24 IV 2009

Proza damsko-męska – problem tożsamości

1. Problemy z tożsamością po 1989.

2. Kobiece w prozie (proza feministyczna).

3. Męskie w prozie.

4. Inni, inni.

Ad. 1. – problemy z tożsamością po 1989

• Gnój Wojciecha Kuczoka:

• ostatnia scena jest groteskowa, ale i symboliczna

• bohater to alter ego autora, rozlicza się z własnym dzieciństwem, które naznaczone było cierpieniem

• język nieprzezroczysty – jak u Gombrowicza

• pokazuje rozpad tradycyjnej tożsamości – gest unieważnienia

• Tartak Daniela Odiji:

• o współczesnej wsi

• główny bohater – Myśliwski toczy walkę z Pasieką (polityk)

• zakończenie: tartak zostaje podpalony (to, co stanowiło podstawę bytu, ale i tożsamości, swojego miejsca na wsi, miejsca, które określało zasięg tradycji)

• rozpad form, które określają naszą tożsamość:

• brak punktu zaczepienia

• brak ciągłości historycznej

• wyczerpanie się pewnych form uczestnictwa (wpisanie się w zbiorowość, w formy polityczne: zawsze za czymś lub przeciwko czemuś)

• czas normalny: czas miękkiej tożsamości (przestajemy się utożsamiać z podstawowymi elementami tradycji, np. kwestia religijności, narodowościowa – wywieszenie flagi, udział w obrządkach narodowych [pochody majowe])

• czas zagrożenia: czas twardej tożsamości: opowiadamy się po którejś stronie

• szereg zjawisk nowoczesnych:

• pojawienie się multimediów

• nowa tożsamość

• nowe sposoby tworzenia relacji międzyludzkich

Ad. 2. – kobiece w prozie (proza feministyczna)

• wyodrębnienie się żeńskiego, a potem męskiego w literaturze

• 3 czołowe nazwiska: Tokarczuk, Gretkowska, Izabela Filipiak

• proza kobieca: tworzona przez kobiety i dla kobiet

• proza feministyczna: podbudowana ideologią

• feminizm:

• w potocznym rozumieniu = równouprawnienie

• cała nasza kultura jest męska

• 3 nurty feminizmu: amerykański (b. społeczny), angielski, francuski (b. Biologiczny)

• PL:

• łączy te elementy

• walka o kobiecość jako podmiotowość w literaturze – kobieta to nie tylko przedmiot użycia

• 2 tory: literatura feministyczna i nurt badań nad literaturą feministyczną (czyli sięga nawet do XIX w. i bada np. Lalkę pod tym kątem)

• przywołanie postaci kobiecej, dotąd nieobecnej w dyskursie badawczym (badanie prozy męskiej pod względem braku tam kobiet)

• Absolutna amnezja Izabeli Filipiak:

• oparta o wyznania dziewczyny, która wyszła z domu toksycznego (złe relacje z ojcem)

• matka sie wycofuje, staje po stronie ojca, rezygnuje ze swoich pasji

• obraz ojca Marianny, który został sekretarzem

• akcja: połowa lat 80.

• znak równości między 2 systemami opresyjnymi: komunizmem a traktowaniem kobiety przez mężczyznę

• cecha ojca: nieuświadomiona potrzeba bycia wojownikiem

• układ chory

• książka sili się na realizm

• szereg stłamszonych postaci żeńskich i szereg postaci męskich – wojowników

• Izolda – chce być niezależna, ale jest wciśnięta w życie, stłamszona; wyraźny moment feministyczny to poród, ale tu odbywa się inaczej – jako narodzenie nowego życia z siebie

• sztandarowy przykład literatury feministycznej w PL

• książka wywołała dyskusję, burzę:

• Jerzy Sosnowski głośno się wypowiadał w tej dyskusji. Są 2 feminizmy: 1 – który ubiega się o swoje; 2 – ideologiczny (konflikt między kobietą a mężczyzną)

