Paulina Pietras
Rozwój przestrzenny Krakowa
Kraków to jedno z największych i najbardziej znanych miast Polski. Położone na południu kraju nad Wisłą. Ze względu na swą niezwykłą urodę należy do miejsc, które są szczególnie chętnie i tłumnie odwiedzane przez rzesze turystów, nie tylko z Polski, ale
i z całego świata.
O ulokowaniu Krakowa w miejscu , w którym znajduje się on obecnie zadecydowały trzy cechy: pomostowość, węzłowość i obronność. Pomostowość Krakowa wyraża się w fakcie, iż leży on w sąsiedztwie kilku zróżnicowanych pod względem środowiska geograficznego obszarów. Na północy rozciąga się Wyżyna Śląsko-Małopolska, której wschodnia część odznacza się urodzajnymi glebami i korzystnymi warunkami klimatyczny do rozwoju rolnictwa, a zachodnia część choć mniej zasobna w urodzajne gleby, to posiada jednak stosunkowo bogate podłoże geologiczne, z którego wydobywano stopniowo coraz więcej surowców mineralnych. Strefę środkową stanowią Kotliny Podkarpackie, wraz z łączącą je Bramą Krakowską i Doliną Wisły. Wisła zaś tworzyła szlak komunikacyjny oraz dostarczała ryb. Ponadto na niskich podmokłych terasach występowały dogodne warunki do rozwoju hodowli zwierząt, a na wyższych ze względu na żyzne gleby tworzące się na lessach rozwijało się rolnictwo. Zaś bogactwo iłów, glin i glinek w obrębie doliny rzeki stwarzało podstawy do rozwoju garncarstwa. Na południe od doliny Wisły znajduje się tzw. strefa karpacka, która bardzo długo zachowywała leśny charakter, służyła łowiectwu, a w partiach dolinnych rozwijała się hodowla zwierząt. Tak więc różniące się nawzajem produkty poszczególnych stref, sektorów i okolic powodowały konieczność powstania ośrodka wymiany.
Węzłowość objawia się w fakcie, iż Kraków ulokowany był w miejscu przecięcia się dwóch bardzo ważnych szlaków handlowych: leżącego na północ od Karpat szlaku o przebiegu równoleżnikowym, który łączył Europę Zachodnią z Europą Wschodnią oraz na szlaku biegnącym od wybrzeży Bałtyku do Europy Południowej. Dodatkowo tu znajdowała się dogodna przeprawa przez podmokłą dolinę i koryto Wisły.
Obronność zaś wyrażała się w niebywale uprzywilejowanym usytuowaniu Wzgórza Wawelskiego, które nie dość, że jest wzgórzem zrębowym o stromych stokach, to dodatkowo położone jest bezpośrednio nad Wisłą, która opływała blisko dwie trzecie jego obwodu, a do dostęp do pozostałej części utrudniony był przez bagnisko. Zatem Wzgórze Wawelskie ze względu na swe duże walory obronne stało się miejscem zlokalizowania grodu. Położenie wzgórza nad Wisłą dawało władcy, panującemu na nim, kontrolę nad przepływającymi łodziami, a u stóp wzgórza pod ochroną grodu, blisko przeprawy przez rzekę, mogła powstać i rozwijać się osada handlowa. Ponadto gród i osada korzystały z bliskiego położenia wielickiego złoża soli. Tak więc dogodność położenia geograficznego zrębu Wawelskiego i jego cechy topograficzne określiły ściśle miejsce ośrodka miastotwórczego.
Początków przyszłego Krakowa można doszukać się już w okresie rzymskim (I-IV w.), gdzie na terenie przyszłego miasta istniały osady, których mieszkańcy trudnili się rolnictwem, handlem i rzemiosłem.
Około VII wieku na obszarze dzisiejszego Krakowa rozpoczął się ponowny rozwój osadnictwa a około IX w. istniejący tu już gród książęcy na Wawelu był prawdopodobnie stolicą zachodniej części terytorium Wiślan.
