1. Psychologia poznawcza – kierunek, obszar badań, paradygmat?

Kierunek psychologiczny to szczególny wzorzec uprawiania nauki, swoisty ze względu na podstawowe pojęcia, założenia metateoretyczne, metodologie i rodzaj stawianych pytań badawczych. (bliskie pojęciu paradygmatu)

Dziedzina/obszar badań to po prostu określone pole problemowe, czyli zestaw pytań badawczych o naturę wybranego zbioru zjawisk badawczych.

Psychologia poznawcza jest głównie traktowana jako dziedzina/obszar badań (dotyczących np.

spostrzegania, uczenia się). Badacze identyfikują się z psychologią poznawczą głównie przez dziedzinę, a nie paradygmat. Akces do psychologii poznawczej jest w dużej mierze niezależny od teoretycznego i metodologicznego podejścia rozważanych zagadnień.

2. Umysł jako przedmiot zainteresowania psychologii poznawczej.

Umysł jest złożonym systemem wyspecjalizowanym w odbiorze i przetwarzaniu informacji. Nie powinno utożsamiać się go ze świadomością, większość procesów badanych przez psychologów poznawczych to procesy nieświadome. Różne dziedziny zainteresowania psychologii poznawczej są traktowane jako różne fazy całego procesu przetwarzania. Umysł nie jest tym samym co mózg. Mózg jako narząd jest materialnym podłożem działania umysłu jako systemu poznawczego. Funkcje umysłowe zachodzą na materialnym podłożu tkanki nerwowej. Psychologia poznawcza bada funkcje poznawcze, a nie budowę tkanki. Procesy przetwarzania informacji według Naissera składają się z informacji dzięki którym odbierane są przez jednostkę bodźce są transformowanie, przekształcane, redukowanie, wzmacniane itp. Zadaniem psychologi jest opis tych procesów. Podstawowym założeniem przetwarzania jest ekonomia ich przebiegu (człowiek to skąpiec poznawczy). Człowiek wielokrotnie wykonywający te same działania tworzy coraz bardziej stabilne i jednocześnie raz elastyczniejsze struktury poznawcze ( są to względnie trwałe elementy umysłu, możliwe do wielokrotnego wykorzystania w różnych warunkach i sytuacjach). Struktury te powstają dzięki procesom poznawczym i wyniku ich działania, lecz od momentu powstania działają zwrotnie. Struktury są przechowywane są dzięki zdolności pamięci. Umysł posiada zdolność kontroli poznawczej czyli samoorganizacji i samoregulacji. Dzięki nim możemy np. powstrzymać się od reakcji. Przetwarzanie informacji dokonuje się na wielu poziomach czyli ta sama informacja może być podana obróbce z różną intensywnością i starannością. Przetwarzanie jest na każdym poziomie zależne od kontekstu – zewnętrznego (otoczenia) i wewnętrznego (wzbudzonych struktur poznawczych). Dzięki konstruktywnej aktywności umysłu powstaje wewnętrzna, poznawcza reprezentacja świata. Jest ona tworzona aktywnie i samodzielnie przez każdego z nas.

3. Metody badań nad poznaniem (obserwacja, eksperyment, badania kliniczne, symulacja komputerowa, obrazowanie pracy mózgu, chronometria umysłu).

Metody badań nad poznaniem wyróżnione przez Allporta (1996):

1) Metody polegające na obserwacji i rejestracji wykonania zwykłych codziennych, dobrze wyuczonych czynności poznawczych. Analizuje się głownie błędy popełnianie przez badanych w trakcie wykonywania rejestrowanych czynności. W wyniku takiego postępowania otrzymuje się raport zawierający poznawczą charakterystykę obserwowanej czynności, rodzaj procesów poznawczych zaangażowanych w wykonanie czynności oraz źródło błędów.

2) Eksperyment laboratoryjny – zwykle prowadzony z udziałem osób „naiwnych” czyli niedysponujących specjalistyczną wiedzą. Uczestniczy eksperymentu są proszeni o wykonywanie różnego rodzaju prostych zadań poznawczych. Są one prowadzone w warunkach sztucznych. Dają one dokładną kontrolę przebiegu eksperymentu co pozwala na precyzyjną rejestrację osób badanych, a zwłaszcza czasu reakcji, na podstawie którego wnioskuje się o przebiegu ukrytych procesów poznawczych. Głównie analizie podlega średni czas reakcji i poprawność odpowiedzi.

3) Badania kliniczne z udziałem pacjentów z upośledzeniem poszczególnych zdolności poznawczych. Pokazują one na rolę poszczególnych obszarów mózgu w sterowaniu zachowaniem, jak działają poszczególne funkcje poznawcze. Dzięki obserwacją kliniczną stwierdzono np. że pamięć krótkotrwała nie przekazuje danych natychmiast do pamięci długotrwałej.

4) Symulacja komputerowa – czyli modelowanie poszczególnych procesów poznawczych w postaci klasycznego programu komputerowego lub sztucznej siecii neuropodobnej. Badacz tworzy sztuczny system zdolny do wykonywania określonych zadań, a następnie porównuje wyniki działania tego systemu z zachowaniem człowieka. Jeżeli występuje zgodność, badacz może uznać program za wystarczająco wierną symulację naturalnych procesów poznawczych. Jednakże zgodność na 'wyjściu' wcale nie oznacza zgodności w ogóle. Dlatego też trzeba przyjąć model komputeroway tylko z pewnym prawdopodobieństwem.

*nie wyróżnione przez Allporta:

5) Obrazowanie pracy mózgu – metody: PET (rejestracja poziomu ukrwienia) oraz fMRI (rejestracja poziomu zużycia tleniu w wybranych obszarach mózgu). Zakłada się że wzrost przepływu krwi lub większe zużycie tlenu sygnalizują wzmożoną aktywność określonych obszarów mózgowia. Jeśli więc damy osobie badanej do rozwiązania jakieś zadanie poznawcze, a następnie posłużmy się jedną z metod obrazowania, możemy obserwować, które obszary mózgu są szczególnie aktywnie w czasie wykonywania tego zadania. Dzięki temu możemy poznać mózgową lokalizację interesujących nas funkcji poznawczych.

6) chronometria umysłu – pomiar czasu reakcji jako sposób badania funkcji poznawczych. Nawet w przypadku stosunkowo prostych zachowań od momentu zadziałania bodźca do wykonania reakcji mija pewien czas. Zmienna czas reakcji dotyczy okresu utajenia reakcji. Na ten czas składa się kilka poszczególnych etapów reagowania: przesyłanie informacji na temat bodźca do mózgu, przetwarzanie tych reakcji i etap zaprogramowania reakcji.

4. Reprezentacja – realizm czy konstruktywizm?

Konstruktywizm - Reprezentacja poznawcza świata w umyśle tylko w przybliżeniu oddaje prawdziwe cechy rzeczywistości istniejącej poza umysłem. Wynika to nie tylko stąd że reprezentacja ta jest wynikiem aktywnego konstruowania obrazu świata przez podmiot, a nie biernego odbicia rzeczywtości, lecz również stąd, że każdy z nas tworzy własny obraz świata odpowiadający indywidualnemu doświadczeniu. Każdy z nas dysponuje w umyśle swoistą wersję rzeczywistości. Każdy ma indywidualną, niepowtarzalną reprezentację świata .

Realizm – zakłada iż reprezentacja poznawcza świata w umyśle jest idealnym, „lustrzanym odbiciem” otaczającej nas rzeczywistości.

W większości zakłada się konstruktywizm, ponieważ realizm nie jest w stanie wytłumaczyć dlaczego wiele osób funkcjonuje (mimo założenia posiadania tej samej reprezentacji w umyśle) odmiennie i inaczej spostrzega otaczającą nas rzeczywistość.

5. Pojęcie reprezentacji (trwałe, nietrwałe, obrazowe, werbalne, sądy, modele mentalne).

Reprezentacja poznawcza to umysłowy odpowiednik obiektów – realnie istniejących, jak też fikcyjnych lub hipotetycznych. Obiektem reprezentacji może być przedmiot, osoba, kategoria lub relacja. Reprezentacja poznawcza zastępuje swój obiekt w procesach przetwarzania informacji.

Reprezentacje nietrwałe – to wyobrażenia, etykiety werbalne, sądy, model umysłowe. Powstają

doraźnie np. w celu podjęcia decyzji, po czym zanikają.

Reprezentacje trwałe składające się na struktury wiedzy, powstają i zmieniają się w dłuższym cyklu czasowym.

Modele mentalne – nietrwałe reprezentacje słowno-obrazowe o dość dużym poziomie złożoności. Powstają one zwykle w toku procesu myślenia lub rozumowania jako sposób na przedstawienie sobie w umyśle istoty problemu, a zwłaszcza składających się nań zależności. (Johnson-Laird).

6. Ekwiwalencja percepcji i wyobraźni.

Istnieje wiele badań świadczących o tym iż wyobraźnia i percepcja mogą prowadzić od podobnych skutków poznawczych. np. Shepard i Chipman (1970) wybrali z mapy Ameryki Północnej 15 stanów USA. Następnie badacze prosili uczestników o ocenę podobieństwa pod względem kształtu i powierzchni 105 par wybranych regionów. Osoby badane w pierwszym warunku mogły przez cały czas korzystać z mapy, zaś w drugim warunku pytania zadawano dopiero wtedy, gdy mapę usunięto z pola widzenia Czyli w jednym warunku badani mogli korzystać z percepcji, podczas gdy w warunku drugimi tylko z wyobrażeń. Okazało się że poprawność w warunku percepcyjnym była wysoko i pozytywnie skorelowana z poprawnością w warunku wyobrażeniowym.

W kolejnym eksperymencie ( Shepard 1975) poproszono uczestników o ocenę podobieństwa cyfr arabskich, umieszczonych na tablicy w zasięgu wzroku. Następnie tablicę usunięto, polecając osobom badanych wyobrazić sobie cyfry i ponownie określić stopień ich podobieństwa. Wreszcie proszono uczestników badania o przedstawienie sobie w umyśle każdej z tych cyfr w postaci odpowiedniej liczby kropek, co wymagało dokonania transformacji umysłowej. Przed transformacją liczby 3 i 8 były oceniane jako podobne, zaś po jako różne. Po transformacji podobne były 4 i 6 oraz 8 i 6. Kosslyn argumentuje że jeśli w rozwiązywaniu zadań percepcja i wyobraźnia prowadzą do podobnych wyników i podobnych błędów o procesy te są funkcjonalnie ekwiwalentne. (czyli być może mają podobną formę organizacji i zapisu w umyślę).