• spór o feminizm jest sporem o realizm w tej powieści

• Olga Tokarczuk:

• inny typ feminizmu – b. filozoficzny, mniej ordynarny

• łagodny feminizm, niewojujący, wskazujący, że kobieta domaga się swojego miejsca w świecie

• podstawą jej poglądów jest hasło „ekspresji indywidualności” (wolność pewnych środowisk)

• jednym biegunem jest żeńskość, drugim – męskość (równość pierwiastków żeńskich i męskich. Wszyscy rodzą się z pierwiastkami żeńskimi i męskimi. OT odrywa pierwiastki o pojęcia kobiety i od pojęcia mężczyzny)

• Prawiek i inne czasy:

• powieść oparta na balansowaniu 2 pierwiastków: żeńskiego i męskiego

• mityczny Prawiek – domena Kłoski, dziewczyny puszczalskiej (nigdy nie chce być „na dole”, bo twierdzi, że jest równouprawnienie)

• równość dobra i zła – mężczyzny i kobiety; świat, który domaga się męskości i kobiecości

• literacki Bóg Prawieku – odległy, racjonalny (wyzbyty emocji)

• Matka Boska Jeszkotlowska daje łaski – nie! Bóg. Można to traktować jako herezję (z chrześcijańskiego punktu widzenia) lub sposób, w jaki OT chciała pokazać naszą ludową wiarę w MB, która udziela łask

• przeciwstawienie MB – Panu Bogu

• typowa cecha kobieca w literaturze feministycznej: pragnienie dawania siebie innym (Grażyna Borkowska mówi w tym miejscu o metaforze „drożdży” – bohaterka, podmiot jak drożdże ma potrzebę namnażania się, dawania, nie tylko w sferze seksualnej. Jest to metafora organizująca prozę feministyczną)

• podmiot wszechwiedzący, ale kobieco (otwartość na rzeczywistość, wyczucie, empatia)

• 2 perspektywa: eros, siła budząca się wiosną jest siłą zła, odrażającą

Ad. 3. – nurt męski

• nie jest aż tak wyraźny jak kobiecy – można w nim mówić o pewnych wątkach

• mężczyźni za b. nie mają, o co walczyć

• są pewne wątki, które pokazują, że mężczyźni są poszkodowani

• 2 wiodące elementy:

• próba zrekonstruowania mitu prawdziwego mężczyzny – twardziela

• kryzys współczesnego macho (agresja, heroizm, wspólnota męska itd. – te przymioty męskie nie przydają się we współczesnym świecie)

• Pręgi:

• napięcie

• ojciec „pierze” bohatera przez pół filmu

• teza socjologiczna: emocje przekłada na dorosłe życie (mężczyzna agresywny, grotołaz – chęć powrotu do łona matki)

• spotyka kobietę po przejściach – próbują zbudować relacje (bohater kupuje 2 filiżanki, mimo że do tej pory miał wszystko pojedyncze)

• ostatnia scena: pisze swoje imię – Wojciech – na lustrze w łazience, po czym zamazuje I i ostatnią literę – zostaje „ojciec”

• mężczyzna odkrywa swoją tożsamość jako ojciec

• Zmruż oczy: bohater ogląda świat na nowo dzięki dziewczynce, która do niego przychodzi, bo uciekła z toksycznego domu

• ojcostwo staje się ważnym elementem literatury – felietony Podsiadły (relacje syn-ojciec, matki brak – układ skrzywiony)

• układ syn-ojciec to nowa forma autodefinicji

• ojcostwo zakłada płodność – stąd jest to ukłon w stronę kobiet w tej literaturze

• Mury Hebronu Andrzeja Stasiuka:

• debiut z 1992

• rodzaj obrazków więziennych – autor sam to przeszedł, gdy odmówił wykonania rozkazu wojskowego