W wieku X po raz pierwszy została zanotowana nazwa Kraków. Istnieją dwie legendy wyjaśniające genezę nazwy miasta. Jedna z nich mówi, że wywodzi się ona od imienia legendarnego założyciela miasta - Kraka, druga zaś podaje, że nazwa ta wiąże się z odgłosami jakie wydają kruki, które niegdyś miały bardzo liczne siedliska w tym mieście czyli od krakania.
Wiek XI to okres, gdy w Krakowie ustala się faktyczna stolica Polski, co owocuje nasileniem procesów osadnictwa miejskiego na Wawelu i w Okole. w okresie tym rozwija się również intensywnie osadnictwo o charakterze rolniczo-handlowym wzdłuż szlaków handlowych, które krzyżują się w Krakowie. Szczególnie intensywnie proces ten zachodzi wzdłuż szlaku handlowego prowadzącego od brodów na Wiśle w kierunku północnym. Szlak ten rozwidlał się w miejscu obecnego Placu Dominikańskiego, oraz koło kościoła
św. Wojciecha lub kościoła Mariackiego. w rozwidleniach zaistniały warunki do powstania i rozwoju funkcji handlowych. Wiek X i XI to także okres powstania pierwszych budowli murowanych.
W XII wieku postępuje dalszy rozwój osadnictwa na Wawelu, na stożku napływowym Prądnika i na wyspie Kazimierskiej. w tym czasie intensywna zabudowa pokrywa Wawel i Okół. Na części wyżej wyniesionej Wawelu został ulokowany właściwy gród, obejmujący siedzibę księcia i urzędów oraz katedrę, a na obszarze niżej położonym było podgrodzie ściśle związane z grodem, zamieszkałe przez część drużyny i rzemieślników. Zarówno gród jak i podgrodzie były umocnione i otoczone fosą, której pozostałości są do dziś widoczne w postaci plantów czyli pasów zieleni otaczających dzisiejsze centrum miasta. Okół był drugim obronnym podgrodziem, gdzie obok rzemiosła rozwinęły się w tym czasie silnie funkcje handlowe. Utworzył się plac targowy w miejscu dzisiejszego Placu Wita Stwosza i Collegium Iuridicum, sięgający po ulicę Senacką.
W pierwszej połowie XIII wieku w układzie przestrzennym Krakowa obok pierwotnego i głównego ośrodka miastotwórczego, jakim był gród książęcy na Wawelu, coraz większą rolę zaczął odgrywać drugi ośrodek miastotwórczy, jakim stał się główny plac handlowy. Jego funkcję objął plac, nazwany później Placem Dominikańskim. w rezultacie rozwijającego się handlu lokalnego i dalekosiężnego następowała akumulacja bogactw, co pociągało za sobą intensyfikację budownictwa.
Lokacja Krakowa czyli nadanie miastu przywileju lokacyjnego przez Bolesława Wstydliwego, miała miejsce 5 VI 1257 r. Ponieważ lokacja nie jest zdarzeniem ściśle określonym w czasie ot w przypadku Krakowa proces ten trwał około stu lat (1220-1320). Prace przygotowawcze zostały rozpoczęte już przez Henryka Brodatego, a umożliwiły to określone warunki historyczne (m. in.: wysoki poziom rozwoju ekonomicznego osiągnięty przez Małopolskę w początkach XIII wieku, konieczność dokonania wyraźnego prawnego, społecznego i osadniczego rozdziału produkcji rolniczej od rzemiosła i handlu, osiągnięty w Krakowie poziom rozwoju funkcji miejskich, nagromadzenie w nim bogactw, skupienie na małej powierzchni blisko 4000 mieszkańców i posiadanie przez Kraków symbolicznych cech stolicy Polski).