7. Paradygmaty badawcze w sporze o naturę reprezentacji nietrwałych.

1) Reprezentacje obrazowe

Obraz umysłowy – tym terminem określamy szczególną formę poznawczej reprezentacji świata w umyśle, cechującą się analogowym charakterem i ścisłą odpowiedniością reprezentacji w stosunku do obiektu. Prawdziwa natura wyobrażeń sprowadza się do tego, że są one zapisane w postaci analogowych obrazów umysłowych o dużym stopniu przestrzennej odpowiedniości w stosunku do oryginału. (Przedstawiciele: Kosslyn, Cooper, Shepard)

Badania:
Rotacje mentalne ( Cooper i Shepard) – Prezentowano osobom badanym na ekranie monitora litery albo cyfry nachylone pod rożnymi kątami względem ich naturalnego położenia. Dodatkowo symbole te mogły być prezentowane prawidłowo albo w odbiciu lustrzanym. Zadanie osób badanych było stwierdzenie, czy symbol jest wyświetlany prawidłowo. Wyniki eksperymentu potwierdziły hipotezę o funkcjonalnej ekwiwalencji. Osoby badane przekształcały obiekty w wyobraźni tak samo, jak by to robili gdyby pozwolono im korzystać ze spostrzegania lub czynności manualnych. Badani dokonywali mentalnych rotacji symboli zawsze w kierunku umożliwiającym jak najszybsze przekształcenie ich do pozycji naturalnej. (porównywalne czasy reakcji gdy 60 stopni i 300 stopni)

Skaning mentalny ( Kosslyn) – W jednym z pierwszych eksperymentów podał uczestnikom sześć różnych wymiarów prostokąta prosząc ich aby wyobrazili sobie prostokąt o zadanej wielkości, a następnie – aby w obrębie prostokąta dodatkowo wyobrazili sobie zwierzę. Wreszcie zadawał pytania dotyczące cech wyobrażonego obiektu. Im większy był wyobrażony obiekt, tym mniej czasu trzeba było na udzieleni odpowiedzi.

W kolejnych badaniach prosił uczestników o wyobrażanie sobie zwierząt parami. Zwierzęta wyraźnie różniły się wielkością w obrębie każdej pary. Czas odpowiedzi na pytanie, czy obiekt charakteryzował się określoną cechą, zależało d względnej wielkości obu wyobrażonych obiektów. W przypadku wyobrażeń złożonych czas decyzji był dłuższy niż w przypadku wyobrażeń prostych (efekt ziarnistości obrazu).

W innych badaniach Kosslyn, Ball oraz Reiser prosili uczestników o zapamiętywanie mapy, na której znajdowało się siedem charakterystycznych obiektów. Procedurę powtarzano aż do momentu w którym szczegóły narysowanego w pamięci rysunku nie odbiegały więcej niż o 6mm od oryginalnej lokalizacji danego elementu na mapie. We właściwej części eksperymentu proszono o wyobrażenie sobie zapamiętanej mapy. Zadanie uczestników było skupienie uwagi na jednym z wybranych obiektów, zwanym punktem fiksacji, a następnie wyobrażenie sobie „plamki” poruszającej się z punktu fiksacji do innego elementu mapy, podanego w instrukcji. Im większa była odległość pomiędzy punktem fiksacji a elementem, do którego należało dotrzeć, tym więcej czasu trzeba było poświęcić na wykonanie operacji.

2) Reprezentacje werbalne

Weryfikacja treści zdań – zapoczątkowane przez Clark i Chase (1972). W tego typu eksperymentach osobom badanym prezentuje się obrazek przedstawiający dwa elementy (np. symbole „+”, „*”) w relacji przestrzennej. Zwykle jeden symbol jest u góry, a drugi na dole. Wcześniej lub później uczestnikom prezentuje się zdanie opisujące przestrzenną relację obu symboli. Eksperyment wymaga prezentacji wszystkich możliwych typów zdań, a więc twierdzących lub przeczących. Osoba badana ma podjąć decyzje, czy treść zdania jest zgodna z obrazkiem. Wymaga to zwykle naciśnięcia jednego z dwóch przycisków, przy czym mierzony jest czas decyzji i liczba błędów. W badaniach prowadzonych w tym paradygmacie zwykle stwierdza się że czas weryfikacji zdania zależy od stopnia jego logicznej i gramatycznej komplikacji.

Efekt przewagi obrazu nad słowem – wykryto w serii pięciu eksperymentów Paivio i Csapo (1969). W pierwszym eksperymencie część uczestników poinformowano przed prezentacją bodźców o konieczności późniejszego odpamiętania materiału, pozostałym takiej informacji nie podano. Podczas prezentacji badani zapisywali w kwestionariuszu nazwy przedstawianych im bodźców. Obrazki zostały opamiętane na takim samym poziomie (bez względu na podanie lub nie informacji przed badaniem), natomiast słowa opamiętano znacznie gorzej. Korzyść w słowach odnieśli Ci badania którzy wiedzieli o późniejszym teście pamięci.

W drugim eksperymencie część badanych zapisywała bodźce w formie werbalnej, a część szkicowała ich kontur. Ponownie efektywność zapamiętania okazała się najwyższa w przypadku obrazków, niezależnie od formy ich rejestracji. W eksperymencie trzecim ponownie zmieniono procedurę: zamiast zapisywania lub szkicowania bodźców trzeba było je sobie wyobrazić lub przeliterować. Uzyskano wysoką efektywność zapamiętywania obrazków. Stwierdzono również dobre wyniki zapamiętywania słów które należało sobie wyobrazić, natomiast słowa których nazwę należało przeliterować były przywoływane bardzo słabo. Następne 2 eksperymenty przyniosły podobne wyniki.

Efekt dystansu numerycznego – Moyer wraz ze współpracownikami mierzył czas potrzebny do identyczności lub odmienności liczb prezentowanych badanym. Osoba badania widziała dwie liczy, a jej zadanie polegało na stwierdzeniu, czy ich wartości są identyczne, czy też nie. Okazało się że znacznie więcej czasu zajmuje porównanie liczb o podobnej wielkości a znacznie mniej – licz zdecydowanie różniących się wartościami.

8. Reprezentacja pojęciowa i jej funkcjonowanie (matrycowe, naturalne, jawne, niejawne, dysjunktywne, cechy definicyjne, recepcja, abstrahowanie).

Pojęcia są sposobem reprezentacji świata w naszym umyśle. Są schematycznymi reprezentacjami zbiorów rzeczywistych obiektów, stanowiących dla nich nadrzędną kategorię umysłową, punkt odniesienia. Na pojęcia składają się zbiory obiektów (np. na pojęcie zwierzęta składa się wiele desygnatów/przedstawicieli/egzemplarzy tego pojęcia). Schematyczna struktura reprezentacji pojęciowych wyraża się poprzez relację koniunkcyjną (a i b) lub dysjunkcyjną (a albo b) istotnych właściwości (a, b) obiektów, trwale odzwierciedlanych przez system poznawczy. Zbiór obiektów może również zostać odzwierciedlony schematycznie, w sposób uproszczony, przez pojedynczy egzemplarz danej kategorii, jeśli charakteryzuje się on właściwościami typowymi bądź dystynktywnymi dla danej kategorii obiektów. Reprezentacje pojęciowe przyjmują postać głębokich trwałych odzwierciedleń obiektów rzeczywistych. Są niezależne od formy zmysłowej i właściwości zmysłu, którym obiekty reprezentowane w ramach pojęcia są spostrzegane (amodalne sądy o relacjach zachodzący pomiędzy właściwościami obiektów rzeczywistych). Pojęcia zapewniają ekonomie funkcjonowania (zgodnie z zasadą „skąpca poznawczego”. Główną rolą reprezentacji jest selektywność, czyli ograniczenie ilości docierający do nas informacji i wybór do dalszego przetwarzania tylko tych, które z punktu widzenia systemu poznawczego są ważne.

Proces redukowania różnorodności w ramach danej reprezentacji pojęciowej odbywa się poprzez kategoryzację obiektów czyli łączenie obiektów w grupy charakteryzujące się zestawem wspólnych właściwości. Reprezentacje pojęciowe rozwijają się i doskonalą w ciągu życia człowieka gromadzącego doświadczenia indywidualne i stojącego wobec różnych wymagań sytuacji.

Pojęcia matrycowe – są jasno określone. Stanowią poznawczą reprezentację skończonej liczby cech wspólnych wszystkim desygnatom, które w jednakowym stopniu przysługują wszystkim egzemplarzom pojęcia. Dominują w języku nauki (nazywane „naukowymi” lub „arystotelesowskimi”).

Pojęcia naturalne – są mniej precyzyjnie określone i w związku z tym mogą mieć bardziej indywidualny charakter. Wprawdzie stanowią one także poznawczą reprezentację skończonej liczby cech, jednak cechy te w różny sposób przysługują poszczególnym desygnatom pojęcia.. Pojęcia naturalne dominują w tworzeniu potocznej reprezentacji świata w umyślę, podlegają czasami zmianom na skutek kontaktu z innymi desygnatami danego pojęcia. Zmienność i zależność od doświadczeń i kontekstu sytuacyjnego wyraźnie odróżnia pojęcia naturalne od pojęć matrycowych.

Pojęcie jest reprezentacją zbioru obiektów uwzględniając wszystkie istotne właściwości (powtarzające się) tego zbioru. Wszystkie cechy istotne są zarazem konieczne i wystarczające do określenia danego pojęcia (cechy definicyjne). Pojęcia podrzędne w hierarchii ogólności zawierają wszystkie cechy pojęcia nadrzędnego, a ponadto cechy istotne dla danego poziomu.

Przyswajanie pojęć odbywa się na drodze abstrahowania – oznacza wyróżnianie w grupie obiektów pewnych cech przy pominięciu pozostały. Abstrakcja negatywna polega na pomijaniu cech nieistotnych, zaś abstrakcja pozytywna polega na wyodrębnianiu tych cech które są istotne ( podział Lewickiego)

Nabywanie pojęć metodą recepcji (paradygmat) – uczestnikowi eksperymentu pokazuje się sukcesywnie pewną liczę obiektów, informując o tym, czy są one, czy też nie, przedstawicielami sztucznie wymyślonej na potrzeby badania reprezentacji pojęciowej.

Pojęcia dysjunktywne – czyli posiadające w swojej definicji wykluczające się właściwości

9. Teorie reprezentacji pojęciowych: klasyczne, probabilistyczne, teorie prototypów, teorie egzemplarzy.

a) Klasyczne

Pojęcie jest reprezentacją zbioru obiektów uwzględniając wszystkie istotne właściwości (powtarzające się) tego zbioru. Wszystkie cechy istotne są zarazem konieczne i wystarczające do określenia danego pojęcia (cechy definicyjne). Pojęcia podrzędne w hierarchii ogólności zawierają wszystkie cechy pojęcia nadrzędnego, a ponadto cechy istotne dla danego poziomu.

Przyswajanie pojęć odbywa się na drodze abstrahowania – oznacza wyróżnianie w grupie obiektów pewnych cech przy pominięciu pozostały. Abstrakcja negatywna polega na pomijaniu cech nieistotnych, zaś abstrakcja pozytywna polega na wyodrębnianiu tych cech które są istotne ( podział Lewickiego)

Lewicki prowadził badania nad nabywaniem pojęć sztucznych w paradygmacie recepcji. Reprezentacją nabywaną przez badanych było pojęcie „klipiec”, charakteryzowane prze trzy cechy istotne: dwa kształty – zewnętrzny i wewnętrzny oraz jedno wypełnienie odnoszące się do figury wewnętrznej. Cecha wypełnienia samej karty była nieistotna dla definicji nabywanego pojęcia. Szybkość nabywania reprezentacji pojęciowej okazała się zależna zarówno od liczby cech istotnych jak i nieistotnych. Im większa sumaryczna liczba wszystkich cech różnicujące klasyfikowane egzemplarze, tym wolniejszy proces uczenia się pojęć. Uczestniczy potrzebowali około 4-5 serii kart. Badani zachowywali się tak, jakby w każdej serii testowali prostą hipotezę dotyczącą pojedynczej cechy nabywanej reprezentacji pojęciowe, decydując czy dokonać procesu abstrakcji pozytywnej czy negatywnej. Doszło tutaj do syntezy dwóch teorii – abstrakcji oraz testowania hipotez. Howard wyraźnie odróźnia dwa sposoby nabywania pojęć: pojęcia niejawne nabywane są metodą abstrakcji, zaś jawne metodą testowania hipotez.

b) probabilistyczne

Poszczególne desygnaty można zaliczyć do danego pojęcia tylko z pewnym stopniem prawdopodobieństwa. Reprezentacja pojęciowa jest sumarycznym opisem wszystkich cech egzemplarzy będących desygnatami danego pojęcia. Cechy te różnią się w zakresie powszechności występowania wśród desygnatów kategorii, co oznacza, że każdy egzemplarz kategorii posiada te właściwości z pewnym tylko prawdopodobieństwem. Cechy jako właściwości możliwe, ale niekonieczne.

