Warszawa 22.05.2013r.

Podstawy Edukacji Zdrowotnej

Skrypt zagadnień dla studentów 2012/2013

1. ZDROWIE

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)definiuje zdrowie jako pełen dobrostan fizyczny, psychiczny, społeczny, a nie wyłącznie brak niedomagania. Takie podejście do zdrowia zakłada jego ujęcie holistyczne. Czym jest owo ujęcie holistyczne? Mamy tutaj na uwadze całościowe spojrzenie na zdrowie człowieka, postrzeganie zdrowia w kontekście funkcjonowania biologicznego, psychicznego i społecznego. Zwróćmy jednak uwagę, że zdrowie jest pojęciem bardzo szerokim. Możemy mówić o różnych jego rodzajach. W kolejnej części wykładu opowiemy o zdrowiu psychicznym, jednak obok zdrowia somatycznego i psychicznego możemy mówić również o zdrowiu społecznym, czyli o specyficznej zdolności do utrzymywania prawidłowych relacji z innymi osobami.

Ważnym aspektem, abyśmy mogli określić zdrowie, jego stan, jest określenie swoistych mierników, które będą wskazywały na stan zdrowia człowieka. Owe wskaźniki zmieniały się wraz z rozwojem nauk i wiedzy ludzi. Podlegały one bowiem nieustannej weryfikacji, chociażby z tego względu, że środowisko medyczne używało ich aby wskazać na zagrożenia i przyczyny utraty zdrowia przez ludzi . 

Możemy śmiało powiedzieć, że zdrowie jest zależne od kompleksu czynników działających na organizm człowieka. Jednak należy pamiętać, że to my poprzez wykorzystanie możliwości adaptacyjnych organizmu powinniśmy tworzyć optymalny stan zdrowia. Pewne różnice, które pojawiają się w definiowaniu pojęcia zdrowia wynikają z różnej znajomości tego tematu ale również z faktu dynamicznie zmieniającej się wiedzy na temat istoty człowieka i jego funkcjonowania w środowisku przyrodniczym i społecznym. Według WHO zdrowie to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności. Zdrowie to również zdolność do pełnienia ról społecznych, adaptacji do zmian środowiska i radzenia sobie z tymi zmianami. Definicja zaproponowana przez WHO jest bardzo ważna i postępowa, ponieważ nie poprzestaje na samym negującym ujęciu, zakładającym, że zdrowie jest brakiem choroby, ale bardzo mocno akcentuje, że zdrowie ma w sobie aktywny aspekt, którym jest dobrostan. Innymi słowy możemy powiedzieć, że w kwestiach zdrowia nie mamy jedynie koncentrować się na chorobach i próbach ich zwalczania, ale powinniśmy zwłaszcza koncentrować się na samym zdrowiu - na jego wzmacnianiu.

Czynniki wpływające na zdrowie:

• Geny – 20%

• Środowisko – 20%

• Służba zdrowia – 10%

• Styl życia – 50 %

 

1.2 Zdrowie psychiczne

Jak omawialiśmy w pierwszej części wykładu zdrowie jest pewnym zasobem. Jeśli spojrzymy na to zagadnienie z psychologicznego punktu widzenia, możemy powiedzieć, że zdrowie jest procesem poszukiwania i utrzymywania równowagi w obliczu obciążeń płynących z otoczenia. Holistyczne podejście do zdrowia, które zakłada patrzenie na nie z perspektywy bio-psycho-społecznej wyraźnie pokazuje, że wymiary zdrowia mają ogromny wpływ na nasze funkcjonowanie w społeczeństwie. Owe wymiary dotyczą przecież każdej sfery życia :

 somatycznej

 psychicznej

 społecznej

 duchowej

 Zastanówmy się teraz czym właściwie jest zdrowie psychiczne. Zaznaczaliśmy wcześniej, że pojęcie zdrowia obejmuje funkcjonowanie człowieka w czterech wymiarach. Wymiary te odnieśliśmy do czterech sfer życia. Jak w świetle wcześniejszych rozważań możemy zdefiniować pojęcie zdrowia psychicznego ?

Zdrowie psychiczne inaczej określane również jako zdrowie mentalne, umysłowe, emocjonalne jest to zatem zdolność do jasnego, logicznego myślenia. Zdrowie psychiczne to również zdolność do rozpoznawania uczuć i wyrażania ich w odpowiedni sposób; umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, depresją i lękiem 

1.3 Edukacja zasobem zdrowia

W poprzednich częściach powiedzieliśmy już sobie, o definicji zdrowia, jego rodzajach. Należy pamiętać, że zdrowie, które przypomnijmy sobie, że definiowane jest przez WHO jako dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko niewystępowanie choroby lub niepełnosprawności jest nierozerwalnie powiązane z edukacją, czyli wychowaniem, kształceniem, uczenie się. Śmiało możemy powiedzieć, że pełniejsze zdrowie umożliwia lepszą i efektywniejszą edukację. Jednak zwróćmy uwagę, że relacja między zdrowiem i edukacją jest dwukierunkowa i ca za tym idzie im wyższa, lepsza edukacja, tym potencjał dla zdrowia i jego utrzymania również będzie wyższy. Mechanizm tej relacji jest złożony i nie do końca poznany. Omówmy sobie jednak owe dwa kierunki współoddziaływania. Zacznijmy zatem od spojrzenia na znaczenie jakie dla utrzymania bądź potęgowania potencjału zdrowia ma poziom naszego wykształcenia. Wiele badań przeprowadzanych pod kątem poszukiwania pewnych zależności w tej sferze pokazało, że im wyższy poziom wykształcenia ludności, tym mniejsze wskaźniki umieralności i zachorowalności. Wyniki wspomnianych analiz pokazują również, że wraz ze wzrostem poziomu wiedzy społeczeństwa zmniejsza się częstość występowania chorób przewlekłych i zachowań ryzykownych (palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, nieprawidłowa dieta itd.), dłuższe trwanie życia. Możemy zatem zaryzykować twierdzenie, że wiedza jest czynnikiem stymulującym zachowania prozrowotne.