Powierzchnia miasta lokowanego na prawie magdeburskim wyniosła ok. 50 ha, a jego obszar objął tereny dzisiejszego śródmieścia otoczonego plantami, sięgając na południu po
ul. Poselską. Okół jednak nie znalazł się w nowo wytyczonych granicach miasta. Na styku intensywnie zabudowanego w pierwszej połowie XIII wieku pasa, którego część wschodnia składała się z Placu Dominikaśnkiego oraz Małego Rynku wraz z otoczeniem kościoła Mariackiego, a część zachodnia była słabo zasiedlonymi niskimi terenami, w miejscu wcześniej wykształconego węzła dróg, wytyczono Rynek Główny, który uzyskał kształt zbliżony do kwadratu o boku długości prawie 200 m. Przyjęcie takich wymiarów dało w rezultacie rynek o powierzchni 4 ha co sprawiło, że był to największy plac targowy w ówczesnej Europie.
Podstawą rozplanowania większej, północnej części miasta był kwadrat o wymiarach Rynku Głównego. w części południowej adoptowano dotychczasowy nieregularny układ. Kwadraty te podzielono na 4 mniejsze, które stanowiły bloki zabudowy otoczone ulicami. w ten sposób stworzono szachownicowy układ ulic.
Według tego schematu z każdego boku Rynku Głównego wychodziły po 3 ulice równoległe, a z każdego narożnika po dwie ulice prostopadłe, z wyjątkiem narożnika południowego, z którego wychodziła tylko jedna ulica (Grodzka), będąca po dziś dzień osią urbanistyczną Krakowa.
W 1286 r. Kraków uzyskał prawo budowania murów, a ich przebieg wyznaczył granice miasta. Poza murami znalazły się osady skupione wokół kościołów św. Mikołaja, św. Floriana, N.M.P. na Piasku oraz Okół. u wylotu ulic, którymi kierował się ruch handlowy, wybudowano bramy: Grodzką, Mikołajską, Floriańską, Sławkowską, Szewską i Wodną. Później dobudowano jeszcze Bramę Nową (u wylotu ul. Siennej), a u wylotu ul. św. Anny wybito furtę.
Za panowania Kazimierza Wielkiego następuje rozwój gospodarczy Polski, a szczególnie intensywnie rozwija się handel. Kraków jako stolica państwa posiada przywileje głównego ośrodka rynku krajowego, a prócz pośrednictwa handlowego, zaczyna stopniowo rozwijać produkcję towarową dla potrzeb tego rynku.
Intensywny rozwój handlu oraz funkcje stołeczne Krakowa są magnesem dla ludności, która coraz liczniej i chętniej ściąga do miasta. w efekcie obszar miasta otoczony murami staje się zbyt ciasny dla jego dotychczasowych mieszkańców, dlatego też na mocy przywileju lokacyjnego z 27 II 1335 osady leżące na południe od Wawelu w zachodniej części wyspy otoczonej ramionami Wisły, zostały scalone i odtąd stanowiły miasto Kazimierz. Ponad to Okół zostaje otoczony wspólnym murem obronnym z Krakowem i tym samym staje się jego częścią. Kleparz zaś, dotychczasowa dzielnica północna Krakowa, na mocy przywileju lokacyjnego z 25 VI 1366 otrzymuje prawa miejskie. w XIV i XV wieku rozwijają się szybko i spełniają niektóre funkcje miejskie przedmieścia: Stradom, Garbary i Wesoła.
Dla dalszego rozwoju Krakowa bardzo istotne było założenie uniwersytetu przez Kazimierza Wielkiego w dniu 12 V 1364r.
W wieku XIV i XV w obrębie miasta Krakowa prowadzono intensywną zabudowę
i tak w okresie tym niemal wszystkie działki uzyskały piętrowe kamienice, w większości wraz z oficynami. Na Rynku Głównym wybudowano Sukiennice, ratusz, dwa budynki wag, topnie i postrzygalnie sukna. Rynek staje się równorzędnym w stosunku do Wawelu, a od XV wieku nawet silniejszym jądrem rozwojowym zespołu miejskiego.