Smith, Shoben i Rips przeprowadzili badania w paradygmacie podejmowania decyzji. Polecili oni uczestnikom eksperymentu weryfikację prawdziwości prostych zdań, dotyczących tego, czy dany desygnat jest egzemplarzem nadrzędnej kategorii pojęciowej. Wykazano, żę czas podejmowania decyzji, czy dany desygnat jest przedstawicielem kategorii, zależy od jego typowości – im bardziej typowy egzemplarz kategorii, tym krótszy czas podejmowania decyzji. Reprezentacja pojęciowa jest definiowana przez dwa rodzaje cech: cechy definicyjne (które tworzą rdzeń pojęcia) oraz cechy charakterystyczne wskazujące na typowość danego obiektu względem nadrzędnego mu pojęcia. Im więcej cech charakterystycznych posiada egzemplarz tym bardziej jest on typowy.

Dwa etapy przypisywania obiektu do kategorii:

- porównanie całościowe – obejmuje wszystkie cechy kategoryzowanego obiektu i cechy pojęcia do którego obiekt ten jest zaliczany. Jeżeli egzemplarz jest typowy, a więc posiada większość cech definicyjnych nadrzędnego pojęcia i duża liczbę możliwych cech charakterystycznych tego pojęcia, to decyzja pozytywna – zaliczenie do kategorii – jest podejmowana natychmiast.

-porównanie szczegółowe – dotyczy tylko cech definicyjnych nadrzędnej kategorii pojęciowej. Chodzi o ustalenie proporcji cech definicyjnych, posiadanych przez klasyfikowany egzemplarz w stosunku do cech istotnych, których egzemplarzowi brakuje. Porównanie to prowadzi do szczególnej analizy cech kategoryzowanych. Wymaga ona nakładu czasu.

Przestrzeń semantyczna reprezentacji pojęciowe – struktura danego pojęcia naturalnego

c) Teorie prototypów

Eleonora Rosch wyodrębniła dwa wymiary reprezentacji pojęciowych:

Wymiar pionowy dotyczy stopnia ogólności pojęcia. Istnieją trzy jego poziomy: nadrzędny (charakteryzuje się tym, że pojęcia są na nim odzwierciedlane przez niewielką liczbę cech, szeroka inkluzywność – mieści się wiele różnych egzemplarzy), podstawowy (pojęcia są wymieniane spontanicznie, gdy ludzie dorośli nazywają obiekty, najczęściej używany poziom ogólności reprezentacji pojęciowych, są szybciej identyfikowane niż egzemplarze poziomu nadrzędnego) oraz podrzędny (uwzględnia pojęcia bardzo szczegółowe o dużej liczbie charakteryzujących je cech).

Wymiar poziomy dotyczy desygnatów pojęcia znajdującego się na poziomie wyższym. Nie wszystkie egzemplarze są „dobrymi” desygnatami pojęcia z poziomu wyższego. Desygnaty różnią się typowością. Najbardziej typowy, czy też najbardziej reprezentatywny egzemplarz to prototyp. Reprezentuje on w umyśle kategorie nadrzędną. Reprezentacje pojęciowe są nabywane w procesie doświadczania egzemplarzy. Typowy egzemplarz zawsze służy jak punkt odniesienia dla mniej typowego. Według Rosch prototyp to ten spośród egzemplarzy który jest najbardziej podobny do wszystkich innych desygnatów danej kategorii i najmniej podobny do desygnatów innych kategorii (podobieństwo rodzinne). Hampton zaproponował koncepcję pojęcia polimorficznego – pojęcia są definiowane przez pewną liczbę cech charakterystycznych. Właściwością tych cech jest to że nie przysługują one żadnemu z desygnatów definiowanego pojęcia w stopniu koniecznym i wystarczającym.

d) Teorie egzemplarzy

Zdaniem Medina i Shaffera sprawdzanie przynależności kategorialne nie zawsze odbywa się poprzez odniesie klasyfikowanego desygnatu do prototypu. Czasami w procesie kategoryzacji wykorzystywane mogą być inne, z jakiegoś powodu ważne, egzemplarze tego samego pojęcia. Reprezentacja pojęciowa składa się z odrębnych opisów egzemplarzy danego pojęcia. Mogą nimi być zarówno odzwierciedlenia pojedynczych przedstawicieli kategorii jak i ich podzbiory wchodzące w zakres danego pojęcia. Proces kategoryzacji polega na porównaniu egzemplarzy. Jeśli napotkany obiekt jest podobny do opisu jakiegoś ważnego egzemplarz już składającego się na reprezentację pojęciową wówczas zostaje uznany za przynależny do kategorii i sam staje się z kolei punktem odniesienia dla następnym porównywanych, potencjalnych przedstawicieli kategorii. W trakcie procesu kategoryzacji oceniamy podobieństwo nowego egzemplarza pierwszym napotkanym desygnatem danego pojęcia.

10. Relacje między pojęciami (teorie sieci semantycznej, złożone struktury sieciowe, teoria schematów, ram, planów, scen i tematów).

a) Teorie sieci semantycznej (Collins, Quillian)

Zgodnie z teorią sieci semantycznej, pojęcia są przechowywane na trwałe w pamięci w postaci zhierarchizowanej struktury sieciowej składającej się z punktów węzłowych i wiążących te punkty relacji. W poszczególnych punktach węzłowych sieci kodowane są różnorodne reprezentacje pojęciowe. Podstawowym założeniem modeli sieci semantycznej, mającym również konsekwencje dla struktury i funkcjonowania pojedynczych kategorii pojęciowych, jest hipoteza dotycząca właściwości charakteryzujących pojęcia. Są one podporządkowane reprezentacjom pojęciowym na możliwie najwyższym poziomie hierarchii ogólności. Punkty węzłowe sieci, a więc zakodowane w nich pojęcia, są powiązane relacjami znaczeniowymi. Relacja semantyczna dwóch reprezentacji pojęciowych wyraża się sumą wszystkich połączeń pomiędzy ich desygnatami i właściwościami. Dwa pojęcia blisko ze sobą związane charakteryzuje wielość wzajemnych połączeń w sieci, odpowiadająca wspólnocie ich właściwości. Połączenia, zwane też ścieżkami sieci są zróżnicowane pod względem wagi – im silniejszy związek pomiędzy dwiema reprezentacjami pojęciowymi, tym większej wagi nabiera łącząca je ścieżka a w konsekwencji – tym łatwiej te dwa pojęcia wzajemnie się aktywują toku przetwarzania. Relacje semantyczne pomiędzy pojęciami mogą być dwojakiego rodzaju: połączenia pozytywne i zaprzeczające.

b) Złożone struktury sieciowe

Zwolennicy modeli sieciowych zasugerowali istnienie w ramach sieci większych, bardziej złożonych struktur poznawczych. Struktury te wyróżniają się szczególnie silnymi wewnętrznymi powiązania między poszczególnymi reprezentacjami pojęciowymi, co zgodnie z mechanizmem rozprzestrzeniają się aktywacji powinno gwarantować natychmiastową aktywizację wszystkich kategorii pojęciowych konstytuujących tę złożoną, schematyczną strukturę.

c) Teorie schematów (Rumelhart)

Schematy są dobrze zintegrowanymi fragmentami sieci semantycznej. W tych fragmentach zakodowany jest zarówno sens typowej sytuacji, do jakiej dany schemat się odnosi, jak i znaczenie typowej formy zachowania, która powinna zostać wygenerowana w reakcji na typową sytuację. Schematy różnią się poziomem ogólności.. Struktura schematów jest hierarchiczna. Schematy o szerokim zakresie stosowalności zawierają więc mniej ogólne struktury tego typu. Ponadto złożone struktury sieciowe o szerokim zakresie stosowania zawierają część rdzenną oraz część elastyczną która pozwala na zastosowanie schematu w konkretnej sytuacji bodźcowej, różniącej się w jakiś sposób od sytuacji typowej. Jest kilka dróg nabywania i modyfikacji schematów. Przede wszystkim już istnieją schematy są rozwijane przez rejestrację nowych sytuacji bodźcowych. Jest to asymilacja nowych informacji do już istniejących struktur poznawczych i związanej z tym akomodacji owych struktur. Ponadto schemat może zostać dostrojony. Ten proces polega na stopniowych zmianach w zakresie poszczególnych subprocedur, tak aby dostosować już istniejący schemat do innych – niż wyzwalająca ten schemat – sytuacji bodźcowej. Modyfikacja schematu może również polegać na całkowitej jego restrukturyzacji. W jej wyniku relacje łączące poszczególne reprezentacje pojęciowe zostają jako zupełnie nieadekwatne do sytuacji bodźcowej, rozbite, a nowe relacje tworzą się w wyniku procesów abstrahowania i myślenia indukcyjnego, W ten sposób powstaje zupełnie nowy schemat.

d) Teorie ram (Minsky)

Minsky wyróżnia dwa poziomy ram. Poziom wyższy zawiera stałe elementy struktury sieciowej, niezmienne, niezależne od możliwego zakresu stosowalności ramy. Niższy poziom ramy ma natomiast liczne „okienka” które są zapełniane przez części elastyczcne zmienne w zakresie różnych wymiarów.

e) Teoria planów, scen i tematów (Schank)

Plany są według niego schematami zawierającymi wiedzą na temat abstrakcyjnych lub potencjalnych celów działania człowieka.

MOP-y są zbiorami podobnych fragmentów różnych schematów. W tym sensie MOPy odnoszą się do pojedynczych rodzajów podobnych do siebie scen, które mogą wystąpić w ramach wielu schematów i z których poszczególne scenariusze tych struktur poznawczych mogą być budowane. TOP-y są zbiorami ogólnych tematów czy też motywów, których złożone scenariusze mogą dotyczyć. Dzięki planom możliwe jest zrozumienie działania innych ludzi, mimo niemożności nabycia konkretnych schematów odpowiadających ich zachowaniom. Dzięki scenom i tematom możliwe wydaje się natomiast generowanie elastycznych forma zachowania w odpowiedzi na wymagania sytuacji, szczególnie złożonej sytuacji społecznej. Scenariusze takich zachowań mógłby być elastycznie konfigurowane z dostępnych scen w ramach uaktywnionego ogólnego tematu zachowania.

11. Relacja wiedzy i pamięci.

Zasoby wiedzy gromadzone są w pamięci trwałej. Wiedza to trwała forma reprezentacji świata w umyśle. Jej specyficzność jest w szczególny sposób uporządkowana, a ponadto podlega ewaluacji ze strony jednostki. Wiedza to informacja przetworzona na najgłębszym poziomie, z odniesieniem do systemu przekonań i sądów. O uporządkowaniu wiedzy, czyli relacjach między elementami, decyduje jej treść, podczas gdy organizacja pamięci trwałej jest zwykle rozpatrywana niezależnie od treści. Badaczy pamięci interesuje przede wszystkim formalna strona funkcjonowania pamięci, ujawniająca uniwersalne mechanizmy zapamiętywania i odpamiętywania informacji. Badaczy wiedzy interesuje sposób łączenia zapisów pamięciowych w większe całości zależnie od treści wiedzy, kontekstu jej nabywania, wiedzy nabytej wcześniej, a także sądów i przekonań.

