Kontrakt nienazwany-dochodził do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmio-tem było przeważnie świadczenie dwustronne, przy czym jedna ze stron świadczenie swoje już wykonała i oczekiwała wzajemnego świadczenia od strony drugiej.Elementami kontraktu nienazwanego były: Poro-zumienie, którego przedmiotem było świadczenie dwustronne,Wykonanie tego świad-czenia przez jedną ze stron.Droga rozwoju kontraktów nienazwanych:Przyznanie skargi o zwrot świad-czenia tej stronie, któ-ra je wykonała,Przyznanie przez pretora actio in factum, za pomocą którego można było domagać się wyrównania szkody w wyniku niewykonania wzajemnego świadczenia,Ostatnim krokiem było przyznanie stronie oczekującej świadczenia powództwa, które miało na celu wymuszenie spełnienia świadczenia przyrzeczonego.W kompilacji justyniańskiej sformułowano cztery typowe schematy pod które podciągano wszystkie kontrakty nienazwane:Do ut des -przenoszę wła-sność rzeczy w zamian za przyrzeczenie prze-niesienia własności innej rzeczy(zamiana),Do ut facias -przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrze-czenie uczynienia czegoś dla mnie,Facio ut des czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności,Facio ut facias-czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie.Kontrakt estymatoryjny-polegał na oddaniu osobie trzeciej rzeczy oszacowanej w celu jej odsprzedaży. Odbiorca zobowiązywał się albo zwrócić samą rzecz albo uiścić sumę szacunkową.Kontrakt estymatoryjny prawdo-podobnie jako jedyny stanowił już w okresie prawa klasycznego podstawę do agere praescriptis verbis. Za pomocą tego powództwa mógł oddawca domagać się od odbiorcy wypełnienia przyrzeczonego świadczen. Zamiana-polegała na przeniesieniu przez jedna osobę własności jakiejś rzeczy na osobę drugą, w zamian za przyrzeczenie z jej strony do przeniesienia własności innej rzeczy.Nawet po wykonaniu świadczenia przez obie strony mogły być one wobec siebie zobowiązane z tej umowy, z tytułu wad fizycznych i praw-nych rzeczy zamienionych.Ugoda- była to umowa, w której obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych lub niepewnych roszczeń, regulując wątpliwe kwestie albo sporny stosunek nie rozstrzygnięty definitywnie na drodze sądowej.Precarium-był to taki stosunek w którym jedna osoba oddawała osobie drugiej na jej prośbę jakąś rzecz lub prawo w bezpłatne używanie z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezw-anie.Jeśli oddana w precarium rzecz przynosiła pożytki, prekażysta miał prawo pobrać je dla siebie.

Precarium było doskonałym narzędziem do uzależnienia klienteli i wyzwoleńców od patronów, oraz kolonów od latyfundiów. Pacta nuda i pacta versita.Ogólna charakterystyka:Pacta-to umowy, które nie należały do kontraktów typowych, ani do kontraktów nienazwanych.Tak jak kontrakty konsen-sualne dochodziły do skutku w wyniku samego porozumienia między stronami.Pojęciem „pactum” posługuje się juz ustawa XII tablic. Już w epoce ustawy XII tablic dobrowolny układ stron co do likwidacji sporu wywoływał skutek w postaci wygaśnięcia potencjalnego roszczenia procesowego strony powodowej.Ulpian wywodzi etymologię samego wyrazu „pactum” od „pactio” (rozejm) oraz „pax” (pokój).Pactum nie rodzi żadnego nowego stosunku prawnego, lecz jedynie istniejący stosunek modyfikuje i dlatego nie jest źródłem żadnej nowej actio.Pacta zmierzać mogły do modyfikacji nie tylko stosunku obligatoryjnego, lecz także do redukcji uprawnień płynących z treści prawa rzeczo-wego, np. by przekazać je osobie trzeciej.Każde pactum zmierzało do zwiększenia lub zmniejszenia odpowiedzialności dłużnika.Z uwagi na tendencję prawa rzymskiego do ochrony dłużnika nieskuteczne były pacta zwiększające odpowiedzialność dłużnika, jeśli dodane zostały do kontraktu juz po jego zawarciu.Pacta pretorskie:Causa i conventio to dwa filary, na których opierał się kontrakt jako źródło rzymskiej obligatio. Pretor chronił jednak niektóre umowy, które w świetle ius civile nie rodziły