► kształty substratu i centrum aktywnego są niezmienne i pasują do siebie jak klucz do zamka – model klucza i zamka

5. Czynniki wpływające na szybkość reakcji enzymatycznych:
► temperatura (40°C powoduje denaturację białek)
► pH środowiska reakcji
► stężenie soli
► substancje aktywujące (aktywatory) i hamujące (inhibitory)

Stała Michaelisa (K_M) opisuje powinowactwo enzymu do substratu, czyli łatwość powstawania kompleksu E-S. Im większa wartość K_M, tym mniejsze powinowactwo enzymu do substratu, a w konsekwencji mniejsza efektywność działa enzymu.

6. Rodzaje inhibicji (hamowania reakcji enzymatycznej):

7. Szlaki metaboliczne:
► są to ciągi następujących po sobie w określonej kolejności reakcje katalizowane przez odpowiednie enzymy, w których produkt końcowy jeden reakcji jest substratem kolejnej reakcji
► wyróżnia się:
a) szlak liniowy – prowadzi albo do rozkładu, albo do syntezy określonej substancji
b) szlak cykliczny (cykl przemian metabolicznych) – następuje odtworzenie jednego ze związków chemicznych, który powstaje jako jeden z produktów końcowych, po czym staje się substratem dla pierwszej reakcji rozpoczynającej kolejny cykl

8. Regulacja przebiegu szlaków metabolicznych:

Fosforylacja - proces endoenergetyczny polegający na przyłączeniu do białka reszty fosforanowej, przeprowadzany przez enzymy zwane kinazami, zużywające energię zgromadzoną w ATP. Ogólny schemat reakcji przestawia się następująco:
kinaza ATP + białko → białko-fosforan + ADP

Defosforylacja jest procesem odwrotnym do fosforylacji, polegającym na odszczepieniu reszty fosforanowej od cząsteczki białka (a w ogólności każdego innego związku organicznego). Enzymami odpowiedzialnymi za ten proces są fosfatazy alkaliczne i kwasowe.

9. Liczne enzymy, zwłaszcza preteolityczne, są wydzielane w postaci nieaktywnych proenzymów (np. pepsynogen, trypsynogen). Zapobiega to ewentualnym uszkodzeniom narządów, w których komórkach są wytwarzane, np. żołądka.