12. Deklaratywna, proceduralna, jawna, niejawna – rodzaje wiedzy

Wiedza deklaratywna czyli wiedza „że” najogólniej rzecz ujmując odnosi się do danych (faktów), kodowanych w pamięci trwałej. Danymi może być wiedza ogólna albo wiedza epizodyczna lub autobiograficzna. Wiedza ta jest łatwa do werbalizacji, ma bowiem wyraźny komponent semantyczny. Nabywana jest dyskretnie, poprzez włączenie jakiejś informacji w istniejące struktury wiedzy. W sprzyjających warunkach wystarczy pojedyncza ekspozycja informacji, aby została ona zasymilowana

Wiedza proceduralna czyli wiedza „jak” odnosi się do kodowanych w pamięci trwałej procedur realizacji czynności o charakterze umysłowym i ruchowym. Jest to specyficzna wiedza potocznie zwana umiejętnościami. Są to zarówno umiejętności wykonawcze, jak i poznawcze. Zazwyczaj jednak wiedza proceduralna obejmuje oba rodzaje umiejętności. Wiedza proceduralna jest z reguły trudniejsza do werbalizacji. Nabywana w toku treningu, niekiedy długotrwałego, polegającego na wielokrotnym powtarzaniu czynności.

Możliwym jest przekształcenie wiedzy proceduralnej w werbalny opis strategii działania oraz wiedzy deklaratywnej w postać procedur.

Metawiedza czyli wiedza typu „wiem, że wiem” można traktować jako odrębny rodzaj wiedzy. Dotyczy ona wiedzy o wiedzy posiadanej przez jednostkę. Może ujawniać się wprost, kiedy próbujemy uświadomić sobie zakres naszej wiedzy i niewiedzy na jakiś temat lub też bez uświadomienia jej sobie, kiedy człowiek np. podejmuje pewne zadania, a inne pomija, a jeśli je już podejmuje, to za pomocą preferowanych przez siebie stylów poznawczych, uwzględniających swoje poznawcze i temperamentalne „wyposażenie”

Wiedza ukryta („milcząca) może być rozumiana jak taka, o której nie wiemy, że ją posiadamy. Trudna do werbalizacji. W podziale Grafa i Schactera pojęcie wiedzy ukrytej odnosi się do wiedzy nabywanej długotrwale na drodze praktyki i doświadczenia.

Wiedza niejawna – jest wiedza będąca efektem mimowolnego uczenia się (czyli takiego które nie stanowi odpowiedzi na polecenie ani nie wynika z samodzielnie powziętej intencji). Nie ujawnia się w pomiarze bezpośrednim, podczas gdy można wychwycić jej obecność w pomiarze pośrednim. Sformułowane precyzyjne kryteria, jakie powinny spełniać wyniki tych testów, aby wiarygodnie potwierdzić obecność wiedzy niejawnej: kryterium wyłączności (nakazuje aby dana metoda umożliwiała dotarcie tylko do tej wiedzy, która jest wykorzystywana w wykonaniu tego zadania) oraz kryterium czułości (nakazuje, aby test mierzący zakres wiedzy jawnej był na tyle wyczerpujący, aby ujawnić pełną informację, której badani są świadomi). Wagner i Sternberg traktują wiedzę niejawną jako składnik inteligencji praktycznej. Czyli jest to taka wiedza która nie jest bezpośrednio wyrażana, a jej nabywanie odbywa się dzięki indywidualnemu doświadczeniu jednostki. Jest nabywana samodzielnie, ma charakter proceduralny oraz jest stosowana w praktyce. Wiedza ta jest konkretna i specyficzna od kontekstu (doświadczenie życiowe, środowisko itp.). Jest rozległa i głęboka ale również plastyczna. Wydaje się że w niektórych przypadkach wiedza niejawna może być łatwo uświadamiana np. poprzez zapytanie.

13. Sposoby funkcjonowania wiedzy w umyśle (cechy – semantyczne, rdzenne, charakterystyczne) – wiedza semantyczna (sieci hierarchiczne, związki skojarzeniowe) i proceduralna (systemy reguł), modele ACT i in.

a) Reprezentacja wiedzy za pomocą cech

Cecha jest symbolicznym i dyskretnym elementem umysłowej reprezentacji wiedzy o wyraźnie określonych granicach. Rzeczywistość jest reprezentowana w postaci zestawu cech oraz relacji które między nimi zachodzą. Cechy są niezależne (co nie wyklucza korelacji!). Clark założyła że definiowane znaczenia słów wymaga uformowania zbioru cech unikalnych dla konkretnego pojęcia. Autorka zaproponowała tzw. mechanizm nawarstwiania się cech który tłumaczyłby to zjawisko. Nawarstwianie się cech polega na uzupełnianiu cech pierwotnych cechami dodatkowymi – bardziej szczegółowymi. Cechy semantyczne pochodzą z zestawu cech pierwotnych i są łączone w znaczeniu w taki sposób aby były one zgodne z przyjętym użyciem słowa oraz aby dwa różne słowa nie miały identycznego znaczenia. Smith i współpracownicy wyróżnili dwa reodzaje cech w reprezentacji znaczenia: rdzenne (czyli takie które składają się na „tożsamość” obiektu; można powiedzieć że są to cechy definicyjne) oraz charakterystyczne (czyli zaledwie typowe dla obiektu). Autorzy zaproponowali model dwufazowego porównywania cech. Pierwsza, wczesna faza polega na porównaniu zarówno cech rdzennych, jak i charakterystycznych. W drugiej fazie porównywane są wyłącznie cechy rdzenne.

b) Organizacja wiedzy semantycznej

Pamięć semantyczna – pojęcie rozwinięte przez Tulvinga. Jest to „umysłowy słownik”, wiedz o znaczeniach symboli i relacjach między nimi. Zapis wiedzy ogólnej „wyrwanej z autobiograficznego kontekstu”.

Kodowaniu podlega treść pojęć języka czyli jego struktura głęboka. Z kolei dekodowania informacji werbalnej polega na ponownym nałożeniu struktury powierzchniowej na ową treść. Wiedza semantyczna jest zorganizowana na kilku poziomach (pojęć, sądów oraz ich układów).

Collins i Quillian zaproponowali koncepcję struktury wiedzy semantycznej opartej na dwóch jej właściwościach: budowie sieciowej i hierarchiczności. Wiedza zawarta w pamięci semantycznej ma postać sieci, w której węzłom odpowiadają pojęcia, a połączenia między nimi – ich wzajemne relacje. Sieć zorganizowana jest hierarchicznie, co oznacza że pojęcia bardziej ogólne znajdują się wyżej w hierarchii. Pojedyncze relacje między pojęciami mają charakter binarny, czyli łączą tylko dwa węzły. W podstawowej wersji model zakłada dwa rodzaje relacji między pojęciami: relacja przynależności do klasy (obejmują pojęcia z dwóch różnych poziomów hierarchii sieci semantycznej) oraz relacji predykatywna (zawiera wiedzę o właściwościach obiektu).

Collins i Loftus utrzymali założenie o sieciowej strukturze wiedzy lecz osłabili założenie o jej hierarchicznej organizacji. Za podstawowy czynnik decydujący o połączeniach między elementami wiedzy uznali siłę związku skojarzeniowego. Dlatego bardziej typowe obiekty są szybko identyfikowane jako należące do określonej kategorii. Struktura wiedzy ma postać sieci, w której węzłom odpowiadają pojęcia, podczas gdy ich etykiety werbalne są reprezentowane przez odrębną strukturę zwaną wewnętrznym leksykonem (zorganizowana jest według fonetycznego i semantyczne podobieństwa zawartych w nim pojęć). Połączenia między węzłami mogą być obustronne. Proces przywoływania wiedzy odbywa się dzięki mechanizmowi rozprzestrzeniającej się aktywacji. Przywoływanie jednego pojęcia powoduje, że aktywacja rozchodzi się w sieci jednocześnie w wielu kierunkach. Kierunki rozprzestrzeniania są wyznaczone przez strukturę połączeń w sieci. Jeśli dane pojęci ma bogatą strukturę połączeń, mechanizm rozprzestrzeniającej się aktywacji może wzbudzić wiele innych węzłów.

c) Organizacja wiedzy proceduralnej: system reguł

Wiedza proceduralna jest uporządkowana i przechowywana inaczej niż deklaratywna. Systemy wiedzy proceduralnej noszą nazwę systemów reguł lub systemów produkcji. Każda reguła składa się z warunku wyznaczającego zbiór właściwości, które muszą być spełnione, aby uruchomić daną czynność i samej czynności czyli zbioru produkcji. Niektóre właściwości danej sytuacji są najpierw zestawiane z warunkami używania różnych reguł. Reguły podlegają indeksacji aby możliwe było ich odróżnienie ze względu na różne zestawy warunków. Może się jednak zdarzyć że kilka reguł wykaże satysfakcjonującą zgodność warunków ich uruchomienia. Obowiązuje wtedy zasada specyficzności reguł według której prymat ma reguła bardziej wyspecjalizowana. Regułę przedstawia się najczęściej w postaci implikacji - „jeżeli (warunki)..., to (działanie)..” Reguły połączone są systemem złożonych zależności. System reguł odnosi się do dwóch rodzajów pamięci: proceduralnej (schematyczne reguły) roboczej (reprezentacja aktualnego stanu). Zasada niepowtarzalności reguł – w trakcie korzystania z wiedzy proceduralnej udział ma pewien bufor, zawiera on pewien zbiór reguł, które zostały użyte w trakcie realizacji bieżącego zadania. Chroni to pamięć roboczą przed perseweracją czyli uporczywym stosowaniem jednej procedury.

d) Organizacja wiedzy w modelach ACT, ACT* i ACT-R

Teorię zapoczątkował John Anderson.

Wiedza deklaratywna reprezentowana jest w postaci jednostek informacji: struktur o charakterze schematów, złożonych z centralnego węzła określającego kategorię do której należy dane jednostka i dodatkowych węzłów reprezentujących jej właściwość. Połączenie między węzłami charakteryzują się określoną siłą związku kojarzeniowego. Aktywacja węzła może być wywołana bezpośrednio dzięki bodźcom pochodzącym ze środowiska, albo dzięki przywołaniu informacji z pamięci bądź pośrednio. Elementy częściej przywoływane są bardziej aktywne O charakterze bieżącego przetwarzania decyduje z jednej struktura wiedzy deklaratywnej, a z drugiej strony sprawność mechanizmu aktywacji.

Wiedza proceduralna reprezentowana jest w postaci reguł aplikowanych w celu przetwarzania wiedzy deklaratywnej, a także w postaci informacji zawartych w tzw. buforach wyspecjalizowanych modułów. Proces nabywania procedur przebiega od jawnych deklaracji do niejawnych procedur. Procedury opatrzone są parametrami określającymi prawdopodobieństwo osiągnięcia wyznawczego celu i czas jej wykonania. System wyposażony jest również w centralny mechanizm kontrolny.