 1.4 Znaczenie zdrowia dla edukacji

Przyjrzyjmy się teraz relacji wzajemnego współoddziaływania z perspektywy znaczenia zdrowia dla potencjału edukacyjnego. Zdrowie jest warunkiem rozpoczęcia przez dziecko

nauki w szkole w ustalonym czasie, umożliwia mu systematyczne uczęszczanie do szkoły

i satysfakcjonujące osiągnięcia szkolne. Zwróćmy uwagę, że właściwe funkcjonowanie organizmu oraz dobre samopoczucie psychiczne i społeczne dziecka sprzyjają szeroko pojętym predyspozycjom edukacyjnym. Chciałabym tutaj wyraźnie podkreślić, że czynniki wpływające na zdrowie i edukację są bardzo podobne. Wśród nich największy wpływ, w odniesieniu do dzieci i młodzieży, mają czynniki społecznoekonomiczne rodziny, także szkoła, środowisko lokalne, sieci społeczne, oraz rówieśnicy. Kończąc ten wątek naszych rozważań myślę, że ważne jest podkreślenie faktu, który starałam się dowieść. Mam na myśli to, że powinniśmy stale pamiętać, że istnieją wzajemne związki między zdrowiem a edukacją. Co więcej, dobre zdrowie i samopoczucie uczniów jest zasobem dla edukacji, sprzyja uczeniu się i skutecznej realizacji podstawowych zadań szkoły. Przyjrzyjmy się funkcjonowaniu dziecka w szkole. Dzieci, które odczuwają różne dolegliwości, które mają obniżone poczucie własnej wartości, nastroju, silnie zaznaczone uczucia lęku – to dzieci, które znacznie częściej mogą mieć trudności w funkcjonowaniu w szkole i uczeniu się. Tacy uczniowie stanowią grupę ryzyka niepowodzeń szkolnych. Niepowodzeń, które mogą decydować o dalszej karierze życiowej młodego człowieka.

 1.5 Stres- definicja

Stres jest reakcją organizmu na przeszkody, przeciążenia, niebezpieczeństwa, nowe sytuacje życiowe czy silne bodźce. Stres to mobilizacja organizmu do radzenia sobie w określonej sytuacji. Stres jest naturalną reakcją organizmu. Jednak nadmierny stres powoduje choroby i obniża skuteczność naszego działania. Ile razy zdarzało się nam źle wypaść na rozmowie kwalifikacyjnej, oblać egzamin z powodu stresu, lub stresować się na samą myśl o nadchodzącej rozmowie z drugą osobą? Zdolność organizmu do tego aby przyjąć kolejną dawkę stresu niektórzy porównują do beczki na deszczówkę. Naczynie to stopniowo wypełnia się wodą i podobnie każdy z nas posiada swoiste „naczynie do wchłaniania stresu”. Stopniowo, jak się ono wypełnia, zaczynamy odczuwać różne niepokojące objawy psychofizyczne. Gdy z beczki zaczyna się przelewać, jesteśmy już poważnie chorzy. Jeżeli będziemy próbowali odszukać lub wskazać przyczyny stresu zauważymy, że jest ich niezmiernie dużo. Większość z nas od zaraz potrafi wskazać powody, aby się stresować. Źródłem stresu są bowiem przede wszystkim obawy, lęki i strach przed czymś nowym, nieznanym. Co się dzieje w naszym organizmie, gdy zadziała bodziec uruchamiający reakcję stresową? Otóż nasze ciało reaguje w sposób automatyczny: wydziela pot, wytwarza nieprzyjemne uczucia, drżenie i mikroruchy twarzy. Jest to reakcja nerwowa na wydzielane hormony stresu czyli adrenaliny i noradrenaliny. Jeżeli ich podwyższony poziom utrzymuje się w naszym organiźmie przez dłuższy czas, ma to negatywny wpływ na nasze zdrowie i funkcjonowanie organizmu. Chciałabym, żebyśmy zapamiętali iż jak pokazują badania 86% sytuacji których obawiamy się – nie zdarza się wcale. Na kolejne 8% nie mamy wpływu. Następne 6% to sytuacje wynikające z naszej winy. Dlaczego wskazałam te badania, a właściwie ich wyniki? Czemu miałoby to służyć? Otóż uważam, że warto nauczyć się kontroli stresu, chociażby po to aby unikać niepotrzebnie wydzielanych hormonów a tym samym dłużej zachować zdrowie a nawet życie.