obligatio. Czynił to wtedy, gdy uznał iż wymaga tego zasada słuszności oraz dobrze pojęty interes społeczno gospodarczy.Do najbardziej typowych paktów pretorskich należały:Consitutum debiti-to przyrzeczenie (nieformalne) wykonania w ściśle określonym terminie świadczenia już istniejącego. Przyrzec to mógł sam dłużnik albo osoba trzecia. Dłużnik zawierał takie pactum, gdy chodziło mu o odroczenie terminu świadczenia, wierzyciel natomiast, gdy chciał uzyskać dodatkowe zabezpieczenie wierzytelności.Receptum argentari-to przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich, że pokryje cudzy dług istniejący albo mający powstać w przyszłości. Receptum nautarum, cauponum, stabuliarorum-to przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów i stajen zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umie-szczone u nich przez podróżnych. Miało to na uwadze ochronę przede wszystkim ubogich podróżnych przed manipulacjami ze strony bogatych właścicieli statków, zajezdni i stajen.Pacta legitima:Umowy te uzyskały ochronę procesową dopiero w okresie dominatu na podstawie konstytucji cesarskich.Do najbardziej typowych pacta legitima należały:Pactum dotale-nieformalna umowa o ustanowienie posagu,Kompromis-to umowa, w której strony powierzały prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie istniejącego miedzy nimi sporu.W prawie klasycznym umowa taka uchodziła za niezaskarżalne pactum, chyba że strony wzmocniły ją stypulacjami karnymi.Darowizna-nieformalna umowa, na której podstawie jedna osoba (darczyńca) zobowiązywała się za zgodą drugiej strony (obdarowanego) kosz-tem swojego majątki dokonać na jego rzecz przysporzenia pewnej korzyści majatkowej.Była więc to umowa, ponieważ obdarowany musiał ją przyjąć. Była zaskarżalna tylko w wypadku, jeśli darczyńca uczynił swoje przyrzeczenie w formie stypulacji.Darowizna jest czynnością bez podłoża ekonomi-cznego. W prawie rzymskim nie była popierana. Istniało wiele ograniczeń takich nieodpłatnych przysporzeń majątkowych. Zakazem objęte zostały darowizny między małżonkami. W okresie dominatu utrudniono darowizny przez wprowadzenie tzw. Insynuacji-czyli ujawnienia aktu w odpowiednim rejestrze.Zobowiązania jak gdyby z kontraktów:Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia:Negototium gestio-zachodziła wtedy, gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w interesie innej osoby.Z takiego jedno-stronnego działania powstać mógł stosunek obligacyjny między podejmującym działanie(gestor) a tym, w którego interesie działanie podjęto(dominus negotti);Wymogi:Działanie gestora powinno być skierowane na prowadzenie spraw i to cudzych. Celem tego działania mogło być osiągnięcie efektu fizycznego albo prawnego.Mogła to być czynność pojedyncza albo zespół czynności,Gestor powinien mieć zamiar prowadzenia spraw cudzych,Działanie gestora powinno zmierzać do osiągnięcia pozyty-wnego celu.Gestor zobowiązany był wobec dominus negotti do zdania rachunku i przeniesienia na niego wszystkich uzyskanych korzyści.Ze swojej strony dominus negotti zobowiazany był pokryć wszystkie wydatki poniesione przez gestora, nawet wówczas gdy działanie gestora nie przyniosło pozytywnego rezultatu. Nadto winien go uwolnić od przyjętych na siebie zobowiązań.Bezpodstawne wzbogacenie:stniała zasada:„że nie można domagać się od kogoś zwrotu tego co znalazło się u niego z niesłusznej przyczyny”-pogląd jurystów epoki republikańskiej.Condictio-jest to nazwa powództwa służącego do realizacji roszczenia o bezpodstawnym wzbogaceniu.Bezpodstawne wzbogacenie jakiejś osoby miało pierwotnie następować przez nieuzasadnione nabycie prawa własności.Prawo rzymskie nie wykształciło jednolitych zasad dla wszystkich przypadków bezpodstawnego wzbogacenia. Dla poszczególnych jego rodzajów wprowadziło sukcesywnie odrębne condictiones.Główne z nich to: Condictio indebiti-było uzasadnione, gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu długu,Condictio causa data causa non