ACT wyjaśnia zjawisko interferencji, kiedy to jedna z konkurencyjnych informacji pozostaje niedostępna. Wyjaśnienie tego zjawiska oparto na tzw. efekcie wachlarza połączenia odchodzące od każdego z węzłów sieci przypominają wachlarze, im szerszy ten wachlarz tym na więcej połączeń rozkłada się aktywacja danego węzła. Tym samym więcej czasu zajmie wzbudzenie odpowiedniej aktywacji innych węzłów.

14. Nabywanie wiedzy – proceduralizacja: generalizacja i różnicowanie.

a) nabywanie wiedzy semantycznej

Polega na tworzeniu nowych węzłów oraz łączeniu zarówno nowych, jak i istniejących węzłów za pomocą nowych połączeń. W modelu ACT jednostki wiedzy tworzone są dzięki regułom produkcji aplikowanym do informacji pochodzącej ze środowiska, a dokładniej jej reprezentacji pamięci operacyjnej.

b) nabywanie wiedzy proceduralnej

Proceduralizacja – powolny przekształcania jawnej wiedzy deklaratywnej w niejawne procedury działania. Zachodzi na trzech etapach: deklaratywnym, komplikacyjnym i proceduralnym. W pierwszym etapie jednostka otrzymuje zestaw instrukcji które dotyczą określonej umiejętności oraz sposobu jej nabywania. W drugim etapie ćwiczy się reguły dostarczone i wygenerowane dzięki procedurom interpretacji. Proces ten jest wysiłkowy i podlega świadomej kontroli. Następują tutaj dwa mechanizmy: kompozycja (polegający na łączeniu dwóch lub więcej procedur w jedną) oraz automatyzacja ( dzięki której skomponowane w większe całości procedury w coraz mniejszym stopniu obciążają pamięć roboczą). Ostatni etap jest już automatyczny i niemal bez wysiłkowy.

Proceduralizacji towarzyszą dwa istotne zjawiska: generalizacja (uogólnianie nabywanej wiedzy proceduralnej na szerszą klasę sytuacji) oraz różnicowanie (polega na odróżnianiu warunków uruchomienia różnych procedur).

c) nabywanie wiedzy niejawnej

Uczenie się mimowolne oraz niejawne uczenie się reguł proceduralnych.

15. Wiedza ekspercka, poznawcze funkcjonowanie ekspertów.

Tym, co wyróżnia wiedzę ekspercką, jest rzecz jasna jej zakres w pewnej domenie: ekspert posiada bardzo obszerną wiedzę, ale jest ona ograniczona do pewnej dziedziny. Nie tylko zakres wiedzy decyduje o poziomie ekspertywności. Pierwszą właściwością wyróżniającą wiedzę eksperta jej jej organizacja. Wiedza eksperta jest uporządkowana na wielu poziomach: od poziomu elementarnych składników wiedzy po jej wyabstrahowane struktury wyższego rzędu. Drugim czynnikiem jest proceduralizacja. Trzecim czynnikiem charakterystycznym są schematy rozwiązywania problemów specyficzny dla danej dziedziny wiedzy.

Efekt eksperta – polegający na większej sztywności ekspertów w rozwiązywaniu nierutynowych problemów. Źródłem tego efektu jest automatyzacja – prowadzi ona do uwalniania zasobów systemu poznawczego. Wiedza zostaje „skomplilowana” - przestaje być dostępna świadomości.

Nabywanie wiedzy eksperckiej:

Glaser – Trzy stadia nabywania wiedzy eksperckiej: etap wsparcia zewnętrznego (nowicjusz otrzymuje wsparcie od osób posiadających obszerną wiedzę), etap przejściowy (początkujący ekspert rozwija umiejętności monitorowania i regulacji własnych czynności oraz identyfikuje kryteria coraz wyższego poziomu wykonywania zadań w danej dziedzinie) oraz etap samoregulacji (ekspert zyskuje pełną kontrolę nad procesem nabywania wiedzy i wykonywaniem różnych zadań w obrębie danej domeny)

Schaumacher i Czerwiński – trzy fazy procesy: przedteoretyczna – angażuje wydobywanie przykładów z pamięci opartych na powierzchniowym podobieństwie cech danej sytuacji i tych przywołać, doświadczeniowa – faza nabywania wiedzy eksperckiej, ekspercka – możliwe jest wykonywanie abstrakcji na jeszcze wyższym poziomie

16. Istota myślenia (egzaptacja, sylogizm, problemy izomorficzne, racjonalność ekologiczna, modele deskryptywne, preskryptywne, normatywne).

Dzięki myśleniu możemy znaleźć rozwiązanie poprzez przekształcenia które dokonywujemy na umysłowych reprezentacjach świata. W tym sensie myślenie zastępuje działanie; pozwala na symulowanie wydarzeń rozgrywających się w świecie realnym, bez negatywny, ale i pozytywnych konsekwencji typowych dla rzeczywistego zachowania. Myślenie jest jednym z narzędzi budowania medali mentalnych i testowania tych modeli.

Mózg człowieka chociaż ukształtowany w toku rozwiązywania konkretnych problemów, z jakimi spotykali się członkowie społeczności zbieracko-łowieckich na afrykańskiej sawannie, później został przystosowany do zadań innego typu, głównie do czynności abstrakcyjnych. Proces adaptacji struktur mózgowych do wymagań, które pierwotnie nie były im stawiane to

egzaptacja.

Problemy izomorficzne – identyczne w swojej strukturze głębokiej, jednak różniące się treścią. Stosowane w badaniach Carrahera, Carrahera i Schliemanna (osoby badane rozwiązywała zadania arytmetyczne które prezentowano im w różnych postaciach: abstrakcyjnego równania matematycznego, realistycznego zadania tekstowego i transakcji kupna-sprzedaży.).

Racjonalność ekologiczna (Tooby, Cosmides) tłumaczy niepełne dostosowanie umysłów naszego gatunku do myślenia abstrakcyjnego, w przeciwieństwie do myślenia praktycznego.

Modele:

a) deskryptywne – ujmują myślenie z perspektywy tego, jak ludzie „naprawdę” myślą. Ich ambicją nie jest dociekanie tego, jak powinno przebiegać myślenie człowieka z punktu widzenia poprawności wnioskowania czy logiki. Ich celem jest opis procesu myślenia w jego rzeczywistej postaci z wszystkimi systematycznymi błędami i uproszczeniami. Podstawową formą ekspresji tych modeli są heurystyki, czyli uproszczone reguły wnioskowania i podejmowania decyzji, stosowane w konkretnych sytuacjach.

b) preskryptywne – dotyczą poprawności z punktu widzenia stosowanych heurystyk. Heurystyka reprezentatywności w odniesieniu do szacowania prawdopodobieństwa zdarzeń działa z powodzeniem, jeśli zdarzenia te są od siebie zależne.

c) normatywne – dotyczą poprawności myślenia z punktu widzenia pewnego systemu norm, którym może być np. teoria rachunku prawdopodobieństwa.

Maruszewski: Myślenie nie musi być w pełni świadome. Uświadomieniu podlegają więc głównie efekty myślenia. Jednakże cała mechanika może pozostać nieświadoma (!). Myślenie nie musi być także w pełni kontrolowane (! np. myśli intruzywne).

17. Kryteria podziału procesów myślenia, proces metapoznawczy.

a) Myślenie autystyczne i realistyczne (Berlyne)

Kryterium: ukierunkowanie procesów umysłowych, czyli nastawienie na osiągniecie określonego celu.

Myślenie autystyczne jest rodzajem myślenia, które nie jest nastawione na osiągnięci konkretnego efektu. („myślenie o niebieskich migdałach)

Myślenie realistyczne uwzględnia ograniczenia nakłada przez rzeczywistość, a ponadto jest ukierunkowane na osiągnięcie jakiegoś celu (zazwyczaj rozwiązanie problemu)

b) Myślenie produktywne i reproduktywne (Selza)

Kryterium: nowość efektu myślenia realistycznego

Myślenie produktywne – efekt jest wytworzenie nowych treści intelektualnych

Myślenie reproduktywne – sprowadza się do różnych form odtwarzania przeszłego doświadczenia

c) Myślenie twórcze i odtwórcze

Kryterium: społeczne, czyli ocena wartości efektu myślenia dla społeczeństwa

Myślenie twórcze – czyli efekt myślowy jest uważany w kontekście społecznym za nowy i wartościowy dla grupy

Myślenie odtwórcze – efekt myślowy jest uważany w kontekście społecznym za wtórny (dalej może pozostać wartościowym).

Myślenie krytyczne – jest rodzaje myślenia realistycznego, ukierunkowanego na specyficzny cel, jakim jest ewaluacja (ocena). Jeśli krytyce poddajemy własną aktywność intelektualną to wówczas uznawane jest to za proces metapoznawczy.

Trzeba jednak odróżnić tego typu myślenie od krytycznej refleksji, która polega zastosowaniu sprawności umysłowych to oceny relacji między tym, jak działamy, a tym, co jest w danej kulturze cenione jako spełniające kryteria etyczne.

18. Teoria Berlyne’a (myślenie typu R i S) i Barona (grupy operacji, klasy obiektów).

a) Teoria Berlyne (neobehawiorysty)

Według tego autora myślenie jest ciągiem symbolicznych bodźców i reakcji, a reguła ich łączenia są symboliczne związki S-R. Termin „symboliczny” u Belryne`a oznacza „zastępczy w stosunku do realnego obiektu” - bodźca albo reakcji. Chodzi więc o trwałe i nietrwałe wewnętrzne reprezentacje wiedzy. Bodziec symboliczny to taki, który posiada znaczenie i wywołuje reakcje, kiedy fizyczny bodziec nie jest obecny. Reakcja symboliczna to z kolei reakcja wywoła bodźcem symbolicznym. Łańcuch symboliczny bodźców i reakcji może być dość długi. Każde ogniowo myślenia ma swój aspekt reaktywny i bodźcowy, co oznacza że może być wywoływane albo przez bodziec zewnętrzny, albo przez aspekt bodźcowy poprzedniego ogniwa, ostatecznie prowadząc do reakcji. Reakcja ma charakter symboliczny, o ile wywołuje następne ogniwo pośredniczące. Berlyne uwzględnia możliwość uruchomienia wielu reakcji symbolicznych w danej sytuacji bodźcowej. O tym która reakcja zostanie wywołana decyduje tzw. hierarchia rodziny nawyków. Jeżeli okaże się że najbardziej prawdopodobny nawyk nie może zostać uruchomiony sięgamy do nawyków umiejscowionych niżej w hierarchii. Myślenie typu S – jest ono w swoim charakterze zbliżone do myślenia reproduktywnego. Myślenie typu R – kiedy podmiot wykonuje reakcję lub sekwencję reakcji której nigdy wcześniej nie wykonywał.

b) Teoria Barona (podejście informacyjno-przetworzeniowe)

Myślenie „włącza się” w sytuacji wątpliwości albo niepewności co do tego, jak się zachować, w co wierzyć lub czego pragnąć. W takich okolicznościach myślenie pozwala rozwiać wątpliwości albo zmniejszyć niepewność.

Według Barona myślenie składa się z dwóch grup operacji:

- poszukiwania które może dotyczyć trzech klas obiektów

• możliwości to potencjalne odpowiedzi na zadanie pytanie, dopuszczalne sposoby rozwiązywania początkowego stanu wątpliwości czy niepewności

• dowodów wszelkie informacje pomocne w ustaleniu zakresu, w którym określona możliwość spełnia założone cele

• celów dotyczą kryteriów czy standardów oceny możliwości.