 

1.6 Mechanizmy stresu

Wszyscy ulegają stresowi Jest to naturalna reakcja na stany zagrożenia. Reakcja na stres może być szkodliwa jeśli nie jest kontrolowana Wówczas może przyczynić się do powstania chorób. Jeśli stan podwyższonej gotowości organizmu uaktywniony przez zadziałania reakcji stresowej utrzymuje się przez dłuższy czas (mózg w przewlekłym stresie pobudza stałe podwyższone wydzielanie hormonów „stresu”), napięcie z nim związane nie zostaje rozładowane, spada odporność organizmu i dość szybko przychodzi wyczerpanie, rozregulowanie organizmu .

1.7 Stres a zdrowie

Czy sytuacja stresu jest zagrożeniem dla naszego zdrowia? Zwróćmy uwagę, że reakcje stresowe mogą działać na nas jak najbardziej pozytywnie i wówczas będziemy obserwować oddziaływania postrzegane jako zalety. Z drugiej jednak strony stres może być dla nas źródłem dyskomfortu i stanowić specyficzną wadę funkcjonowania naszego systemu odpornościowego, wówczas reakcje stresowe będziemy postrzegać w perspektywie wad . Bardzo ważną kwestią jest fakt, że jeśli zjawisko stresu powtarza się lub przedłuża, to wyczerpuje psychofizyczne rezerwy organizmu i przyczynia się do powstania tzw stresu wyolbrzymionego, którego następstwem może być utrata zdolności normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Analizy stresu z perspektywy zdrowia bądź choroby warto dokonywać również w świetle refleksji nad dwoma zdawałoby się prostymi, ale jakże głębokimi myślami:

• Dobre zdrowie nie przesądza o zadowoleniu z życia „dylemat niezadowolenia” -hipochondria

• Obiektywne pogorszenie stanu zdrowia nie musi pociągać za sobą poczucia znacznego obniżenia jakości życia „paradoks zadowolenia”

W świetle tych dwu powyższych spostrzeżeń widzimy wyraźnie, że to jak choroba oddziałuje na nasz stan psychiczny zależy od obrazu własnej choroby, właściwości osobowości (temperament i doświadczenie), sposobu zachowania w sytuacjach trudnych. Zwróćmy uwagę, że chorobę możemy postrzegać jako korzyść, strategię (dla zdobycia dowodów zainteresowania i troski), ale też jako wartość (zmiana dotychczasowej postawy wobec siebie i otoczenia), ulgę (usprawiedliwienie wobec siebie i innych), przeszkodę ( wyzwanie/wróg) czy wreszcie jako stratę (głębokie przygnębienie ). Wpływ choroby na nasz stan emocjonalny może być bardzo różny. Trudno jest tutaj przedstawić prosty schemat reakcji organizmu na sytuację choroby. Możemy jednak wskazać najczęstsze stany, kierunki oddziaływania

2.1 Cele edukacji zdrowotnej

Analizując zagadnienie celów, jakie stawiane są współcześnie przed edukacją zdrowotną, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci i młodzieży powinniśmy zwracać uwagę na wieloaspektowość tego zagadnienia. Cele te nie powinny skupiać się wyłącznie na zdrowiu fizycznym, somatycznym człowieka – jak było przez wiele lat. Aktualnie podkreślamy, że powinny one uwzględniać wiele różnorodnych celów. Pojawia się być pytanie: na czym mają się one skupiać, co ujmować? W poprzednich częściach mówiliśmy o holistycznym ujęciu zdrowia, w świetle takiego spojrzenia wyraźnie widać, że cele edukacji zdrowotnej są ściśle zależne od potrzeb danej grupy społecznej, czy nawet pojedynczego człowieka. Niestety możemy obserwować, wiele dowodów na to, że wiedza nie przekłada się bezpośrednio na działania ludzi, działania naturalnie w kontekście naszych zajęć – ukierunkowane na rzecz zdrowia (np. lekarze, pielęgniarki, szeroko pojęte środowisko medyczne posiadają wiedzę o skutkach palenia tytoniu, a mimo to wiele z nich pali). Myślę, że powinniśmy patrzeć na edukację zdrowotną jako na prawo każdego dziecka i młodego człowieka. I jako niezbywalne prawo powinna być uwzględniona w jego edukacji szkolnej. Należy pamiętać, że edukacja zdrowotna jest niezmiernie złożonym procesem. Mówimy tutaj o realizacji wielu celów, a nie jedynie o przekazywaniu czystej wiedzy, informacji. Jedną z najistotniejszych kwestii w rzetelnie rozumianej edukacji zdrowotnej jest uczenie się o sobie i kształtowanie umiejętności aktywnego, twórczego, dającego satysfakcję życia w zdrowiu.

 

