PO ZJEDNOCZENIU PAŃSTWA
URZĘDY CENTRALNE
KORONNE i NADWORNE (ministrowie stanu i wojny)
kanclerz wielki (pieczęć wielka) i podkanclerzy (od 1367 r. pieczęć mniejsza); miał do pomocy notariusza, pisarza i sekretarza - sekretarz wielki to tzw. pronotariusz: posiadał pieczęć sygnetową i nadzorował pracę pisarzy
kierował kancelarią królewską - wychodziły z niej akta dot. zarządu wewnętrznego, przywileje i nadania królewskie: księgi kanclerskie i podkanclerskie (Metryka Koronna i Litewska)
przygotowywał i uwierzytelniał dokumenty królewskie (moc pieczęci kanclerza i podkanclerzego była jednakowa)
prowadził korespondencję dyplomatyczną
przyjmował petycje do króla
podejmował zagranicznych posłów w zastępstwie marszałka
był ministrem spraw zagranicznych i wewnętrznych
sprawował sądy nad miastami królewskimi w imieniu monarchy (sądy asesorskie)
od XVI wieku: jeden był osobą duchowną, drugi świecką
podskarbi wielki (+podskarbi nadworny, XV w., prowadził rachunki i zajmował się wyłącznie dochodami króla)
administrował ogólnymi finansami królestwa
opiekował się skarbem królewskim: klejnotami, kosztownościami, archiwami, insygniami, woskiem, itp.
nadzorował zarząd mennicy
dokonywał wypłat na pokrycie wydatków, do niego napływały też wszelkie dochody pieniężne
rozliczał się z administratorami dóbr, poborcami podatków, ceł i myt
marszałek wielki (1358 r.) (+marszałek nadworny, od XV w.)
kierował dworem królewskim
odpowiadał za bezpieczeństwo króla i dworu
sprawował nadzór i sądownictwo nad dworzanami - miał do dyspozycji tzw. straż marszałkowską
był mistrzem ceremonii na audiencjach, wyznaczał czas i miejsce spotkań z królem
od XV wieku zaczął ustalać ceny żywności w miejscu pobytu króla
od XVI wieku w czasie obrad sejmu odczytywano tzw. artykuły marszałkowskie: ogłaszane przez marszałka przepisy karne, które regulowały bezpieczeństwo w miejscu sejmowania
główny doradca króla, bo stale przy nim obecny
podejmował zagranicznych posłów
hetman (od XVI w., wskutek wprowadzenia stałych wojsk zaciężnych) wielki i hetman polny (dowodził obroną potoczną - obroną granic płd-wsch.)
naczelny dowódca wojsk zaciężnych
obrona państwa przed wrogiem
wydawał przepisy sądowo-wojskowe (tzw. artykuły hetmańskie)
prowadził część polityki zagranicznej - dzięki prawu utrzymywania własnych rezydentów w krajach płd-wsch., mógł wpływać na politykę zagraniczną wobec nich
w czasie wojny mógł karać żołnierzy na gardle, ale także przedstawiać ich do nobilitacji lub nagrody, a także wnosić o zawieszenie toczących się przeciw nim postępowań przed sądami
kiedy hetmanów zabrakło, lub nie mogli pełnić swych funkcji, król w ich zastępstwie mianował regimentarzy
hetmani z urzędu nie wchodzili do senatu, zasiadał w nim jednak przynajmniej hetman wielki - łącząc urząd hetmana z wojewodą lub kasztelanem
referendarz (od XVI w.) świecki i referendarz duchowny
prowadził, referował sprawy w sądach królewskich
od 1569 r. uczestniczyli w obradach senatu jako doradcy
URZĘDY LOKALNE
KRÓLEWSKIE
W Wielkopolsce, Prusach Królewskich, Podolu, Rusi Czerwonej:
starosta generalny (tzw. ramię królewskie, wprowadził go Wacław II, powoływany i odwoływany przez króla, nie musiał pochodzić z danej ziemi - ale musiał być Polakiem urodzonym w Koronie; miał własną służbę: urzędników grodzkich-sędzia, podsędek, pisarz i urzędników administracyjnych-podstarości, burgrabia; za jego zranienie lub dobycie miecza w jego obecności obowiązywała kara taka sama, jak za crimen laesae maiestatis)