Obszar miejski podzielony był na cztery kwartały: południowy - grodzki, sięgający po ul. Bracką, Rynek i ul. Szkolną (dzisiejszą Sienną); północno-wschodni - rzeźniczy, zawarty pomiędzy ul. Szkolną, Rynkiem a ul. św. Jana; północno-zachodni - sławkowski ograniczony ul. św. Jana, Rynkiem i ul. Szewską: oraz zachodni - garncarski, sięgający od ul. Szewskiej po ul. Bracką i Franciszkańską. Urządzenia obronne zostały wzmocnione dzięki opasaniu miasta drugim murem, a w celu utrudnienia nieprzyjacielowi dysponującemu artylerią dostępu do Bramy Floriańskiej, wzniesiono przed nią Barbakan.
Kraków posiadał regularne rozplanowanie w przeciwieństwie do swoich przedmieści czy też otaczających go miast.
Kazimierz został opasany pojedynczym murem miejskim, uzyskał rynek, pełniący funkcje handlowe, zwany Wolnicą, przy którym w XIV w. powstał ratusz. w 1495 r. do wschodniej części Kazimierza została przeniesiona gmina żydowska z okolicy Placu Szczepańskiego w Krakowie.
Kleparz pomimo uzyskania praw miejskich, rynku i ratusza nadal utrzymał przedmiejski charakter. Dominowała na jego obszarze niska, drewniana zabudowa. Licznie występowały tu zajazdy obsługujące podróżnych zdążających do Krakowa.
Zabudowa przedmieścia Stradom ograniczała się do sąsiedztwa ul. Stradom, łączącej Kraków z Kazimierzem. Rzemieślnicy, rolnicy oraz kramarze zamieszkujący to przedmieście obsługiwali głównie załogę Wawelską.
Przedmieście Garbary, rozbudowujące się w okolicy dzisiejszych ulic: Łobzowskiej, Garbarskiej, Karmelickiej i Krupniczej, zaczęło specjalizować się w funkcji przemysłowej. Rozwijały się tu rzemiosła i przemysł, które wymagały energii wodnej (np. młyny, folusze), wody (np. garbarstwo i garncarstwo) lub potrzebowały dużo miejsca i były stosunkowo uciążliwe (np. garbarstwo). Niezbędnej wody dostarczała Młynówka doprowadzana z Rudawy.
Na wschód od kwartału rzeźniczego leżało przedmieście Wesoła, gdzie mieściła się rzeźnia miejska, blech, młyny oraz ogrody mieszczan.
Wiek XVI i pierwsza połowa wieku XVII to okres największej świetności Krakowa. Kapitał jaki został zakumulowany w tym okresie przez mieszczaństwo pochodził głównie z handlu, a lokowano go w salinach, kopalniach ołowiu, manufakturach (huty szkła, topnie miedzi, papiernie) i w rozwoju wytwórczości cechowej (zwłaszcza w branży metalowej i skórzanej). Inwestycje te przynosiły kolejne zyski zapewniając miastu dalszy rozwój gospodarczy i kulturalny. w efekcie liczba mieszkańców zespołu miejskiego stale rosła
(w połowie XVII w. wynosiła ona ok. 30 tys. osób).
Okres świetności Krakowa nie przyniósł jednak większych zmian w zasięgu i strukturze przestrzennej całego zespołu miejskiego. Zintensyfikowało się jedynie zagospodarowanie terenu i zdecydowana większość kamienic w obrębi Krakowa uzyskała nową, renesansową szatę architektoniczną. w wieku XVII zaś przebudowano według stylu barokowego parę mniejszych kościołów i wybudowano kilka nowych (np. Kościół św. Piotra i Pawła przy ul. Grodzkiej), a przy Rynku Głównym zaczęły powstawać pałace magnackie.
Przenosiny stolicy kraju do Warszawy w 1596, upadek handlu tranzytowego pomiędzy krajami ościennymi, pojawienie się groźnych konkurentów dla cechów w postaci rzemieślników nie podlegających prawu miejskiemu i wytwarzających tańsze produkty oraz i wojna szwedzka i okupacja miasta w latach 1655-1657 sprawiają, że Kraków przeżywa poważny kryzys. Zmniejsza się zamożność mieszczan, rozwój gospodarczy miasta zostaje przerwany, a w wyniku wojny i okupacji znaczna część miasta wraz z Kleparzem i przedmieściami zostaje spalona. Kolejnym ciosem jaki spada na zubożałe miasto jest
II wojna szwedzka (1702-1709), w wyniku której spłonął zamek królewski. Pierwszy rozbiór Polski odcina od Krakowa prawobrzeżną Małopolskę zacieśniając w ten sposób regionalny i lokalny rynek miasta. w rezultacie w połowie XVIII wieku Kraków zamieszkuje zaledwie
7 tys. mieszkańców.