2.2 Treści edukacji zdrowotnej na poszczególnych etapach nauki szkolnej

W niniejszej części wykładu zapoznamy się z treściami edukacji zdrowotnej, które zawarte są w obowiązującej podstawie programowej. Wspomniane treści programowe, określane też często jako wymagania szczegółowe zapisane zostały w wielu przedmiotach. Niezmiernie pozytywnym jest fakt, że zarówno liczba wymagań jak też ich zakres tematyczny uległ wyraźnemu rozbudowaniu w porównaniu z poprzednią podstawą programową . W klasach I-III, czyli na pierwszym etapie edukacyjnym tak naprawdę „wychowanie fizyczne i edukacja zdrowotna” jest jednym z jedenastu obszarów kształcenia integrowanego i dotyczy głównie zdrowia fizycznego. Nie mniej jednak treści edukacji zdrowotnej uwzględniono również w innych obszarach kształcenia zintegrowanego. Drugi etap edukacyjny (klasy IV–VI) to czas, który obejmuje treści programowe dotyczące bezpośrednio lub pośrednio edukacji zdrowotnej, znajdują się w wielu przedmiotach, zwłaszcza w przyrodzie, wychowaniu fizycznym i języku obcym. Tak naprawdę miejsce edukacji zdrowotnej w klasach IV-VI nie uległo więc istotnej zmianie w stosunku do poprzedniej podstawy programowej. Na III i IV etapie edukacyjnym treści edukacji zdrowotnej odnajdujemy również w wielu przedmiotach. Jednak najistotniejszą kwestią, wartą zaznaczenia jest pojawienie się nowego, cennego rozwiązania, a mianowicie wyodrębnienie edukacji zdrowotnej jako jednego z siedmiu bloków tematycznych podstawy programowej wychowania fizycznego w gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych.

 

2.3 Treści edukacji zdrowotnej a umiejętności życiowe

Mówiliśmy już o tym, jakie cele stawiamy współcześnie przed odpowiedzialnie traktowaną edukacją zdrowotną. Dokonaliśmy analizy rozmieszczenia treści programowych w sposób bezpośredni lub pośredni związanych z edukacją zdrowotna, a zawartych w aktualnie obowiązującej podstawie programowej. Na podstawie tego wszystkiego spróbujmy teraz spojrzeć na to jak właściwie wygląda edukacja w polskiej szkole? Jakie najbardziej charakterystyczne cechy możemy tutaj wymienić? Do niedawna treści edukacji zdrowotnej dotyczyły głównie zagadnień związanych ze zdrowiem fizycznym. Jednak dynamicznie zachodzące zmiany geospołeczne rodzą wciąż nowe wymagania, swoiste wyzwania, które stawiane są przed społeczeństwami i dotyczą również młodych ludzi, dzieci. Te przemiany doprowadziły do stanu, w którym zaczęto zwracać szczególną uwagę nie tylko na kondycję somatyczną człowieka ale równie mocno zaczęto akcentować wagę, rolę zdrowia psychospołecznego. Jest to zupełnie nowy element w edukacji zdrowotnej. Spojrzenie, które kładzie nacisk na kształtowanie i rozwijanie również umiejętności życiowych jako swoistego fundamentu wszelkiej wiedzy pozwalającej nam utrzymywać i wzmacniać potencjał zdrowotny. 

2.4 Umiejętności życiowe

Prawidłowo kształtowane i rozwijane umiejętności życiowe jak wspominałam są postawą dbałości o własne zdrowie, pomaga budować jego potencjał, ułatwia sterowanie zachowaniem. Myślę, że należy wyraźnie zaznaczyć, iż jest to taki zbiór umiejętności, który należy rozwijać i doskonalić we wszystkich okresach życia. Zwróćmy uwagę, że dzieci, młodzież ale też ludzie dorośli wszyscy nabywamy je w procesie socjalizacji w rodzinie, szkole i grupie rówieśniczej, środowisku pracy. Należy jednak pamiętać że od najmłodszych lat warto wspierać ten proces. Przyjrzyjmy się teraz znaczeniu tego pojęcia, czym właściwie są umiejętności życiowe? Umiejętności życiowe (ang. life skills) są to umiejętności (zdolności) umożliwiające człowiekowi pozytywne zachowania przystosowawcze, które pozwalają efektywnie radzić sobie z zadaniami i wyzwaniami codziennego życia. Jak widzimy jest to zasób wielu rozmaitych umiejętności, zdolności, i chociaż istnieje kilka klasyfikacji umiejętności życiowych, chciałabym tutaj powołać się na klasyczną typologię dokonaną przez Światową Organizację Zdrowia. Wyróżniła ona trzy podstawowe grupy umiejętności życiowych:

• Umiejętności interpersonalne

• Podejmowanie decyzji i krytyczne myślenie

• Kierowanie sobą

 

2.5 Styl życia a zdrowie człowieka

Mówiliśmy na początku naszego wykładu, że styl życia stanowi w ponad 50% o kondycji naszego zdrowia. Styl życia obejmuje całokształt cech charakterystycznych dla pojedynczego człowieka lub zbiorowości. Nasz styl życia wyraża się w życiu codziennym, w postawach wobec pracy, sposobie spędzania czasu wolnego, konsumpcji, stroju, stosunkach międzyludzkich. Należy pamiętać, że styl życia obejmuje wiele różnorodnych czynników i zachowań. Kształtują go zachowania zdrowotne, postawy i ogólnie możemy powiedzieć szeroko pojęte działanie człowieka. Zależy on bowiem od takich czynników jak:

• środowisko

• normy społeczne i kulturowe

• osobiste przekonania

• umiejętności życiowe

• ogólna struktura społeczeństwa

2.6 Zachowania zdrowotne

Skoro jak zaznaczyliśmy nieco wcześniej podstawową kwestią dla potencjału ludzkiego zdrowia jest styl życia, zastanówmy się teraz, jakie konkretnie postawy i zachowania będą go wzmacniały, które zaś przyczyniają się do rozwoju różnego rodzaju chorób, zaburzeń, ogólni e rzecz ujmując – obniżają jakość naszego życia z punktu widzenia zdrowia. Zacznijmy zatem od zdefiniowania samego pojęcia „zachowań zdrowotnych”. Otóż o zachowaniach zdrowotnych mówimy w kontekście wszelkich zachowań, ale też nawyków, zwyczajów, postaw odnoszących się do zdrowia. Inaczej możemy powiedzieć, że zachowania zdrowotne to te zachowania, które w świetle współczesnej wiedzy medycznej wywołują określone -pozytywne lub negatywne- skutki zdrowotne. Będą to zatem zarówno reakcje na wszelkie sytuacje związane ze zdrowiem jak również wspomniane wcześniej nawyki czy celowe czynności. Jeszcze inaczej ujmując zachowaniami zdrowotnymi są różne zachowania związane ze sferą zdrowia. Jeżeli natomiast weźmiemy pod uwagę skutki tych zachowań dla zdrowia człowieka, będziemy mogli wyodrębnić dwie ich grupy:

• Zachowania prozdrowotne

• Zachowania antyzdrowotne

 

2.7 Dbałość o zdrowie

Zachowania zdrowotne, kształtują zatem nasz styl życia w perspektywie potencjału zdrowia. Nasza aktywność związana ze zdrowiem, jest tak naprawdę efektem wyborów często determinowanych bieżącą sytuacją życiową lub też przyzwyczajeniami kształtowanymi przez długie lata. Warto pamiętać, że dbałość o zdrowie wiąże się z postawą autokreacyjną wobec zdrowia i związana jest z przekonaniem, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za swój los, pomyślność i zdrowie, oraz że swoim działaniem może zdrowie doskonalić.

3.1 Metodyka w edukacji zdrowotnej

Metodyka edukacji zdrowotnej jest hasłem mającym obrazować zestaw metod, technik, narzędzi stosowanych do realizowania procesu dydaktyczno-wychowawczego w zakresie edukacji zdrowotnej. Metody, które możemy stosować w edukacji zdrowotnej mają zatem służyć pozyskiwaniu umiejętności i przekształcania ich w nawyki. Nawyki, postawy, przekonania mogą bowiem zapewnić lub przynajmniej przyczynić się do wzmocnienia ochrony i kondycji zdrowia na całe życie. Te najtrwalsze formy zinterializowanej wiedzy w postaci nawyków i przekonań będą kształtować pozytywne postawy wobec środowiska, a tym samym pośrednio mogą wpływać na dobre samopoczucie i stan zdrowia społeczeństwa. Poprzez różnorodne metody i formy zajęć edukacyjnych, możemy nie tylko poszerzać zasób wiedzy ale też wzmacniać cechy charakteru takie jak świadomość swojego ciała, samodzielność i wiarę we własne siły. Edukacja i kultura zdrowotna jest niezmiernie ważnym zagadnieniem w każdym społeczeństwie, od jej poziomu zależy bowiem stan zdrowia ludności. Warto zatem pamiętać, że edukację zdrowotną należy rozpocząć jak najwcześniej, aby jej efekty stały się bardziej widoczne. 

3.2 Uczenie się/nauczanie

Zacznijmy ten etap naszych rozważań od stwierdzenia, że uczenie się i nauczanie innych to zazębiające się procesy będące bardzo sobie bliskimi zjawiskami, ale jednak oznaczające nie do końca to samo. Rozpocznijmy zatem od pytania czym jest uczenie się? Zatem we właściwym sensie tego słowa uczenie się odnosi się do tych form aktywności, które są zaprojektowane w wyniku uczenia się. Najprostszą formą uczenia się nowych reakcji jest warunkowanie instrumentalne. Bardziej złożone formy uczenia się, jak nabywanie różnych umiejętności, orientacji przestrzennej itp., oparte są zarówno na prawidłowościach warunkowania klasycznego, jak i warunkowania instrumentalnego. Innym sposobem jest uczenie się przez rozwiązywanie problemów, czyli uczenie poznawcze: (np.: uczenie się przez próby i błędy, uczenia się metodą wglądu, wyboru właściwych metod i strategii). Podsumujmy, uczenie się jest procesem zdobywanie wiedzy, przyswajania wiadomości bądź umiejętności. Ucząc się zdobywamy doświadczenie w teoretyczne lub praktyczne w określonej dziedzinie dziedzinie. Przejdźmy teraz do zdefiniowania pojęcia „nauczanie”. Jak zaznaczyłam we wstępie pojęcia te zazębiają się, jednak nie są tożsame. Proces nauczania jest bowiem planową i systematyczną pracą, która ma kierować procesem uczenia. Innymi słowy nauczanie ma na celu wywołanie pożądanych, trwałych zmian w postawach, i dyspozycjach ucznia pod wpływem uczenia się czyli opanowywania wiedzy. Nauczanie jest zatem działaniem intencjonalnym, mającym organizować uczenie się jako czynności podmiotowej samych uczniów .  

3.3 Metody aktywizujące

Nowymi cechami współczesnej edukacji zdrowotnej są trzy podstawowe kwestie:

• Koncentracja na procesie uczenia się, a nie tylko nauczania:

• Zmiana ról nauczyciela i ucznia

• Podejście demokratyczne .

Warto zauważyć, że podstawą rzetelnie realizowanej edukacji zdrowotnej jest modelowanie przez nauczycieli pożądanych postaw i zachowań zdrowotnych u uczniów. Przecież tak naprawdę uczymy się w dużej mierze przez obserwowanie zachowań innych osób, zwłaszcza osób znaczących.