- wnioskowanie wymaga zazwyczaj selekcji dowodów.

Myślenie składa się z poszukiwania możliwości, dowodów i celów oraz wykorzystania dowodów do oceny możliwości. Jednak struktura procesu myślenia nie jest sztywna. Cele mogą być włączane i wyłączane z „listy” tego, co chcemy osiągnąć. W każdym momencie procesu myślenia można dodać nowe cele albo usunąć cele wcześniej przyjęte. W procesie myślenia wraz z pozyskiwanymi dowodami, pojawiają się nowe możliwości, a inne są eliminowane. Największa dynamika zmian dotyczy dowodów. Baron wyróżnia dwa sposoby poszukiwania celów, możliwości i dowodów: wewnętrzne polegające na wydobyciu ich z pamięci i zewnętrzne działające na podstawie dowolnych źródeł informacji nie wchodzący w skład magazynu pamięci trwałej.

Integralnym składnikiem myślenia jest planowanie które obejmuje trzy poziomy: całość zadania, główne jego części oraz detale.

19. Informacje, operacje i reguły jako elementy struktury myślenia.

a) elementy struktury myślenia

• Materiał to rodzaj informacji przetwarzanych w procesie myślenia który charakteryzuje się określoną formą i treścią. Może to być reprezentacja konkretnego obiektu lub reprezentacja w postaci ogolnego pojęcia lub sądu. Materiałem myślenia mogą być wszelkie rodzaje reprezentacji umysłowych, obrazu umysłowe, pojęcia, sądy, modele umysłowe.

• Operacje umysłowe to przekształcenia dokonywane na reprezentacjach umysłowych. Większość operacji występuje w różnych procesach poznawczych, natomiast niektóre występują tylko w procesach myślenia

• Reguły to sposoby porządkowania łańcucha operacji umysłowych, składających się na proces myślenia. Odpowiadają za sposób komponowania operacji umysłowych w pewną całość, zazwyczaj podporządkowaną realizacji celu, któremu myślenie służy.

b) operacje i strategie

Do lat 60 XX w. uważano że myślenie można sprowadzić do dwóch grup operacji: analizy (proces dekompozycji złożonej całości na jej elementarne części) oraz syntezy (polega na łączeniu części w nową całość). Wyróżniono ponadto trzy operacje pochodne względem analizy i syntezy: porównanie, abstrahowanie i uogólnianie. Jednakże potencjalnie może istnieć nieskończenie wiele operacji (Berlyne).

Według Berlyne`a w przebiegu procesu myślenia wyróżnić można ogniwa procesu myślenia i operacje stanowiące podstawę ich łączenia. Ogniwami procesu myślenia są poszczególne stany wiedzy, składające się na cały proces umysłowe. Przekształcenie jednego stanu w drugi możliwe jest dzięki operacjom. Wśród nich szczególną rolę pełnią operacje kluczowe mające decydujące wpływ na rozwiązanie zadania. Są one koniecznym warunkiem osiągnięcia celu, podczas gdy inne operacje operacje nie są niezbędne.

Łańcuch operacji symbolicznych, składający się na proces myślenia, posiada dwie charakterystyczne właściwości: pętle (operacje nie powodujące zmiany w ogniwach) oraz rozgałęzienia (decydują o alternatywnym charakterze myślenia)

c) Reguły, algorytmy i heurystyki

Reguły to sposoby porządkowania łańcucha operacji umysłowych, składających się na proces myślenia. Odpowiadają za sposób komponowania operacji umysłowych w pewną całość, zazwyczaj podporządkowaną realizacji celu, któremu myślenie służy.

Najogólniejszy podział reguł rządzących ludzkim myśleniem odwołuje się do:

• algorytmu – jest to jednoznaczny i niezawodny przepis działania, zawierający skończoną sekwencję operacji, jaką należy wykonać, aby osiągnąć cel.

• heurystyki – jest nieformalną, spekulatywną, uproszczoną albo skrótowa metodą rozwiązywania problemów lub podejmowania decyzji. Ze swojej natury jest więc zawodna i bardziej ryzykowna oraz słabo określona.

20. Inne złożone procesy poznawcze w relacji do myślenia.

Rozumowanie, rozwiązywanie problem oraz podejmowanie – te procesy znajdują się w ścisłej relacji do procesów myślenia których badanie stanowi punkt wyjścia do przedstawienia propozycji teoretycznych i badań we tych obszarach. W większości przypadków myślenie nie dziej się w próżnie: jego celem jest rozwiązywanie problemu albo podjęcie decyzji, a specyficzną formą prowadzącą do formułowania wniosków jest rozumowanie. Dlatego najczęściej rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji angażuje myślenie, niekiedy rozumowanie. Jednak są wyjątki. Myślenie nie zawsze jest ukierunkowane na rozwiązanie czy podjęcie decyzji (m. autystyczne). Zarówno rozwiązywanie problemów, jak i podejmowanie decyzji, zwykle wymagające myślenia, niekiedy może się bez niego obejść. Czasami podejmowanie decyzji angażuje myślenie, ale ponieważ nie jest to myślenie ukierunkowanie, nie polega na rozwiązaniu problemów.

21. Indukcja (testowanie hipotez, analogia), dedukcja (teoria abstrakcyjnych reguł, modeli mentalnych), rozumowanie warunkowe, rozumowanie sylogistyczne (błędy – efekt atmosfery, efekt inwersji przesłanek, wpływ wiedzy i kontekstu), rozumowanie probabilistyczne i nieformalne.

Rozumowanie dedukcyjne polega na wyciąganiu wniosków z przesłanek z wykorzystaniem formalnych reguł logiki. Wniosek wyciągnięty dzięki dedukcji jest niezawodny, bowiem właściwie stosując reguły logiki zawsze dochodzimy do rzetelnych wniosków. Wniosek dedukcyjny jest ponadto efektem zastosowania pewnej ogólnej reguły. W badaniach nad rozumowanie dedukcyjnym współcześnie używa się dwóch rodzajów zadań: wymagających ewaluacji konkluzji oraz wymagających generowana konkluzji. Różnica polega na tym, że w pierwszym przypadku osobie badanej prezentuje się zarówno przesłanki, jak i wniosek, a jej zadanie polega na ocenie prawidłowości konkluzji. Drugi typ zadań polega na tym że osoba badana otrzymuje przesłanki, a zadanie jej polega na samodzielnym generowaniu wniosku.

Człowiek jest z natury istotą racjonalną, co przekłada się na zdolność efektywnego używania reguł logiki (logika mentalna).

Jeśli zdanie zostanie rozpoznane jako wymagające zastosowania reguł logicznych, uruchamia się program rozumowania:

1. identyfikacja logiczna struktury przesłanek, ich treść jest przekładana na abstrakcyjną formę sądów, operujących abstrakcyjnymi symbolami

2. jeżeli struktura konkretnego zdania zostanie uznana za dopasowaną do jakiejś reguły umysłowej, zostaje uruchamiany odpowiedni program rozumowania; efektem jest wygenerowanie konkluzji, sformułowanej w języku abstrakcyjnych symboli

3. przełożenie wniosku z formy abstrakcyjnej na język przesłanek.

Ludzie w sposób naturalny myślą logicznie, błędy popełniają raczej sporadycznie (Braine).

Rozumowanie bezpośrednie- zastosowanie w konkretnej sytuacji ogólnych schematów opartych na abstrakcyjnych regułach.

Schematy biorące udział w rozumowaniu bezpośrednim dzielą się na

- rdzenne (takie jak modus ponens, korzystają z fundamentalnych reguł logicznych)

- posiłkowe (pełnią funkcje pomocnicze i są stosowane do generowania wniosków wspomagających działanie schematów podstawowych)

- inną kategorią są schematy niezgodności( stosowane do testowania zawartości pamięci roboczej pod kątem detekcji wniosków nieuprawnionych)

Rozumowanie pośrednie- schematy wnioskowania wykraczają poza reguły logiki umysłowej

Rodzaje i źródła powstawania błędów w rozumowaniu

1. błędy rozumienia- wynika z niepoprawnej interpretacji związków między informacjami zawartymi w przesłankach i ewentualnie we wniosku

2. błędy przetwarzania- powstają w wyniku dekoncentracji uwagi albo niskiej wydolności procesu przechowywania i obróbki informacji w pamięci roboczej

3. błędy nieadekwatności heurystyki- wynikają z niewłaściwego doboru strategii, które odpowiadają za koordynację schematów rozumowania w konkretnej sytuacji

Teoria modeli mentalnych (Johnson- Laird)

Ludzie często wyobrażają sobie konkretne przykłady pojęć użytych w sylogizmach wraz z zachodzącymi między nimi relacjami, te wyobrażenia są umysłowymi modelami sytuacji opisanej w zadaniu, bądź zaistniałej w rzeczywistości.

Wg tej koncepcji rozumowanie polega na konstruowaniu i manipulacji tzw. modelami mentalnymi- quasi-analogowa reprezentacja sytuacja problemowa, opisana w zadaniu logicznym albo dostrzeżona w sytuacji życia codziennego, która zawiera minimalną ilość informacji potrzebnej do rozumienia tej sytuacji.

Model umysłowy:

- elementy sytuacji problemowej mają swoje odpowiedniki w modelu umysłowym

- model umysłowy odzwierciedla strukturę sytuacji problemowej

- możliwe jest zbudowanie większej liczby modeli umysłowych, dla jednego problemu

- możliwe jest włączenie niektórych elementów reprezentacji obiektów, o których mowa w przesłankach

Etapy rozumowania:

1. skonstruowanie modelu stanu rzeczy opisanego w przesłankach

2. sprawdzenie czy domniemany wniosek jest zgodny z tym modelem

3. próba falsyfikacji konkluzji, poprzez skonstruowanie alternatywnych modleli wynikających z przesłanek

Racjonalność nie polega na stosowaniu abstrakcyjnych reguł logicznych, lecz poszukiwaniu większej liczby modeli, prawidłowo ujmujących informacje zawarte w przesłankach. Chodzi w szczególności o uwolnienie się od modelu początkowego, czemu służy poszukiwanie kontrprzykładów- mechanizm do falsyfikacji hipotez.

Rozumowanie indukcyjne polega na wyprowadzeniu nowych twierdzeń lub hipotez na podstawie skończonej liczby zgromadzonych przypadków. Analiza posiadanych przesłanek szczegółowych prowadzi – w drodze indukcji – do wykrycia i sformułowania pewnych prawidłowości ogólnych, które są przedmiotem twierdzenia. Polega na sformułowaniu wniosku ogólnego na podstawie skończonej liczby obserwacji.

Istotą jest dokonywanie nieuprawnionych (wyprowadzonych na podstawie skończonej liczby obserwacji) uogólnień.

Reguła relacyjna- osobom badanym prezentowany był ciąg liczb, zestawionych wg prostej reguły, np. 2 4 6 – zadaniem było podanie innego ciągu wg reguły ciągu wzorcowego oraz próba werbalizacji reguły.

Tendencja konfirmacyjna- pomimo prostoty reguły ciągu wzorcowego, poziom poprawności wykonania okazał się niski; osoby badane szybko stawiały hipotezę, a następnie generowały ciąg zgodny z jej treścią, tworzyły, więc ciągi, które mogły potwierdzić wstępną hipotezę.