Stan miasta poprawia się nieco w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej. Polepszeniu ulega stan i wygląd sanitarny miasta, w wyniku postanowień Komisji Edukacji Narodowej Uniwersytet Jagielloński zostaje poddany reorganizacji (powstaje m. in. pierwsza klinika czy Ogród Botaniczny), zaczynają też powstawać manufaktury i banki. Widoczne więc zaczyna być pewne ożywienie gospodarcze.
Rok 1792 to okres, w którym następuje scalenia miast i przedmieści. w obrębie granic Krakowa znajdują się od tej chwili: dawny Kraków, Kazimierz, Kleparz, Stradom, Wesoła, Biskupie, Garbary, Czarna Wieś i Błonia. Miasto podzielono na 4 cyrkuły. w 1783 r na prawym brzegu Zakazimierki powstaje konkurencyjne miasto Podgórze, założone przez Austriaków.
Po trzecim rozbiorze Polski Kraków staje się na kilka lat stolicą Galicji Zachodniej. Rozpoczęto rozbiórkę murów i bram miejskich. Materiał z rozbiórki posłużył do budowy kanałów miejskich oraz domów. Zniesiono cmentarze parafialne w mieście i założono komunalny Cmentarz Rakowicki.
Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego utworzono Wolne Miasto Kraków, obszar wolnocłowy, a więc dla Krakowa nastaje wreszcie okres pomyślny dla rozwoju. Dopiero wtedy, w oparciu o poprzednie prace porządkowe nastąpił rozwój handlu, manufaktur, instytucji kulturalnych i naukowych, a Kraków zaczął podnosić się z upadku.
Prace porządkowe trwały jednak nadal - burzono zabytkowe budowle bez względu na ich wartość historyczną, dokończono rozbiórkę murów miejskich, zostawiając jedynie krótki ich odcinek wraz z Bramą Floriańską i Barbakanem. Na miejscu murów, fosy i wałów urządzono w latach 1822-1830 Planty. Zburzony został w tym okresie również ratusz i wiele innych budynków, w efekcie końcowym Kraków zatracił swój średniowieczny wygląd. Ulice Śródmieścia uzyskały nowe połączenia z ulicami dawnych przedmieści. Na dawnych przedmieściach porządkowano, brukowano i wytyczano ulice. w latach 1820-1823 usypano Kopiec Kościuszki.
Okres Wolnego Miasta Krakowa sprzyjał rozwojowi funkcji miastotwórczych. Kraków znów bogaci się na ożywiającym się handlu i po raz kolejny staje się on atrakcyjnym miastem, które przyciąga do siebie nowych mieszkańców.
W 1846 roku Kraków zostaje zajęty przez Austriaków, co hamuje rozwój miasta, gdyż znikają korzyści handlowe obszaru wolnocłowego. Do miasta zostaje doprowadzona jednak linia kolejowa i choć zwiększa się napływ artykułów przemysłowych z Austrii, to uniemożliwia to tym samym rozwój miejscowej wytwórczości.
W 1866 r. Krakowowi zostaje przyznany samorząd, a rok później autonomia Galicji, dzięki czemu możliwy jest rozwój funkcji kulturalnych w mieście. Uniwersytet Jagielloński ściągał młodzież i naukowców ze wszystkich zaborów, a tworzone w kolejnych latach akademie, towarzystwa i instytucje promujące i wspierające rozwój kultury i nauki sprawiły, że w krótkim czasie Kraków stał się stolicą kulturalną ziem polskich.