secuta-zachodziła wówczas, gdy ktoś przeniósł na drugą osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia albo zdarzenia, które jednak nie nastąpiło,Condictio ob turpem causam-miała na celu zwrot przysporzenia dokonanego w celu powst-rzymania kogoś od działania zakazanego przez prawo albo w celu skłonienia kogoś do wykonania jego obowiązku,Condictio ob iniustam causam –wnoszono przeciw osobie, która uzyskała przysporzenie majątkowe w wyniku czynności przez prawo zakazanej, ale mimo to w pełni skutecznej,Condictio sine causa-uzasadniona była wówczas, gdy zachodziły jakieś inne bezpodstawne wzbogacenia, a brak było podstawy do żądania ich restytucji.Przypadkowa wspólność majątkowa:Taka wspólnota majątkowa, oprócz uprawnień natury rzeczowej rodzi też skutki obligacyjne między współwłaścicielami. Wspó-łwłasność powstała bez udziału współwłaścicieli z mocy zdarzeń niezależnych od ich woli określa się mianem-communio incidens.Jak długo trwa współwłasność, uczestniczący w niej zobowiązani są do umożliwienia sobie wzajemnego korzystania z rzeczy, ponoszenia kosztów proporcjonalnie do udziałów, tak samo jest z pożytkami.Każdy ze współwłaścicieli ma możliwość wystąpienia ze współ-własności.W przypadku procesu strony procesowe mogły być w różnym stopniu zasądzone lub uwolnione wyrokiemOpiekaJako stosunek obligacyjny określali kompilatorzy również wzajemne prawa i obowiązki powstałe ze sprawowania opieki nad niedojrzałym;nie powstała z mocy umowy między opiekunem a pupilem, tym bardziej, że pupil był ograniczony w zdolności do czynności prawnych. Opiekun w zakresie zarządu majątkiem pupila odpowiadał do granic culpa in concretio. Zapis testamentowy.Z mocy zapisu testamentowego dziedzic zobowiązany był wydać zapisobiercy rzecz należącą do spadku, lub własną albo nawet i osoby trzeciej. Zobowiązany był także, by zapisobierca sam zabrał sobie rzecz zapisaną. Stosunek między dziedzicem a zapisobiercą nie powstał ani z mocy umowy ani tym bardziej z racji czynności niedozwolonej.Zobowiązania z deliktów i jak gdyby z deliktów:O deliktach i jak gdyby deliktach w ogólności.Crimina publica-czyny niedozwo-lone, które godziły w interes publiczny i ścigane były w publicznym procesie karnym. Sankcje przewi-dziane za tego rodzaju czyny to:chłosta, kary pieniężne, kary mutylacyjne, praca w kopalniach, wygnanie, śmierć.Czyny te są przedmiotem zainteresowania rzymskiego prawa publicznego (prawa i procesu karnego)Delikty(delicta privata)-obejmują czyny, które wg ówczesnych wyobrażeń rzymskich nie godziły w interes publiczny, lecz naruszały wyłącznie dobro jednostki, czy też grupy tych jedno-stek. Ścigane były wyłącznie z inicjatywy tych, których dobro zostało zagrożone lub naruszone.Obligatio-w znaczeniu technicznym rodziły wyłącznie delikty uznawane przez dawne ius civile. Gaius wymienia już tylko cztery takie przestępstwa:kradzież(furtum),rabunek(rapina),bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy(damnum iniuria datum)oraz zniewagę(iniuria).Wszelkie inne przestępstwa nie rodziły już obligatio lecz tylko actio.Cechą charakterystyczną odpowiedzialności deliktowej jest obligatio culmativia.Oznacza to, że jeśli przestępstwo popełnione zostało przez kilka osób (współsprawstwo), zapłata kary (poena) poszkodowanemu przez jednego z nich nie zwalnia od tego samego obowiązku innych współsprawców.Zapłacenie kary poszkodowanemu nie uwalnia sprawcy od obowiązku napra-wienia szkody, chyba że odpowiadał on z actio mixta. W tym wypadku dochodzona od sprawcy kwota pieniężna obejmowała obydwa składniki odpowiedzialności deliktowej.Za przestępstwa popełnione przez osoby alieni iuris(niewolnik, filus familias)odpowiadał ten, kto miał nad nimi władzę. Była to odpowiedzialność noksalna.Za wyrządzoną przez zwierzę szkodę odpowiadał jego właściciel. Zasady tej odpowiedzialności regulowała już ustawa XII tablic, a przewidywane tam powództwo zwane było później actio de pauperie. Właściciel zwierzęcia mógł uwolnić się od odpowiedzialności