namiestnik króla w prowincjach
zarządzał zamkami (na których czele stali podporządkowanie mu burgrabiowie) i dobrami królewskimi - królewszczyznami
odpowiadał za bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne okręgu
w razie zagrożenia mógł powołać pospolite ruszenie danej prowincji i dowodzić nim
sądownictwo kryminalne w zakresie 4 artykułów grodzkich
sądownictwo cywilne i karne względem osób nieosiadłych
pobierał daniny od ludności
przysługiwało mu tzw. prawo miecza (egzekucja starościńska): jeśli sądy ziemskie nie posiadały funkcji katowskiej, skazanych odsyłano na zamek do starosty, wy wykonał wyrok
W Małopolsce:
tenutariusze (dzierżawcy; najważniejszy z nich: wielkorządca krakowsko-sandomierski)
zarząd gospodarczy dóbr królewskich w Małopolsce
burgrabia (usamodzielnił się z pomocnika starosty generalnego i stał się tzw. starostą powiatowym, grodowym)
namiestnik króla w grodzie
zarządzał zamkami i dobrami królewskimi w grodach - królewszczyznami
odpowiadał za bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne grodu
sądownictwo kryminalne w zakresie 4 artykułów grodzkich
sądownictwo cywilne i karne względem osób nieosiadłych
pobierał daniny od ludności
justycjariusz (oprawca)
odpowiadał za bezpieczeństwo i porządek publiczny
ścigał przestępców kryminalnych
ZIEMSKIE
wojewoda
dowodził pospolitym ruszeniem (z województwa), doprowadzał je pod zarząd starosty
zasiadał w radzie królewskiej, potem w senacie - miał miejsce najwyższe, zaraz po biskupach
stał na czele rady panów województwa
powoływał woźnych sądowych i sprawował sądownictwo nad nimi
niektóre prawa nadzoru nad miastami - np. w Krakowie prawo powoływania rajców do rady miejskiej
przewodził sejmikom elekcyjnym
uczestniczył w sądzie wiecowym, sądził także ludność żydowską
ustalał taksy wojewodzińskie (od 1423 r.) - cenniki towarów, sprzedawanych w miastach
kontrolował system miar i wag (od 1423 r.)
przysługiwało mu tzw. prawo azylu wojewodzińskiego - mógł udzielać ochrony osobom oskarżonym przed królem lub starostą, którym groziła kara banicji lub infamii
kasztelan
dowodził pospolitym ruszeniem (z kasztelanii - powiatu), doprowadzał je pod zarząd wojewody
zasiadał w radzie królewskiej, potem w senacie - jedynie kasztelan krakowski wyprzedał wojewodów
pomagał wojewodzie ustalać taksy i kierować sejmikami
zasiadał w sądach ziemskich - jako asesor, pomocnik
podkomorzy
przewodził sądom podkomorskim - o granice posiadłości
utrzymywał dyscyplinę podczas pospolitego ruszenia, np. czy rycerz samowolnie nie zmienił chorągwi
opiekował się w sądach tzw. osobami słabymi - wdowa, sierota, niepełnosprawny
uczestniczył w Wielkopolsce w procesach o naganę szlachectwa
zasiadał w Wielkopolsce w sądzie ziemskim
sędzia ziemski (+podsędek), do pomocy miał pisarza
zasiadał w sądzie ziemskim - przejął od starosty funkcje przewodnictwa im
woźny
urzędnik sądowy, przeważnie pochodzenia chłopskiego
był mianowany przez wojewodę
ogłaszał dekrety sądowe i wręczał pozwy
miecznik
stolnik (+podstoli)
cześnik (+podczaszy)
łowczy (zanika w XV w.)
chorąży
przyprowadzał rycerstwo do kasztelana podczas pospolitego ruszenia
w Wielkopolsce zobowiązany był do uczestnictwa w sądzie wiecowym
wojski (1 wojski na województwo)
nie pełnił już służby wojskowej, jak za monarchii piastowskiej
pozostawał w miejscu sprawowania władzy i opiekował się tymi, którzy nie nadawali się do wojny (kobiety, dzieci, starcy)