Po 1850 r. władze austriackie zaczęły przekształcać Kraków w silną nadgraniczną twierdzę. w odległości 1-1,5 km od Rynku Głównego miasto zostało otoczone linią fortyfikacji, a w pasie szerokości 1700 m na zewnątrz tej linii wprowadzono w 1859 r. zakaz zabudowy bądź ograniczenie wysokości budynków. Zacieśniło to na długi czas zabudowę miasta do obszaru wyznaczonego linią fortyfikacji i zahamowało tym samym rozwój przestrzenny miasta oraz proces scalania się wsi podmiejskich z miastem.
Reorganizacja administracji w 1867 r. spowodowała wyłączenie z granic Krakowa wsi podmiejskich i obszar miasta został zacieśniony do 6,88 km2. Podzielono też miasto na
8 dzielnic katastralnych (Śródmieście, Wawel, Nowy Świat, Piasek, Kleparz, Wesoła, Stradom, Kazimierz), z których najintensywniej zaludnionymi i zagospodarowanymi były: Śródmieście i Kazimierz. w owym czasie miasto liczyło ok. 50 tys. mieszkańców.
W 1872 r. przystąpiono do rozbudowy sieci kanalizacyjnej pochodzącej z początku XIX w., w 1857 r. powstała gazownia i wprowadzono gazowe oświetlenie ulic, w 1881 r. zaprowadzono tramwaj konny, a w 1901 r. tramwaj elektryczny i rozpoczęto budowę sieci wodociągowej, w 1904 r. wybudowano elektrownię. w latach 1887 i 1895 utworzono kolejno: Park Jordan i Park Krakowski.
Rozwój zabudowy i zaludnienia obszaru krakowskiego zespołu osadniczego był przestrzennie zróżnicowany. Śródmieście było najwcześniej, a zarazem i najintensywniej zabudowane, ale w związku z koncentracją na jego obszarze usług, ludność była stopniowo z niego wypierana na zewnątrz. w dzielnicach Nowy Świat, Piasek, Kleparz, Wesoła i Stradom przekształcono wcześniejszą niską zabudowę na zwartą obrzeżną zabudowę 3-4 kondygnacyjną. Bliżej Plant wnętrza bloków urbanistycznych zostały zajęte przez oficyny.
W związku z przesunięciem pasa fortyfikacji o kilka km dalej od miasta i znacznym wzrostem liczby ludności gmin przyległych do miasta, w 1909 r. do Krakowa zostaje przyłączone (w całości lub tylko częściowo) 11 gmin, z których utworzono kolejne dzielnice katastralne Krakowa ( Ludwinów, Zakrzówek, Dębniki, Półwsie Zwierzyniecki, Zwierzyniec, Czarna Wieś, Nowa Wieś, Łobzów, Krowodrza, Grzegórzki, Warszawskie, Dąbie). w 1911 i 1915 r. przyłączono jeszcze dwie kolejne gminy: Płaszów i Podgórze. Obszar miasta powiększył się do 46,9 km2, a w 1925 r. obszar Krakowa wzrósł jeszcze do 48,32 km2 w wyniku przyłączenia niewielkiej części Woli Ducheckiej i części Piasków, która do tej pory nie znalazła się w granicach miasta.
Po pierwszej wojnie światowej warunki rozwoju Krakowa stały się korzystniejsze. Choć utracił on miano stolicy kulturalnej i naukowej ziem polskich, to nadal utrzymywał w wielu dziedzinach kultury i nauki pozycję równorzędną do Warszawy. Kraków stał się ponadwojewódzkim ośrodkiem administracyjnym.
W okresie międzywojennym w miejscu zachodniej części fortyfikacji powstają Aleje Trzech Wieszczów, jako zaczątek nowoczesnej drugiej obwodnicy. Przy Al. Mickiewicza ulokowana została nowa ważna uczelnia - Akademia Górniczo-Hutnicza.
Przemysł, który zaczął rozwijać się w Krakowie nieco prężniej w okresie międzywojennym, lokował się przede wszystkim w dzielnicach wschodnich (np. Grzegórzki) oraz w podmiejskich gminach (np. Łagiewniki). Rozwój przemysłu pociąga za sobą szybki wzrost zaludnienia w tych dzielnicach oraz w otaczających gminach podmiejskich.