• nie tylko obrazek reportażowy, ale i wielka metafora (zdarzenie inicjacyjne)

• doświadczenie więzienne przeniesione na życie (naznaczenie piętnem zła)

• więzienie – dno piekła, gorzej już nie ma

• człowiek zostaje upodlony, naznaczony do końca życia

• kreuje mit twardego mężczyzny

• spowiedź grypsiarza

• elementy mitu twardego mężczyzny:

• podstawa tożsamości: wąska grupa przyjaciół, „kumpli”

• świat jest zagrożeniem – dlatego kumple po wyjściu także 3mają się razem (doświadczenie z więzienia: żeby przeżyć trzeba 3mać się razem)

• samookaleczanie się – jeśli więźniowie chcą coś uzyskać

• więzienne gwałty – nawet wbrew swojej woli; ci, którzy są najniżej w hierarchii więziennej są więziennymi prostytutkami (zachowanie przeniesione na rzeczywistość: grypsiarz ukarze swoją matkę gwałtem za to, że wydała go i wsadziła do więzienia)

• wspólnota jest jedyną ostoją

• moment zaskakujący: bohater znajduje sobie bogatą, trochę starszą od niego panią; ich związek opiera się na współżyciu – bohater ma raj na ziemi i niczego więcej mu naprawdę nie potrzeba. Wystawia ją jednak kolegom, którzy robią włam do jej domu, podczas ich – zaplanowanej – nieobecności. Bohater wpada – ale widać, że 3ma się swoich zasad do końca

• kodeks moralny – b. brutalny, ale do końca egzekwowany

• dla nich świat jest niemoralny

• poprzez kreację tego mężczyzny AS pokazuje świat chylący się ku upadkowi

• Biały kruk Andrzeja Stasiuka:

• 5 30-letnich bohaterów wybiera się na męską wędrówkę w Bieszczady, by powtórzyć wyprawę z młodości

• okazuje się, że twardość twardością wcale nie jest

• Pilch:

• mit zdegradowany

• mężczyźni dzielą się na 2 grupy: albo są zawodowymi piłkarzami, albo robią co innego, bo mają kompleks, że nie są zawodowymi piłkarzami

• Pod nocnym aniołem – gest sięgania po alkohol

Ad. 4. – inni, inni

• wątek homoseksualny

• dziecko – sygnał inności (jego świat jest pokazany jako obcy: do dzieciństwa przenikają złe informacje z TV, ulotek; brak ochrony dobrego dzieciństwa)

• chłop – przedstawiciel ginącej warstwy (Myśliwski – autor książek o kulturze całkowicie dla nas egzotycznej, nie mamy pojęcia nt. tradycji wsi)

• Żyd:

• Weiser Dawidek

• Koń Pana Boga:

• wspomnienia przedwojenne i wojenne

• kontynuacja to Szkoła bezbożników – po wojnie

• koniec wojny nie jest końcem fizycznego zagrożenia

• bohater odczuwa podskórny antysemityzm

• typowa PL szkoła staje się obca bohaterowi – jest jedynym Żydem w niej i wychodzi to na jaw na lekcji religii

• głównym problemem jest nie! agresja wobec Żydów, ale dystans: żydowskość jako obcość

• autor daje odpowiedź: problem leży po 2 stronach: obcością Polacy darzyli Żydów, ale i Żydzi – Polaków

• fizyczna słabość bohatera – mimo że przeżył wojnę, ma np. problem z bieganiem

• bohater decyduje sie na szkołę bezwyznaniową (komunistyczną), bo tam nikt nie pyta o wyznanie (zdarzenia opisane w Szkole bezbożników). Stąd bierze się pytanie o udział Żydów w komunizmie

• wojna: pochłania 3 mln Żydów na ziemiach PL

• lata stalinizmu: 300 tys. ofiar ginie / wyjeżdża

• 1968 – 30 tys. emigrantów

4