DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA PAŃSTWA 1949-1990, POZNAŃ 1991
2. Podział Rzeszy na dwa państwa
^ Podjęto przygotowania do konferencji pokojowej z Niemcami, jednak ze względu na narastające sprzeczności pomiędzy mocarstwami w polityce wobec Niemiec nie można było uzigodnić wspólnego >projektu traktatu pokojowego. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych przestała się abierać. Trudności pojawiły się -w pracy Sojuszniczej Rady Kontroli26. Każde
10
mocarstwo realizowało w swej strefie okupacyjnej własną linię polityczną wobec Niemiec. Odbudowano samorząd, partio polityczne i życie gospodarcze. Najbardziej zbliżona była do siebie (polityka okupacyjna Anglii i Stanów Zjednoczonych 27. Najbardziej odstawała od .nich polityka ZSRR. Do 1947 r. również Francja usiłowała realizować własną politykę osłabienia i podziału Niemiec. W 'końcu przywódcy jej ulegli argumentacji głoszącej o zagrożeniu Europy Zachodniej ze strony ZSRR i komunizmu i o konieczności tworzenia wspólnego zachodniego bloku obronnego28.
j Państwa zachodnie uznały, że ZSRR zmierza do opanowania całych Niemiec, .a poprzez Tiie Europy Środkowej. Postanowiły one do tego nie dopuścić, podejmując wspólną, skierowaną przeciw ZSRR politykę. Strefy okupacyjne państw zachodnich (połączono i postanowiono umocnić je tfospodamczo, 'by powiązać je z państwami zachodnimi i przeć i-ws ta wić ZSRR. W czerwcu 'U947 r. Stany Zjednoczone wystąpiły z iproje^em pomocy finansowej dla .zniszczonej wojną Europy (Plan Marshalla)29. W i!948 r. powołano do życia Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej. W marcu 1948 t. 3 zachodnie strefy gospodarcze włączono do tej wspólnoty, a w czeirwcu wprowadzono na ich terenie odrębną walutę. W ten .sposób Niemcy zostały podzielone30. Na terenie Trizonii 'wybrano samodzielne władze, opracowano projekt (konstytucji i uchwalono go. W iten isposób w 1949 <r. powstała Reipuiblika Federalna Niemiec. Obejmowała ona początkowo obszar 245 2'9;1 km2, zamieszkały |przez 50 min ludności. Państwo składało się z 11 krajów połączonych w federację. W 1957 r. przyłączyło się, kontrolowane przez Francję, Zagłęjbie Saary. Do RFN •ciążyły też okupowane przez 3 państwa zachodnie sektory Berlina, ale oddzielały je od reszty republiki tereny okupowane przez ZSRR.
Polityka kształtowania samodzielnego państwa zaehodnioniemieekiego spowodowała wielki kryzys w stosunkach państw zachodnich z ZSRR, który politykę tę uznał za złamanie ustaleń podjętych przez mocarstwa w 'kwestii niemieckiej w czasie II wojny światowej i bezpośrednio po niej31. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych przestała się obierać, przerwała też swoje czytnności Sojusznicza Rada Kontroli nad Niemcami. Na-
11
Antoni Gzub Ińska
tomiast ZSRR przyspieszył procesy ipaństwowatwórcze w swojej strefie okupacyjnej. W październiku proklamowano powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycanej. Obejmowała ona obszar 107 181 'km2, zamieszkały przeiz 17 min ludności32. Powstała 'paradoksalna sytuacja. Niemcy były nadal okupowane przez 4 mocarstwa, 'które ponosiły wspólnie odpowiedzialność za Niemcy, jako całość w granicach z 1937 r. Mocarstwa nie mogły się porozumieć w sprawie ustalenia wspólnej linii (postępowania wobec ipdkonaoiych Niemiec. Nie rezygnowały jednak cze wspólnej odpowiedzialności aa ich los i ograniczonej formy kontroli nad nimi.