Rozumowanie przez analogię

Analogia- związek między dwoma obiektami, oparty na podobieństwie ich wewnętrznej struktury lub podobieństwie relacji zachodzących w obrębie porównywanych członów.

podobieństwo celu, okoliczności, skutków

A jest analogiczne względem B, jeśli A i B są zbiorami i jeśli relacja Ri porządkująca elementy zbioru A jest podobna do relacji Ri’ porządkującej elementy zbioru B

wymaga głównie podobieństwa wewnętrznych struktur porównywanych członów, a nie związku między obiektami opartego na podobieństwie zewnętrznym ; nie zachodzi ze względu na pojedynczą cechę

dzięki niej nabywamy nową wiedzę

jeden z centralnych mechanizmów regulacji psychicznej

szczególny rodzaj indukcji: najpierw od szczegółu do ogółu (abstrahowanie relacji między członami relacji w dziedzinie analogii Y) a następnie od ogółu do szczegółu (przeniesienie wyabstrahowanej relacji na przestrzeń semantyczną dziedziny Y)

zjawisko transferu wiedzy, czyli przeniesienia jej na zupełnie nową dziedzinę- charakter pozytywny lub negatywny

D. Gentner- teoria odwzorowania struktury; najważniejsze jest dostrzeżenie podobieństwa relacji zachodzących między elementami w obrębie dwóch różnych dziedzin (relacja ich wewnętrznej struktury)

inne stanowisko- uchwycenie odpowiedniości między strukturami dwóch dziedzin nie wystarczy-potrzeba analizy podobieństw niższego rzędu, w tym cech powierzchownych obu dziedzin

obecnie- w przypadku dziedzin słabo znanych dostrzegane podobieństwo zewnętrzne i dopiero wraz z nabywaniem doświadczeń w obrębie funkcji czy mechanizmów

pomyśle przeniesienie wiedzy zależy od abstrakcyjnych schematów rozumowania, które są ogólnym reprezentacjami rozwiązań możliwych do zastosowania w różnych sytuacjach- im bogatsze schematy tym łatwiej dostrzegać analogię

 Rumelhart i Abrahamson testowali hipotezę, w myśl, której rozumowanie przez analogię wymaga wydawania sądów na temat podobieństwa pomiędzy pojęciami ( konc. semantyczna- stopień podobieństwa zależy od odległości pojęć w niej zawartych)

-autorzy uznali, że w wypadku wnioskowania przez analogię zadanie polega na znalezieniu takiego wektora w wielowymiarowej przestrzeni pamięci, który miałby taką samą długość dla relacji A:B jak i do relacji C:x, szukamy x; manipulowano eksperymentalnie odległością alternatywnych członów x1- x4, wyprowadzoną z wielowymiarowym modelu Henley; (czyli nie tylko odległość pomiędzy pkt w przestrzeni decyduje, ale i pomiędzy alternatywami)

wyniki potwierdziły model, tolerancja pomiędzy C a x-ami wynosi ok., 0,12 jedn.

 Sternberg, użył analizy komponentowej i wielu zadań wymagających rozumowania przez analogię, uzyskał najlepsze dopasowanie danych-80% wyj waniancji

Rekonstrukcja procesu rozumowania przez analogię:

1. osoba badana koduje człony A i B analogii i następuje przywołanie z LTM do WM niektórych atrybutów tych pojęć

2. w procesie wnioskowania człony A i B podlegają kompletnemu porównaniu ze względu na atrybuty wydobyte z WM

3. odwzorowanie polega na znalezieniu relacji pomiędzy członem A i C analogii, co wymaga wcześniejszego kodowania członu C i przywołania jego atrybutów porównanie atrybutów w ramach odwzorowania przebiega z uwzględnieniem relacji A: B i dokonuje się dla jednej wyróżnionej wcześniej relacji

4. jeśli relacja okaże się istotna z uwzględnieniem C, następuje przejście do dekodowania członu D i zastosowania wykrytej relacji w stosunku do tego elementu

5. proces kończy się emisją reakcji

6. jeśli relacja C:D nie spełnia wymagań podobieństwa A:B to następuje powtórzenie cyklu w pętli rozpoczynającej się odwzorowaniem, z uwzględnieniem innej relacji A:B, aż do znalezienia poprawnego rozwiązania

najistotniejsza rola składnika odwzorowania

ROZUMOWANIE PROBABILISTYCZNE

efekt siły przekonań- treść logicznego wniosku pozostaje w związku z wiedzą czy przekonaniami osób bzdanych

ROZUMOWANIE NIEFORMALNE

zdecydowanie odbiega od tego, które przyjmują logicy; włączanie nowych wiadomości do przesłanek

Rozumowanie warunkowe- jest częścią logiki zajmującą tzw. rachunkiem zdań.

Implikacja- funktor używany w rachunku zdań; składa się z dwóch zdań:

- poprzednik

- następnik

połączonych spójnikiem „ jeżeli… to…”

Aby implikacja była prawdziwa, zajście poprzednika jest warunkiem wystarczającym (ale niekoniecznym) dla zajścia następnika, ale zajście następnika jest koniecznym skutkiem uprzedniego zajścia poprzednika.

Implikacje można w sposób formalny wyrazić następująco:

„jeżeli p, to q”, a każdy z jej argumentów może przyjąć dwie wartości- prawda albo fałsz.

Schematy wnioskowania:

1. Modus Ponens:

Jeżeli p, to q

p

więc: q

2. Potwierdzenie Następnika:

Jeżeli p, to q

q

więc: p

3. Potwierdzenie Poprzednika:

Jeżeli p, to q

nie p

więc: nie q

4. Modus Tollens:

Jeżeli p, to q

nie q

więc: nie p

schematy 1 i 4 są niezawodne, ich użycie jest uprawnione i konkluzywne z logicznego punktu widzenia, wnioskowanie z ich użyciem jest poprawne, co nie oznacza, że implikacja jako całość jest prawdziwa bądź fałszywa

Zadanie selekcyjne (Wason) wymaga weryfikacji prawdziwości prostej hipotezy, że jeśli na kartce z jednej strony napisano konkretną literę (np. A), to na drugiej stronie musi być napisana liczba parzysta. Osoba badana widzi cztery kartki, dwie odkryte po stronie liczby, z dwie po stronie litery. Musi wskazać te kartki, które koniecznie trzeba odkryć, aby sprawdzić, czy hipoteza jest prawdziwa.

Większość ludzi przy wykonywaniu zadania odwołuje się do konfirmacyjnej strategii testowania hipotez ( poszukiwanie przypadków potwierdzających regułę, przy niedostatecznym uwrażliwieniu na przypadki, które jej przeczą). Tymczasem mnożenie przypadków potwierdzających nie daje gwarancji prawdziwości hipotezy, bo wystarczy jeden przypadek przeczący hipotezie, aby ją obalić.

Zmiana treści implikacji z „abstrakcyjnej” na „życiową” znacznie zwiększa poprawność rozumowania (Griggs, Cox).

W życiowej wersji więcej osób badanych wykonało zadanie poprawnie (efekt materiału tematycznego).

Jednak, jeśli implikacja wymaga specyficznej wiedzy, efekt materiału tematycznego jest słabszy, a nawet zupełnie zanika.

22. Problemy – cechy, struktura, wymagania poznawcze.

Problem – rozbieżność między aktualnym stanem rzeczy a wyznaczonym bądź narzuconym celem (pożądanym stanem), której nie można usnąć rutynowo)

Rozwiązywanie problemów – aktywność ukierunkowana na zredukowanie rozbieżności pomiędzy stanem aktualnym a pożądanym, polegająca na realizacji zaplanowanej sekwencji operacji poznawczych

Problem to rodzaj relacji między obiektywną zewnętrzną sytuacją bodźcową a jednostką lub grupą ludzi. Istotą tej relacji jest to, że nie można osiągnąć celu, co wynika z różnych powodów (brak forsy, wsparcia, wiedzy). Kiedy człowiek pomimo braku środków podejmuje się próby osiągnięcia celu to znaczy, że wykonuje czynność rozwiązywania problemu.

PROBLEM CHARAKTERYZUJEMY WG 4 WYMIARÓW -

Stan docelowy – na ten stan nakierowany jest proces rozwiązywania problemu i podług niego oceniamy czy cel został osiągnięty

Stan początkowy – dane wyjściowe, okoliczności decydujące o tym, że jest problem

Operatory – są to środki, reguły, których można użyć w przekształcaniu stanu początkowego w dążeniu do osiągnięcia celu

Przeszkody – mogą być nakładane na operatory niektóre przekształcenia się w ich obrębie niedozwolone (np.nie można dzielić przez 0)

2.TYPY PROBLEMÓW

PODZIAŁ PROBLEMÓW ZE WZGLĘDU NA ICH CECHY I STRUKTURĘ

• Problem konwergencyjny (zbieżny) – ma jednoznaczne rozwiązanie – niezależnie od przyjętej strategii – procesy poznawcze zbiegają się w jednym punkcie stanowiącym rozwiązanie problemu

• Problem dywergencyjny (rozbieżny) – dopuszcza wiele rozwiązań – każde może być poprawne – procesy myślowe angażowane w rozwiązanie problemu rozbiegają się w wielu kierunkach

• Dymensja proste-złożone – różnica w poziomach komplikacji modelu umysłowego

• Dymensja łatwe-trudne – różnica w wysiłku poznawczym włożonym w rozwiązanie problemu

• Problem dobrze określony – zawiera jasny opis kryteriów oceny jego osiągnięcia

• Problem źle określony – niesprecyzowane dopuszczalne i niedopuszczalne zasady rozwiązywania problemów – Wg Simona – problem źle określony można rozwiązać, jeśli przekształci się go w dobrze określony

• Problem wymagający wglądu - wymaga odrzucenia podstawowej przeszkody – przyjętych ukrytych, fałszywych założeń, – kiedy je odrzucimy problem wydaje się prosty) Wgląd wg WOLFGANGA KOHLERA to zjawisko nagłej zmiany percepcji problemu poprzedzone zazwyczaj tzw. przerwą inkubacyjną

• Problem bogaty semantycznie – sieć semantyczna związana z problemem jest rozbudowana. Dysponujemy zasobem doświadczeń w jego rozwiązaniu, pomimo, że problem jest nowy.

• Problem ubogi semantycznie – nie może być odniesiony do naszych wcześniejszych doświadczeń, ponieważ jego struktura jest całkiem nowa.

Problemy z pozoru różne mogą mieć identyczną strukturę.