materialnej wydając zwierzę poszkodowanemu, ale tylko wtedy, gdy zachowanie zwierzęcia uznano za anormalne. W przypadkach w których rozmiary szkody przewyższały wartości zwierzęcia, poszkodowany mógł przy zranieniu ciała domagać się odszkodowania w zależności od uznania sędziego. Przy szkodach rzeczowych-pokrycia w podwójnej wartości.Delikty:Kradzież (furtum)jako delikt prawa cywilnego przechodziło długą ewolucję. Przestępstwo to uregulowane było już w ustawie XII tablic. Występuje tam w dwóch rodzajach, stosownie do tego czy złodzieja schwytano na kradzieży czy też nie.Furtum manifestum-złodzieja schwytano na gorącym uczynki lub z bronią w ręku. Można było zabić go na miejscu po uprzednim wezwaniu świadków. Prawa tego nie można było jednak nadużywać, zwłaszcza jeśli złodzieja można było obezwładnić. W pozostałych przypadkach złodzieja odprowadzano przed pretora. Podlegał on karze chłosty i jeśli był osobą wolną dostawał się w niewolę okradzionego. Jeśli był niewolnikiem po wychłostaniu zrzucano go ze Skały Tarpejskiej. Tej samej karze podlegał złodziej u którego rzecz skradzioną znaleziono w wyniku rewizji przeprowadzanej przez poszkodowanego.Furtum nec manifestum-a więc gdy złodzieja nie schwytano na kradzieży, ale czyn mu udowodniono odpowiadał on za podwójną wartość rzeczy skradzionej.Z biegiem czasu furtum zaczęło obejmować jakiekolwiek zachowanie się sprawcy mające na celu pozbawienie właściciela władania nad rzeczą ruchomą. Na kradzież wg definicji Paulusa składają się trzy elementy:Element obiektywny-czyli zabór rzeczy, jej posiadania lub używania.Element subiektywny-to zły zamiar, który musiał towa-rzyszyć aktowi zaboru.Pobudka -polegała na tym, że przestępstwo popełniono z chęci zysku.Rabunek (rapina) Była to postać kradzieży kwalifikowanej, polegającej na zagarnięciu rzeczy, najczęściej przez grupę zorganizowana przy użyciu gwałtu.W prawie klasycznym dyskutowano czy przestępstwo to ma charakter penalny czy jest skargą mieszaną.Justynian rozstrzygnął spór na korzyść drugiej koncepcji, postanawiając, że w ramach przysądzonego z tytułu rabunku quadropulum mieści się wartość rzeczy w postaci simplum oraz kara w postaci tripulum.Zniewaga (iniuria)to działanie niezgodne z prawem.Gaius i Paulus wywodzą to przestępstwo z ustawy XII tablic.Regulowała ona trzy odrębne stany faktyczne:Membrum ruptum-czyli cięzkie okaleczenie połączone z utratą części ciała. W takich przy-padkach jeśli strony nie uzgodniły odszkodowania sprawca podlegał karze talionu.Os fractum - czyli złamanie kości. Ustawa przewidywała tu sztywną kwotę odszkodowania:300 asów -osoba wolna; 150 asów-niewolnik.Czynne naruszenie nietykalności cielesnej-zagrożone było karą 25 asów.Wg Paulusa istniały pierwotnie dwie skargi z tytułu zniewagi. Pierwsza opierająca się na ustawie XII tablic służyła do ścigania różnych postaci tego przestę-pstwa. Druga opierała się na ius honorarium i wprowadził ją pretor w swoim edykcie w celu ścigania wszystkich czynów bezprawnych godzących w dobre obyczaje rzymskie.Wg pretora zniewaga polegała na-zamierzonym i sprzecznym z prawem nieuszanowaniu cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów.Delikt iniuri rozpatrywany był nie przed sądem jednoosobowym, lecz przed kolegium sędziów rekuperatorów. Actio iniuriam-jak wszystkie skargi deliktowe, miała charakter noksalny. Jeśli sprawcą była osoba alieni iuris odpowiadał za nią dzierżyciel władzy. Mógł się od tej odpowiedzialności uwolnić przez wydanie sprawcy poszkodowanemu.Actio iniuriam-pociągała za sobą ujmę czci dla zasądzonego. Uniewinnienie pozwanego od odpowiedzialno-ści dawało mu prawo do domagania się w drodze powó-dztwa wzajemnego 1/10 tego czego żądał od niego powód.Actio iniuriam-miała charakter tak dalece osobisty, że nie była skuteczna przeciw dzieciom sprawcy deliktu, ani nie przysługiwała dziedzicowi poszkodowanego.Bezprawne uszkodz-enie cudzej rzeczy.Był to delikt polegający na bezprawnym uszkodzeniu bądź zniszczeniu