Republika Federalna Niemiec uznała się za państwo identyczne z Rzeszą Niemiecką. Nie uznała NRD głosząc, że sama -repfreKefntuje Niemcy w całości. Nie uznała też decyzji Poczdamu w sprawie powojennych granic Niemiec. Mocarstwa zachodnie zajmowały w tej sprawie stanowisko niejasne. W RFN sformułowano doktrynę prawnopolityczną, która głosiła, że iw 1945 r. Rzesza Niemiecka nie 'została zlikwidowana, lecz że nadal istnieje ona rzekomo w (granicach z 1937 r. Głoszono, że granice jej może zmienić tylko uikład polkojowy. Konferencję (poczdamską traktowano jako wstępną wymianę poglądów (głównych mocarstw. Decytzji jej nie uznawano. Głoszono program zjednoczenia Niemiec przez likwidację okupacji
-radzieckiej (NRD) oraz tymczasowej administracji polskiej i radzieckiej na ziemiach .przejętych-przez te państwa. Konstytucja RFN w preambule Wzywała Niemców do walki o zjednoczenie. Przewidywała ona możliwość przyłączenia się kolejnych krajów niemieckich do RFN. Wzywano do 'zwołania 'konferencji pokojowej i podpisania z RFN układu pokojowego 3a.
Osobny problem istanowiły 3 zachodnie sektory Berlina. W 1949 r. mocarstwa zachodnie nie rezygnowały ze -swych uprawnień kontrolnych i nie zgodziły się na włączenie ich do NRD. ZSRR z kolei nie godził się
•na włączenie ich do RFN. Sektor radziecki Berlina włączano do NRD {mimo zastrzeżeń państw zachodnich) i przekształcono w stoliicę NRD. Natomiast pozostałe 3 .sektory tworzyły samodzielny twór — Berlin Zachodni, kontrolowany przez Komendantów sił okupujących. Ciążył on do RFN, ale formalnie nie wchodził w jej 'Skład. Władze RFN podejmowały różne ipróby wkraczania na teren Berlina Zachodniego, ale apoty-Ifcało isię to z oporem ZSRR i iprowadziło do ostrych kryzysów wokół Berlina 3*.
Niemiecka Republika Demokratyczna była tworem szczególnym. Pow-
12
re, niezależnie od1 okupowania własnej -strefy, ponosiły wspólnie odpowiedzialność za Niemcy jako całość38.
Trzy państwa zachodnie stosunkowo szybko podjęły 'kroki zmierzające do 'Usamodzielnienia RFN. Już 'w l'95'l r. ogłosiły one deklarację o aa-kończeniu stanu wojiny z Niemcami, W 1952 r. uznały ione, że RFN jest państwem suwerennym. Podjęto kroki celem wciągnięcia jej do wspólnego, układu wojskowego (Europejska Wspólnota Obronna). W dniu 26 V 19'5'2 r. przedstawiciele 3 mocarstw okupacyjnych podpisali w Bonn z RFN tzw. układ ogólny luib o Niemcach. Przyznano w nim RFN prawie pełną suwerenność. Znosił on Statut Okupacyjny. RFN zgodziła się na stacjonowanie wojsk 3 mocarstw na swoim terytorium, podpisując układ regulujący jpraiwa i obowiązki tych sił zbrojnych, umowę o finansowym wkładzie db funduszu obronnego Zachodiu, umowę regulującą prawne skutki przegranej wojny d in. 27 V 1952 r. w Paryżu podpisano układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej. Kontyngent niemiecki w siłach zbrojnych EWO miał wynosić 500 tyś. ludzi39.
Układy paryskie nie weszły w życie, ponieważ parlament francuska nie ratyfikował ich. W tej sytuacji w 1954 r. .postanowiono RFN przyjąć do Paktu Północno-Atlantyideiejgio, Naistąipiło to w maju 1955 r. 40. Wstępując, do NATO RFN uzyskała równouprawnienie i partnerskie stosunki z (byłymi państwami okupacyjnymi. Faktu tego nie mógł zignorować rząd ZSRR. Dellegacja RFN została zaproszona do Mostowy, gdzie 13 IX 1955 r. podpisała u'kład o nawiązaniu wzajemnych stosunków. ZSRR uznał RFN de iure i nawiązał -z nią stosuirikj dyplomatyczne. W czasie rozmów moskiewskich sprecyzowano różnice występujące pomiędzy rządami RFN i ZSRR w podstawowych sprawach 41. RFN nie uznała uchwał konferencji poczdamskiej w kwestiach terytorialnych ani faktu istnienia drugiego państwa niemieckiego w postaci NRD. Kanclerz Komrad Adenauetr mimo to podpisał układ iż ZSRR, ponieważ państwo to 'należało do girupy 4 mocarstw odpowiadających -za Niemcy. Z państwem tym chciał on mieć stałe istiosumki i kontakty. Aby nie ibyło wątpliwości .co do sipornych spraw, wyjeżdżając z Moskwy, przekazał on rządowi ZSRR list precyzujący stanowisko .w tych kwestiach. Następnie dr Walteir Hallsteiin :z Urzędu Sipraw Zagranicznych sprecyzował tezę głoszącą, iż RFN .nie uznaje NRD i ze-
14
rwie stosunki z tymi państwami, które uznają NRD. Wobec ZSRR czyniono wyjątek. Doktryna Hallsteima obowiązywała w RFN do 1969 r.42
Decyzje 'trzech zachodnich mocarstw dotycząc? RFN zmuszały ZSRR do odpowie>d!nich posunięć w sprawie NRD. Rząd ZSRR i powiązane z nim państwa bardzo negatywnie oceniały RFN (głosząc, iż jest to państwo im-parialijstyczne, .szowinistyczne, prezentujące dążenia do rewanżu, a więc przygotowujące się do nowej wojny43.