 

3.4 Dyskusja

Wśród metod aktywizujących jako pierwszą omówimy „dyskusję”. Istotą dyskusji jest wymiana poglądów. Celem jest tutaj umożliwienie uczniom rozwijania takich umiejętności argumentowania, przekonywania, zadawania pytań i wreszcie podsumowywania i wnioskowania. Dyskusja jest doskonałą metodą rozwiązywania problemów i konfliktów. Zaletą tej formy pracy z uczniem jest przyzwyczajenie go do prowadzenia dyskusji tak, aby nikomu nie przerywać wypowiedzi, nikogo nie obrażać i przez cały czas trwania wymiany poglądów kontrolować sytuację.  

3.5 Analiza Problemu

Kolejną spośród metod aktywizujących jest metoda bazująca na nauczaniu rozwiązywania i analizowania problemów. Ta forma pracy może być realizowana przy zastosowaniu różnych technik. Należą do nich:

• Burza mózgów

• Drzewo decyzyjne

• Studium przypadku

 

3.6 Wizualizacja

Wizualizacja jest metodą, odwołującą się do umiejętności tworzenia w myślach obrazów różnych stanów rzeczy. Metoda ta jest zatem pracą na wyobrażeniach. Możemy powiedzieć, że metoda wizualizacji jest swoistym treningiem wyobraźni. Techniki stosowane dla zrealizowania tej formy pracy pomagają dokonać uporządkowania myśli, zdefiniowania pojęć, sprzyjają również lepszemu zapamiętywaniu, sporządzaniu notatek, organizowaniu powtórek materiału itp. Praca w oparciu o tę technikę może odbywać się indywidualnie bądź w parach a nawet większych zespołach uczniów. W jaki sposób realizowany jest proces decyzyjny? Otóż wizualizacja bazuje na najczęściej graficznym opracowywaniu pojęcia, problemu, zjawiska czy sytuacji. Wykorzystywane są tutaj rysunki, symbole, hasła czy obrazki. Realizacja formy graficznej polega na umieszczeniu na środku arkusza papieru, tablicy, ekranu – tematu. Od zwerbalizowanego i zapisanego tematu przewodniego wyprowadzane są następnie promienie i w dalszej kolejności ich rozgałęzienia. Zarówno promienie jak odchodzące od nich dalsze gałęzie służą umieszczaniu słów, które są kluczami. Słowa klucze natomiast najczęściej opatrzone zostają rysunkami bądź symbolami . 

3.7 Trudności w zastosowaniu metod aktywizujących

Metody aktywizujące są bardzo wydajnym sposobem przekazywania wiedzy i umiejętności. Jest to bowiem taki sposób nauczania ale też uczenia się, w którym zadaniem nauczyciela jest nie tyle przekazanie gotowej wiedzy, lecz, jak już mówiliśmy, stwarzanie warunków do tego aby uczniowie mieli jak najbardziej optymalne warunki do samodzielnego uczenia się. Dlaczego tak bardzo podkreślamy znaczenie metod aktywizujących? Jak wspominałam podczas dokonywania charakterystyki wybranych metod i technik, dzięki ich zastosowaniu uczniowie bardziej angażują się w proces uczenia się, a co za tym idzie bardziej aktywnie zdobywają wiedzę, łatwiej też przyswajają sobie nowe treści. Aktywizujące formy pracy edukacyjnej pozwalają dynamiczniej rozwijać zainteresowania i umiejętności psychospołeczne. A zwróćmy uwagę, że to te ostatnie są jednymi z najbardziej istotnych aby nabywać umiejętność radzenia sobie z rozmaitymi życiowymi wyzwaniami. Jednak metody aktywizujące pomimo niezaprzeczalnie wielu zalet, należą do form pracy, które mogą napotykać pewne trudności w toku realizacji. O jakich trudnościach mówimy? Mogą nimi być zarówno przeszkody organizacyjne, bariery uczestników, przeszkody wynikające z postawy prowadzącego . Są to potencjalne przeszkody, które możemy w pewnym stopniu przewidzieć i je zminimalizować. Zwłaszcza te, które dotyczą organizacji oraz postawy nas, jako prowadzących. Tak naprawdę najbardziej nieprzewidywalne mogą okazać się przeszkody wynikające z barier i ograniczeń uczestników zajęć, czyli uczniów. Stąd niezmiernie ważna jest elastyczność postawy prowadzącego, posiadanie alternatywnych scenariuszy działania, w sytuacji, gdyby planowany bieg pracy, nie powiódł się, lub ulegał niespodziewanym zakłóceniom.

 3.8 Cykl uczenia się przez doświadczenie

Omówiliśmy sobie przykładowe metody aktywizujące, najczęściej stosowane techniki, ale wiemy również, że takie formy pracy mogą napotykać rozmaite trudności. Trudności, które albo zakłóca pracę, albo wyzwolą potencjał twórczy prowadzącego, jego elastyczność myślenia i działania dając szansę na powodzenie podjętej metody. Chciałabym jednak jednak dokonać pewnego uzupełnienia. Mianowicie , że obok stosowania metod aktywizujących w procesie edukacyjnym warto pamiętać o uwzględnianiu i realizowaniu cyklu uczenia się przez doświadczanie. Teoria uczenia się empirycznego, czyli właśnie przez doświadczanie opracowana została przez D.A. Kolba . Podstawowym założeniem wspomnianej teorii jest przekonanie, że uczenie się jest procesem, w którym wiedza jest tworzona na drodze realizowanego i przeżywanego doświadczania. Możemy zatem powiedzieć, że wiedza jest wynikiem odbierania i przetwarzania przez ucznia informacji, które pobiera z własnego doświadczenia. Analizując teorię cyklu uczenia się przez doświadczenie widzimy, że wspomniane odbieranie i przetwarzanie własnych doświadczeń buduje swoisty czteroetapowy cykl. Składają się na niego poniższe fazy:

1.Doświadczanie

2. Refleksja i dyskusja

3. Pogłębianie i porządkowanie, korekta wiedzy

4. Własne eksperymentowanie.

Teoria cyklu uczenia się przez doświadczenie opiera się o założenie, że wiedza i umiejętności, które uczeń pozyskuje bądź rozwija, doskonali kształtują się w wyniku przetwarzania jego własnych doświadczeń. Powinniśmy jednak pamiętać, że warunkiem tego aby uczenie się było skuteczne jest po pierwsze zachowanie w miarę możliwości całego cyklu i z drugiej strony umożliwienie uczniom zaplanowania ich własnych działań jako elementu kończącego zajęcia.

4.1 Miejsce profilaktyki w edukacji zdrowotnej

Jednym ze sposobów reagowania na rozmaite szkodliwe i niepożądane zjawiska społeczne, jest profilaktyka. Termin ten zwykle stosowany jest do zobrazowania i zredukowania częstości występowania czynników ryzyka, specyficznych dla konkretnych zagrożeń społecznych lub nasilenia występowania i oddziaływania czynników, które zmniejszają prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Negatywna ocena skłania do traktowania takich zjawisk w kategoriach zagrożeń i podejmowania wysiłku w celu ich eliminacji. Rozmaitych procedur przeciwdziałania zagrożeniom jest jednak wiele. Jak wskazuje źródłosłów (gr. prophylaktikos znaczy zapobiegawczy), profilaktykę określa się jako „ogół środków zapobiegających powstawaniu chorób” . Taka interpretacja bliska jest medycznemu traktowaniu zjawisk chorobotwórczych. W przypadku tego typu działań preferuje się w różnego rodzaju programach oddziaływań określenie prewencja. Takie oddziaływania (wg łac. źródłosłowia praeventio=zapobieganie, praevenire=wyprzedzić, zapobiec) są definiowane jako niedopuszczające do powstania zjawiska uważanego za niepożądane. Słuszne więc, z pedagogicznego punktu widzenia, wydaje się używanie tego terminu, czego prekursorem był św. Jan Bosko, system ten jawił się dla niego jako „bogata synteza treści i metod, ludzkich procesów formacyjnych, a także wiary i pogłębiania życia chrześcijańskiego” .Powyższą tezę wydaje się także potwierdzać B. Smolińska-Theiss, która określa prewencję jako „działanie wyprzedzające” .

 

4.2 Profilaktyka

Według Światowej Organizacji Zdrowia profilaktyka zdrowotna jest jednym z trzech działów nauk medycznych. Jesteśmy dzisiaj świadkami przesuwania pewnej granicy aktywności w obszarze zdrowia, zwróćmy uwagę, że współczesna medycyna przesuwa swoje działania z form polaryzujących się na leczeniu na działania profilaktyczne. Rozpoczynając rozważania na temat profilaktyki zachowań szkodliwych społecznie zatrzymajmy się chwilkę nad samym pojęciem profilaktyki. Czym ona jest? Otóż profilaktyka jest szeregiem działań, które maja jako cel nadrzędny - zapobiegać chorobie lub innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu, społecznemu przed jej rozwinieciem.

4.3 Działania permutacyjne i perseweracyjne

Warto byłoby w tym miejscu dokonać analizy porównawczej w podejściu do profilaktyki. Według autorów Kompendium wiedzy o profilaktyce jest to „odpowiednie działanie, które ma na celu zapobieganie pojawianiu się i rozwojowi danego zjawiska w konkretnej społeczności: (...) może również polegać na promowaniu alternatywnych zjawisk w stosunku do tych, które usiłuje wyrugować” .W prakseologii, nauce o sprawnym działaniu, teorii dotyczącej wszelkiego celowego działania ludzkiego , analizowane są rozmaite rodzaje aktywności, jaka może być podejmowana w celu osiągnięcia zamierzonego rezultatu. Rozróżnia się tu działania permutacyjne, których celem jest uzyskanie zmian obiektu oddziaływań. W ramach tej kategorii wyodrębnia się czynności konstrukcyjne i destrukcyjne. Z czynnością konstrukcyjną mamy do czynienia wtedy, gdy obiekt oddziaływań zyskuje nową cechę. Z destrukcyjną zaś wówczas, gdy swoją dotychczasową cechę traci. Odmienne efekty uzyskiwane są przy stosowaniu działań określanych mianem perseweracyjnych. Działania takie charakteryzują się tym, że obiekt oddziaływań zachowuje swoje dotychczasowe cechy. W ramach tej kategorii wyróżniane są czynności konserwacyjne i profilaktyczne. Czynność konserwacyjna zmierza do tego, aby obiekt oddziaływań nie utracił posiadanej cechy. Profilaktyczna zaś do tego, aby nie nabył cech, których nie posiadał przed podjęciem działania. Możemy wprawdzie zadać pytanie, po co podejmować działanie, w wyniku którego nie zachodzi żadna zmiana. Jednak podstawowy sens poczynań profilaktycznych zawiera się właśnie w odpowiedzi na to pytanie. Podstawą decyzji o podjęciu tego rodzaju działań, jest bowiem założenie, że istnieje duże prawdopodobieństwo, iż obiekt oddziaływań pozyska cechę, która uznawana jest za negatywną. W prakseologii profilaktyka odnosi się do działań, które zmierzają do tego, aby obiekt działania zarówno nie nabywał cech ocenianych negatywnie, jak i nie tracił cech ocenianych pozytywnie. Podłożem decyzji jest tu zawsze system wartości wyznawany przez podejmujących działania.