cudzej rzeczy. Niektóre tego rodzaju przypadku regulowała juz ustawa XII tablic.Kompleksowo przestępstwo to po raz pierwszy uregulowała lex Aquilia z 286 r. p.n.e.Lex Aquilia zagadnieniu temu poświęciła dwa rozdziały:I rozdział regulował bezprawne zabicie cudzego niewolnika lub czworonożnych zwierząt należących do kategorii zwierząt domowych.Na podstawie tego rozdziału sprawca szkody odpowiadał za najwyższą wartość zabitego niewolnika lub zwierzęcia, jaką miał niewo-lnik lub zwierzę w ciągu roku poprzedzającego zabicie.III rozdział traktował o bezprawnym zranieniu niewolnika i zwierząt wymienionych w rozdziale pierwszym, o zabiciu i zranieniu innych zwierząt oraz o uszkodzeniu lub zniszczeniu cudzych rzeczy.Przy szkodzie określonej w tym rozdziale wyrok opiewał na najwyższą wartość rzeczy uszkodzonej jaką miała w ciągu 30 dni przed wyrządzeniem szkody. Kara pod-legała podwojeniu gdy sprawca bronił się przez negację w procesie.Ustawa akwiliańska była jednak aktem prymitywnym. Wymogiem jej zastosowania było:Aby szkoda była rezultatem bezpoś. oddziaływania na rzecz,Aby rzecz została rzeczywiście uszkodzona,Aby szkoda powstała z działania, a nie z zaniechania, Aby szkoda wyrządzona była bezprawnie.Roszczenie odszkodowania pierwotnie przysługiwało tylko właścicielowi kwirytarnemu, którego rzecz uszkodzono.Wysokość szkody określano wyłącznie wg warto-ści rzeczy, a nie wg interesu jaki miał poszkodowany w tym, by rzeczy nie utracić. Z biegiem czasu odstąpiono od tego, a zaczęto uwzględniać również interes, jaki miał poszkodowany.Wyjątkowo dużo uwagi juryści poświęcili problemom winy sprawcy jako wymogu jego odpowiedzial.Szybko zerwano z zasadą odpowiedzialności opartej na przesłance natury podmiotowej, jaką była bezprawność czynu. Kom-pilatorzy justyniańscy korzystając z bogatego dorobku myśli prawniczej epoki klasycznej, starali się stwo-rzyć jednolite kryteria odpowiedzialności z tego deliktu i w tym celu poddawali klasy-czne teksty częstym interpolacją.Zobo.jak gdyby z deliktów.Iudex qui litem suam fecit-sędzia, który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki, narażając w ten sposób jedną ze stron na szkodę majątkową, czynił spór niejako swoim własnym. Powództwo, które z takiego quasi-deliktu przysługi-wało którejkolwiek ze stron miało na celu wynagrodzenie szkody.Sędzia odpowiadał nie tylko wów-czas, gdy udowodniono mu zły zamiar, lecz także wtedy, gdy w postępowaniu sądowym wykazał brak roztropności. Mogło to polegać na wydaniu wyroku z obrazą prawa.Powództwo to nie miało zastoso-wania w stosunku do sędziego skorumpowanego. Dla takich sędziów już ustawa XII tablic przewidy-wała karę śmierci.Effusem vel deiectum-to szkoda wyrządzona wylaniem albo wyrzuceniem czegoś przez okno. Stanowiła podstawę do W warunkach miejskich w otoczeniu wielopiętrowych budynków trudno było ustalić sprawcę szkody. Dlatego pretor przyznawał poszkodowanemu powództwo przeciw osobie zajmującej mieszkanie w którym sprawca przebywał.odpowiedzialności z lex Aquilia. Przy szkodzie materialnej zasądzenie opiewało na duplum wyrządzonej szkody. Przy zranieniu człowieka wolnego wysokość odszkodowania zależała od sędziego. Zabicie człowieka wolnego zagrożone było karą pieniężną w kwocie 50 tys. sesterców.Positum aut suspensum-spowodowanie zagrożenia bezpie-czeństwa na drogach publicznych przez wystawienie lub zawieszenie czegoś na budynku pociągało za sobą odpowiedzialność sprawcy w kwocie 10 tys. sesterców. Pretor przyznawał w takim wypadku powództwo każdemu, kto mając pełną zdolność procesową zamierzał je wnieść przeciwko sprawcy zagrożenia.Odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajenWłaści- ciel oberży, statku lub stajni niezależnie od ryzyka jakie ponosił za utratę rzeczy odpowiadał na podstawie pretorskiej actio in factum z tytułu uszkodzenia lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez własnych pracowników. Skarga opiewała na podwójną wartość rzeczy skradzionej bądź celowo uszkodzonej.