• Problem o strukturze głębokiej – podobieństwo struktury dotyczy danych początkowych mimo różnic w przekształceniach

• Problem o strukturze powierzchniowej - podobieństwo struktury dotyczy reguł przekształcenia i relacji zachodzącymi między składowymi elementami problemów

Ten podział wprowadził pan KOZIELECKI otwarte - zamknięte

• Problem otwarty, – (jeśli otwarty jest abstrakcyjny i złożony – to jest to DYLEMAT) - niewielka ilość danych początkowych, niejasny cel, słabo zdefiniowane kryteria jego osiągnięcia (liczne różnorodne rozwiązania) – są źle określone i dywergencyjne

• Problem zamknięty – pełna dawka informacji, z danymi dotyczącymi alternatywnych rozwiązań. – wybór jednego alternatywnego rozwiązania – są dobrze określone i kowergencyjne

PODZIAŁ PROBLEMÓW ZE WZGLĘDU NA WYMAGANIA POZNAWCZE

• Problem specyficzny – odnoszący się do określonej dziedziny wiedzy

• Problem ogólny –wymaga zastosowania prostych zasad logiki – niezależny od specyficznej dziedziny wiedzy

Podział wprowadzony przez JAMESA GREENO – opiera się na zdolnościach operacjach umysłowych angażowanych w proces rozwiązywania

• Problem wymagający porządkowania – polega na organizacji obiektów według z góry określonych reguł (np.anagramy – zadania wymagające reorganizacji ciągu liter tak, aby utworzyły słowo)

• Problem wymagający indukcji - polega na odkryciu i zastosowaniu relacji między elementami problemu. (Np. ciągi liczb – 2,4,6..... zwany jest ten problem ekstrapolacją serii, lub uzupełnianiem serii)

Rodzajem problemu o strukturze indukcyjnej jest zadanie wymagające transferu wiedzy poprzez zastosowanie analogii np. szewc but księgowa – znaleźć słowo pasujące do tych słów – odp.zeznania podatkowe

Transfer przez analogię – polega na przeniesieniu przez analogię relacji odnalezionej w obrębie pierwszej pary pojęć przez drugą, wymaga dostrzeżenia relacji wyższego rzędy między problemami.

Odwzorowanie – polega na takim ujęciu relacji A:B aby można ją było aplikować do obszaru semantyczego związanego z C.

Transparencja – wg.GENTNERA u jej podłoża leży błąd lub brak procesu abstrahowania

( to tak jakby ktoś do szewc but księgowa dopasował słowo – trzewik)

TRANSFER może być NEGATYWY – badał to LUCHINS na przykładzie rozwiązywania tzw. problemów dzbanów z wodą, – czyli odmierzanie określonej ilości wody mając do dyspozycji trzy dzbany o zadanej pojemności i nieograniczony dostęp do wody

Jeśli rezultatem transferu powstałego na skutek rozwiązywania kolejnych zadań było skrócenie czasu to był TRANSFER POZYTWNY – struktura zadań powierzchniowa i głęboka była identyczna.

To zjawisko badane przez LUCHINSA to Efekt nastawienia lub Efekt mechanizacji myślenia i obrazuje ono negatywne skutki transferu uprzednich doświadczeń, jeśli głęboka struktura dwóch lub większej liczby problemów jest różna.

• Problem transformacyjny – problem tego typu posiada jasno zdefiniowany stan początkowy, cel oraz reguły przekształcenia wraz z restrykcjami. Polega na znalezieniu drogi przejścia z punktu wyjścia do punktu docelowego. Takie problemy są dobrze określone, łatwo śledzić sposób rozwiązywania problemu.

Przykłady – gra w szachy i problem wieży z Hanoi

Problem wieży z Hanoi – zadanie polega na „przeniesieniu” wieży zbudowanej z trzech lub większej liczby krążków o różnej średnicy z jednego pręta na inny przy czym obowiązują 3 zasady – można przenieść jeden krążek w jednym ruchu, można położyć tylko mniejszy na większym, można je kłaść tylko na prętach.

Algorytm – za jego pomocą można rozwiązać cześć problemów transformacyjnych – jest to ścisły, jednoznaczny przepis działania zawierający sekwencje operacji, jakie należy wykonać, aby osiągnąć określony cel (dlatego można je modelować przy użyciu komputerów) – jego główną cechą jest powtarzalność.

Heurystyka – nieformalna, spekulatywna, uproszczona metoda rozwiązywania problemów – ale zawodna i ryzykowna – kolejne jej użycie w tej samej postaci daje inny rezultat.

Heurystyka jest osobną dziedziną wiedzy zajmującą się twórczym rozwiązywaniem problemów.

23. Teorie Newella – Simona i in.

Teoria rozwiązywania problemów paradygmacie informacyjno-przestrzeniowym. Umysł człowieka został potraktowany jako system przetwarzania informacji. Aby go poznać należy skoncentrować się na procedurach tworzenia i przekształcania informacji. Przy badaniu tej teorii wykorzystano komputerową symulację rozwiązywania problemów (był to sposób na dotarcie do nieobserwowalnych procesów poznawczych). Problem jest traktowany jako układ stanów wiedzy czyli konfiguracja wewnętrznej reprezentacji odnoszącej się do sytuacji problemowej. Problem zawiera się w: reprezentacji stanu początkowego, reprezentacji celu, dopuszczalnych reguł przekształcenia i restrykcji. Przekształcenia stanów wiedzy dokonują się w przestrzeni problemowej. W badaniu zastosowano paradygmat protokołów werbalnych – osoby badane zdawały relację z tego co 'przychodzi im do głowy' w trakcie wykonywania zadania. Protokoły stanowiły materiał do analizy, a także ułatwiły stworzenie modelu GPS. Sama reprezentacja problemu ma charakter indywidualny lecz zawsze istnieją potencjalne stany wiedzy jakie mogą się pojawić w trakcie eksperymentu – stanowią one przestrzeń stanów. Sekwencyjny przetwarzania udowodniono na podstawie protokołów werbalnych. Zaś sama werbalizacji w znaczy sposób ułatwiała osobom badanym rozwiązanie zadania.

24. Heurystyki rozwiązywania problemów– metoda redukcji różnicy, poruszania się wstecz, analizowania środków i celów.

Heurystyka – świadomy i konsekwentnie stosowany zestaw reguł postępowania służących osiągnięcie określonego celu.

a) metoda redukcji różnic („wspinania się)

Każde kolejne przekształcenie stanu wiedzy powinno być konfrontowane z celem i maksymalnie redukować różnicę między stanem aktualnym, a docelowym. Przed wykonaniem kolejnego przekształcenia należy wygenerować potencjalne stany wiedzy, dopuszczalne w danej sytuacji, a następnie zastosować przekształcenia które maksymalnie przybliży nas do celu.

b) metoda poruszania się wstecz

Polega na odwróceniu kierunku rozwiązywana problemu. Chodzi o to aby punktem wyjścia uczynić sytuację docelową,, a następnie poruszać się wstecz, aż do osiągnięcia stanu początkowego. Każde dokonywanie przekształcenia wymaga selekcji operatora który w największym stopniu zmniejsza różnicę między stanem aktualnym, a początkowym

c) metoda analizy środków i celów

Polega na podziale problemu zasadniczego na mniejsze części. Każda z nich ma swój odrębny cel, ostatecznie podporządkowany realizacji celu zasadniczego. Wymaga dalekosiężnego planowania oraz analizy sytuacji problemowej

*strategia powracającego celu – wyróżniony cel cząstkowy który stopniowo zbliża nas do rozwiązywania problemu jest jest powtarzany.

25. Etapy rozwiązywania problemów.

1)Faza identyfikacji problemu

• polega na dostrzeżeniu że problem w ogóle istnieje

• problem może zostać: zadany, odkryty, wykreowany

• może być celem samoistnym

2) Faza definiowana problemu

Polegająca na takim sformułowaniu problemu w którym ujęte będą wszystkie cele, czyli stan końcowy. Sposób reprezentacji problemu może mieć kluczowe znaczenia dla subiektywnej percepcji jego złożoności i w konsekwencji dla całego procesu poszukiwania rozwiązania. Głównie ma charakter werbalny lub obrazowy. Rozpoznanie w problemu w określonej dziedzinie zależy od wrażliwości na luki w istniejącej wiedzy, które nie mogą być wypełnione przez zwykłe wnioskowanie.

3) Faza doboru strategi

Strategia rozwiązywania problemu to specyficzny dla zadania sposób jego wykonania. Chodzi o układ elementarnych operacji przetworzenia informacji angażowanych w wykonanie zadania. Ma na celu redukcję wymogów poznawczy. Strategie ściśle wiążą się z konkretnymi zadaniami poznawczymi.

4) Faza zdobywania informacji

W tej fazie zdobywane są niezbędne informacje wymagane do realizacji zaplanowanej strategi. Informacje o problemie muszą być nie tylko adekwatne w stosunku do jego struktury i charakteru, ale też dopasowane do wcześniej wybranej i dopuszczalnej strategi działania

5) Faza alokacji zasobów

Proces towarzyszący innym fazom, ponieważ każda z nich wymaga innego rodzaju zasobów. Charakteryzując proces rozwiązywania problemu pod kątem alokacji zasobów należy uwzględnić: rozdzielenie wymaganych zasobów oraz ich przydział.

6) Faza monitorowania postępu

Proces kontrolny. Chodzi w nim o bieżące śledzenie przebiegu procesu rozwiązywania problemu i związanych z tym postępów lub objawów impasu.

7) Faz oceny poprawności rozwiązania

Ocenie mogą podlegać różne fazy. Ocena poprawności rozwiązywania końcowego – od niej zależy czy rozwiązanie problemu zostanie zaakceptowane, czy też będzie trzeba ponowić proces rozwiązania problemu.

26. Przeszkody i czynniki ułatwiające rozwiązywanie problemów.

a) Przeszkody

Sztywność myślenia – utrzymywania się przeświadczenia, postawy lub sposobu działania, mimo zmiany warunków i braku ich dalszej przydatności. Występuje pod wpływem utrzymania się jakiego wzorca

Nastawienie – schematyczne podejście do problemu, zgodnie z wcześniej wytworzonym sposobej jego reprezentacji lub utrwaloną procedurą poszukiwania rozwiązania

Indukcja nastawienia – prowadzi do wytworzenia sztywnej struktury rozwiązywania problemu

Mechanizacja – utrudnia wykorzystanie procesów metapoznawczych

Inercja mentalna – stosowanie uporczywe schematów mimo braki ich adekwatności

Inercja ideacyjna – usztywnienie się na jedynm rodzaju generowanych rozwiązań

Fiksacja funkcjonalna – niezdolność używania obiektów inaczej niż w ich typowej funkcji.

b) Czynniki wspomagające

Transfer pozytywny – przenoszenie wiedzy albo umiejętności z jednego problemu na inny, kiedy ich struktura głęboka jest taka sama. Trzeba dostrzec podobieństwo tych zadań.

Transfer przez analogię

Inkubacja – spontaniczna lub celowa przerwa w rozwiązywaniu problemu która pojawia się po doświadczeniu impasu w poszukiwaniu rozwiązania. Pozwala na uniknięcie niekorzystnych skutków działa przeszkód w rozwiązywaniu problemu.

Wgląd – nagła zmiana percepcji problemu, prowadząca do zrozumienia jego istoty. Zwykle poprzedzona inkubacją.

27. Specyfika problemów złożonych.

Problemy złożone to prawdziwe, rzeczywiste problemy występujące w jakiejś dziedzinie życia albo ich symulacje komputerowe. W badaniach problemów na gruncie psychologii poznawczej prowadzi się trzy grupy zadań:

1) Zadanie wymagające weryfikacji treści zadań

2) Rozwiązywanie sylogizmów lub analogii

3) Symulacje np. zarządzania cukrownią

Problemy:
Brak przejrzystości – ukryty charakter wielu danych

Politelicznosć – problemy te cechują się wielością celów które należałoby jednocześnie osiągnąć

Złożoność sytuacji problemowej

Związki między zmiennymi – skomplikowane połączenia między zmiennymi zadania

Dynamiczny charakter zmian – podlega swoistym zmianom, najczęściej na gorsze

Odroczenie efektów w czasie – skutki podjętych działa widoczne są z dużym opóźnieniem

Problemy złożone prawdopodobnie wymagają specyficznych mechanizmów poznawczych.

Predykatory wykonywania złożonych zadań problemowych (Funke):

Osobowe

Sytuacyjne

Systemowe (specyfika)