Budownictwo mieszkaniowe rozwija się przede wszystkim w dzielnicach zachodnich Krakowa, gdyż odznaczają się one lepszym klimatem i posiadają znaczną rezerwę gruntów budowlanych na terenach pofortyfikacyjnych.
Gminy podmiejskie cechowały się dość szybkim i intensywnym rozwojem. Jeszcze przed drugą wojną światową osiągnęły one znaczną gęstość zaludnienia i zabudowy. w związku z tym w 1941 r. do Krakowa przyłączono pierścień terytorialny składający się z 28 gmin, z których utworzono kolejne dzielnice katastralne Krakowa (Łagiewniki, Jugowice, Borek Fałęcki, Kobierzyn, Skotniki, Pychowice, Bodzów, Kostrze, Przegorzały, Bielany, Wola Justowska, Chełm, Bronowice Małe, Bronowice Wielkie, Tonie, Prądnik Biały, Witkowice, Górka Narodowa, Prądnik Czerwony, Olsza, Rakowice, Czyżyn, Łęg, Rybitwy, Bieżanów, Rżąka, Prokocim, Wola Duchacka, Piaski Wielkie i Kurdwanów). Obszar miasta wzrósł do 165,31 km2.
Okres okupacji podczas drugiej wojny światowej spowodował daleko idące zmiany ludnościowe, ale nieznaczne zmiany w strukturze przestrzennej Krakowa. Zniszczeniu nie uległa także zabudowa miasta. Wyjątkiem były mosty.
W Polsce Ludowej Kraków utrzymywał się na drugim miejscu, zaraz po stolicy kraju, w dziedzinie kultury i nauki. Będąc stolicą województwa pełnił też funkcje administracyjne. Okres ten jednak, w odróżnieniu od pozostałych, charakteryzuje się wysunięciem przemysłu na czoło funkcji miastotwórczych. w pierwszych latach po wojnie rozbudowywano stare zakłady przemysłowe i zakładano nowe. w 1949 r. natomiast rozpoczęto budowę wielkiego kombinatu hutniczego w odległości ok. 12 km od Rynku Głównego, co przesądziło o zmianie układu przestrzennego miasta i stanowiło potężny impuls przyśpieszający rozwój miasta.
Do roku 1890 Kraków rozwijał się głównie w kierunku południkowym jednak lokalizacja kombinatu hutniczego sprawiła, że zaistniało w przybliżeniu równe nasilenie rozwoju w kierunku równoleżnikowym. w wyniku budowy Huty im. Lenina (obecnie - Mittal Steel Poland S.A. Oddział Kraków) oraz towarzyszących jej zakładów i osiedli mieszkaniowych nastąpiło też przesunięcie centrum układu urbanistycznego znad Rynku Głównego na odcinek średnicowej linii kolejowej pomiędzy Dworcem Głównym a wiaduktem grzegórzeckim.
Pierwotnie planowano utworzyć z kombinatu i towarzyszących mu osiedli mieszkaniowych osobne miasto, jednak już 2 lata po rozpoczęciu budowy zaniechano tego pomysłu i obszar budowy kombinatu wraz z bliskim zapleczem został przyłączony do Krakowa. w ten sposób w 1951 r. w obrębi granic miasta znalazły się kolejne dzielnice katastralne (Mogiła, Bieńczyce, Mistrzejowice, Zesławice, Kantorowice, Krzesławice, Grębałów, Lubocza, Wadów, Pleszów, Ruszcza i Branice), a obszar Krakowa po raz kolejny się powiększył, tym razem do 229,96 km2. z przyłączonych dzielnic katastralnych łącznie z Czyżynami i Łęgiem utworzono dzielnicę administracyjną Nowa Huta. Na zachód od kombinatu poza jednokilometrowej szerokości pasem izolacyjnym zieleni wybudowano zespół osiedli mieszkalnych.