Pariist/wu temu przeciwstawiano NRD głosząc, iż jest to państwo robotników, .chłopów i pracującej inteligencji, że jest to państwo demokratyczne i pokojowe, [państwo, -które wyciągnęło wnioski 2.3 smutnych doświadczeń II wojny światowej. Ludność niemiecka ocen tych nie podzielała. Niemcy nie lubili Rosjan oraz narzucanego przez nich systemu i systematycznie uciekali na Zachód. Bardzo negatywnie oceniono tzw. zjednoczenie ruchu robotniczego już w kwietniu 1946 r. Uzaano, że była to likwidacja SPD i pierwszy krok do narzucenia społeczeństwu dyktatury partii komunistycznej. Mimo że w radzieckiej strefie okupacyjnej partie polityczne odbudowano szybko, działalność ich <była ściśle kontrolowana przez radziecką Komendaturę Wojiskową. Kontrolę tę kontynuowano również po proklamowaniu NRD. Powszechnie głoszono, że rząd NRD jest marionetką w ręku radziedkich władz okupacyjnych. Szumnie głoszone hasła o demokracji stały w sprzeczności z rzeczywistością. Ogranicze-'ńia tłumaczono walką klasową, dyktaturą proletariatu, koniecznością ukarania Zbrodniarzy wojennych, rozliczenia się z przeszłością. Jeśli nząd ''RFN eiksponował tezę o identyczności RFN z Rzeszą i kontynuacji historii niemieckiej, to rząd NRD głosił, że nawiązuje tylko do rewolucyjnych i demokratycznych tradycji narodu niemieckiego, że ibuduje od (początku zupełnie nowe społeczeństwo i państwo. Przeprowadzono reformę rolną, usuwając Ikllasę junikrów oraz wjprowadzomo nacjonalizację banków, koncernów i monopoli. W NRD sytuacja była trudna; trwał istain półwo-jenny. Faikt ten spowodował bunt i (rozruchy w Berlinie i w innych miastach NRD w. czerwcu I1953 r.44 Rozruchy zostały stłumione siłą przez radzieckie woj^fca okupacyjne. Fakt ten spowodował dalszy (Wzrost niezadowolenia i frustracji.
W tych warunikach, w sierpniu 1;953 r., rząd ZSRR podipjisał z NRD protokół o zwolnieniu teigo państwa z dbowiąaku pła-cenia reparacji wo-
15
jenmych i utrzymywania wojsk okuipacyjmydi. Protokół wszedJ w życie
-w dniu l I 1-954 r. 25 III 1954 ,r. rząd ZSRR złożył delklanację głoszącą, że NRD uzyskała suwerenność państwową. Misje dyplomatyczne obu państw podniesiono do rangi >annbasad, 2*5 I 1955 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret o zakończeniu sianu wojny z Niemcami. W dokumencie tym zastrtzeżono jednak, że zniesienie stasnu wojny nie zmienia (międzynarodowych zobowiązań Niemiec, wynika j ących z kleslki wojennej i mię naimsza praw i obowiązków ZSRR wobec Niemiec, wynikających z układów międzynarodowych 4S.
W ślad za ZSRR tafcże państwa bloku radzieckiego, 'pozostające w stanie wojny z Niemcami, uznały, iż stan ten zakończył się.