4.4 Działania w profilaktyce

System oddziaływań profilaktycznych implikuje dwa nurty działań:

Według tych kryteriów niepodważalny jest interdyscyplinarny charakter oddziaływań profilaktycznych. Powinny one zawierać się nie tylko w funkcjonowaniu służby zdrowia czy poradni specjalistycznych. Równie istotna jest tutaj rola szkoły, policji, czy wreszcie środowiska rodzinnego. Innym istotnym elementem jest jej charakter wyprzedzający. Podejmowana powinna być zanim społecznie groźne zjawiska się ujawnią lub rozprzestrzenią i ich dolegliwość wymusi dopiero zastosowanie bezpośrednich środków zaradczych. Istotą działań profilaktycznych jest przeciwdziałanie zagrożeniom, których wystąpienie lub spotęgowanie w przyszłości wydaje się wysoce prawdopodobne. Powszechnie uważa się, że skuteczna profilaktyka jest optymalnym sposobem hamowania rozwoju lub ograniczania skali zjawisk uznanych za niekorzystne i dolegliwe społecznie. Profilaktyka polega na przedsięwzięciu środków ostrożności w obliczu przewidywanych zagrożeń. Działania te powinny dotyczyć nie tylko jednostek, ale szerszej populacji. Ponadto na uwagę zasługuje fakt, że w systemie oddziaływań profilaktycznych biorą udział nie tylko profesjonaliści. Istotną rolę mogą w nich odgrywać również wolontariusze. Należy założyć, że część z nich to osoby, które we własnym życiu doświadczyły zarówno potrzeby, jak i skuteczności tych działań. Z tego względu profilaktyka jest znacznie bardziej opłacalna niż kosztowne działania zaradcze konieczne w sytuacji, gdy zaskakująco wzrasta skala wcześniej nie dostrzeganych lub bagatelizowanych niepożądanych zjawisk.  

4.5 Poziomy profilaktyki

Obok pytania czemu zapobiegać, stawia się równie ważne pytanie, jak zapobiegać? Co konkretnie robić i jak to robić, aby działania profilaktyczne miały sens i przynosiły wymierne efekty? Różnorodność czynności działań profilaktycznych jest bowiem ogromna. Na potrzeby diagnozy, terapii i profilaktyki podejmowano próby oszacowania stopnia ryzyka, na ile określone niepożądane społecznie zjawisko, bądź grupa zjawisk stanowią zagrożenie dla powstania lub nasilenia się niekorzystnych, groźnych społecznie i osobowościowo konsekwencji. Zwykle za kryteria umożliwiające określenie stopnia zagrożenia danym problemem przyjmuje się obecność innych problemów, ich liczbę oraz głębokość. Odpowiednio do stopnia ryzyka profilaktyka prowadzona jest na trzech poziomach:

• Profilaktyka pierwszorzędowa

• Profilaktyka drugorzędowa

• Profilaktyka trzeciorzędowa

 Im głębszy poziom profilaktyki, tym większe są koszta (konieczność zatrudniania wysoko kwalifikowanych specjalistów, dłuższy czas trwania) i tym mniejsza skuteczność. Na każdym z trzech poziomów działania profilaktyczne prowadzone są przez odpowiednich realizatorów. W profilaktyce pierwszorzędowej realizatorami na ogół są nauczyciele wspierani przez psychologów, a terenem działań jest głównie szkoła. Działania profilaktyki drugorzędowej prowadzą głównie psychologowie (socjoterapeuci, doradcy rodzinni) pomoc udzielana jest najczęściej w poradniach psychologiczno-pedagogicznych i profilaktycznych, klubach lub świetlicach socjoterapeutycznych. Profilaktyka trzeciorzędowa zaś prowadzona jest przez lekarzy specjalistów, psychologów, psychoterapeutów, rehabilitantów, pracowników socjalnych, specjalistów z zakresu resocjalizacji itp. Programy te wymagają współpracy między przedstawicielami wielu resortów. 

4.8 Strategie w profilaktyce

Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje się kilka strategii. Strategie informacyjne, edukacyjne i alternatywne stosuje się na wszystkich trzech poziomach profilaktyki. Strategie interwencyjne zaś, jako działania głębsze i bardziej zindywidualizowane, w zasadzie zastrzeżone są dla poziomu drugiego i trzeciego. Na potrzeby profilaktyki trzeciorzędowej przewidziane są również działania w ramach strategii zmniejszania szkód. Profesjonaliści podnoszą tu konieczność chronienia zarówno osób należących do grup wysokiego ryzyka, jak również całego społeczeństwa przed skutkami ich zachowań (np. chronienie mienia zwykłych obywateli, zabezpieczenie przed szerzeniem się licznych chorób zakaźnych itp.).

Strona 13 z 13