W okresie Polski Ludowej stosunkowo sprawnie rozwijała się nadal funkcja naukowa, utworzono szereg resortowych instytutów naukowych, a zespół wyższych szkół powiększył się do12, a budynki UJ łącznie z budynkami Akademii Rolniczej oraz domami studenckimi utworzyły pomiędzy Al. Mickiewicza a ul. Piastowską dzielnice wyższych uczelni, której osią jest ul. Reymonta.
Na mocy uchwały Rady Narodowej z 8 XII 1972 r., a wprowadzonej rok później utworzono w Krakowie cztery wielkie dzielnice administracyjne: Śródmieście, Krowodrzę, Podgórze i Nową Hutę. Równocześnie dokonano dalszego rozszerzenia granic Krakowa, w wyniku którego powiększyły się obszary nowych dzielnic. w 1973 r. włączono do Krakowa kolejne miejscowości: Kościelniki, Górka Kościelnicka, Łuczanowice, Tyniec, Sidzinę, Opatkowice, Swoszowice, Wróblowice, Rajsko, Soboniowice, Kosocice, Przewóz, Przylasek Rusiecki, Przylasek Wyciąski, Wolicę, Wyciąże, Olszanicę i Mydlniki, część Bieżanowa oraz części wsi: Libertów, Lusina, Zbydniowice i Batowice. Spowodowało to powiększenie się obszaru miasta do 323,8 km2. w 1986 r. powierzchnia miasta Kraków wzrosła ponownie, po przyłączeniu pozostałej części Zbydniowic oraz Węgrzynowic, Wróżenic i części Dziekanowic. Obecnie Kraków zajmuje powierzchnię 326,8 km2.
Po wyborach samorządowych, które odbyły się 27 V 1990 r., już w czerwcu zostały zniesione dzielnice administracyjne oraz ich władze. Natomiast obszary dzielnic administracyjnych pozostały obwodami niektórych organów administracji specjalnej np. urzędów skarbowych. Faktycznie dotychczasowy podział administracyjny przetrwał do 1991 roku. Ustawa o Samorządzie Terytorialnym z 8 III 1990 r. wprowadziła dzielnice samorządowe jako jednostki pomocnicze gminy. Nie stanowią one szczebla władzy samorządowej lecz są formą podziału gminy na mniejsze jednostki w celu usprawnienia jej funkcjonowania. Uchwałą Rady Miasta Krakowa z dnia 27 III 1991 r. w sprawie utworzenia w Krakowie dzielnic miejskich obszar czterech wielkich dzielnic znów podzielono na osiemnaście mniejszych jako jednostek pomocniczych. Zmienił się także charakter dzielnic miejskich w strukturze władzy samorządowej. Jeszcze te cztery dzielnice były dzielnicami administracyjnymi, natomiast osiemnaście nowych to dzielnice samorządowe. Dzielnice oznaczono numerami od i do XVIII oraz określono ich granice. Wybór nazw często może nastręczać trudności, gdyż w nowym podziale na dzielnice podzielone części dawnych historycznych dzielnic znalazły się obecnie na terenie różnych dzielnic.
Układ osadniczy obecnej aglomeracji krakowskiej posiada złożoną strukturę przestrzenną. Poszczególne części tego układu różnią się między sobą pod względem intensywności i rodzaju zabudowy, stopnia wyposażenia w usługi komunalne czy też pod względem gęstości zaludnienia. Zasięg bezpośredniej ekspansji miasta wyznacza aktualnie granica zainwestowania miejskiego, a poza nią roztacza się obszar strefy podmiejskiej.
Bibliografia:
Bromek K., Zarys rozwoju historycznego i terytorialnego Krakowa, Folia Geographica vol. VIII 1975,
Sulimski J., Procesy urbanizacji w strefie podmiejskiej Krakowa - Studium socjologiczne, PAN - Oddział w Krakowie, Prace Komisji Socjologicznej nr 8,
Legutko-Ołownia A., Krakowski Kazimierz - Miasto rozstań i powrotów - Przewodnik turystyczny, Wydawnictwo Bezdroża 2004,
Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce - Odbudowa i konserwacja, praca zbiorowa pod red. W. Zina, t.1- Miasta historyczne, Warszawa 1986.