W 'dniach 17 - 20 IX 1855 .r. delegacja rządowa NRD przebywała w Moskwie, gdzie podipisa-no dwustronny układ o wzajemnych stosuinikach. Zniesiono Unząd Wyisokieigo Komisarza ZSRR w Niemczech. Obowiązki jego przejął ambasador ZSRR w NRD. Rząd NRD uzyskał swobodę w kształtowaniu swej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Na terenie NRD pozostały wojska radzieokie. Zastrzeżono jednak, że nie będą się one mieszały do spraw wewnętrznych NRD. Ustawą z 13 VIII 1956 r. NRD powołała dio życia Narodową Armię Ludową i ministerstwo Obrony Narodowej. Aitmia Ludowa NRD weszła w skład utworzonego w ,1955 r. Warszawskiego Układu Obronnego48.
Zmiany w statusie sprawnym ,nie zmieniły sytuacji NRD na forum międzynarodowym. Nadal inie była ona uznana przez państwa zachodnie. RFN miała uznanie wszystkich 4 mocarstw, natomiast NRD miała tylko uznanie jednego z nich, tj. ZSRR. Suwerenność jej madal miała ograniczony charakter47.
Oba państwa posiadały własne siły zbrojne, wchodziły do zwalczających się wzajemnie obozów politycznych i ugruipowań militarnych (NATO
Układ Wanszawsiki), 'bardzo ostro wzajemnie zwalczały się. Jeden z głównych twórców i pierwszy kanclerz RFN Konrad Adenauer był oskarżany przez przeciwników politycznych o to, że realizuje cele polityczne imperializmu amerykańskiego, że jest kanclerzem Amerykanów. Oskarżano go o świadome działanie na .rzecz podziału Niemiec i negatywny s.osuinek do idei zj-dnoczeinia48. Sam Adeinauer w pewnym sensie potwierdzał te opinie mówiiąc, że lepsza jest wolność niż jedność, że jedność przyjdzie z czasem49.
16
4. Problem jedności Niemiec
' Oba [państwa .niemieckie 'zmierzały do rozszerzenia swego obszaru i tzw. zjednoczenia Niemiec. Od początku nastawiano się na wchłonięcie drugiego państwa, a mię zjednoczenie z inim w sensie partnerskiego porozumienia. Konstytucja NRD pomyślana była jalko konstytucja ogólrionie-miedka. Pierwsze układy rząd NRD zawierał w imieniu tnie części, lecz całych Niemiec. Propozycje zjednoczeniowe z lat 1949- l'955 służyły również umocnieniu .pozycji i 'znaczenia NRD na forum międzynarodowym.
Podobmie ^przedstawiała się sytuacja -w RFN. W 1949 r. uchwalono tam nie .konstytucję, lecz Ustawę Zaisadmiczą. Zakładano, że jest to dokument tymczasowy. Nawiązywano w ndfln do pojęcia „Rzesza Niemiecka w granicach z '1937 r." Przez Niemca rozumiano obywatela Rzeszy w .granicach z 1037 >t, Sformułowano w .niej tezę głoszącą, że twórcy ustawy działali nie tylko <w imisniu tych Niemców, -którzy stworzyli RFN, ale również tych, Iktórym nie było dane współdziałać. „Cały nairód niemiecki — pisano we wstępie — .zostaje wezwany .do dopełnienia dzieła jedności i wolności Niemiec w drodze swobodnego samostanowienia".
Repulbliikę Federalną twOTzyło 11 następujących ikrajów (Land): 1) Ba-denia, 2) Bawaria, ,3) Brema, 4) Wielki Berlin, 5) Hamburg, 6) Hesj-a, 7) Dolna Saksonia, 8) Północna N-adrema-Westfalia, '9) Nadrenia-Pałaty-nat, 10) Szlezwife-Holsztyn, 11) Wirtembergia. Artykuł 23 Ustawy Zasadniczej, wymieniając te kraje, stwierdzał: „W innych częściach Niemiec należy nadać Ustawie Zasadniczej mioc obowiązującą po ich przystąpieniu". Zakładano wiięc, że skład Federacji jest otwarty, że można ją rozszerzyć. Przez pojęcie „inne icześci Niemiec" rozumiano kontrolowane przecz Francję Zagłębie Saary, NRD, polskie Ziemie Odzyskane i przejęty przez ZSRR rejon Królewca b. Brus Wschodnich.
Dnia l!2 V 1^949 r. gubernatorzy wojislkowii Anglii, Francji i USA .wystosowali list do drą K. Adenaueira. Aprobowali oni generalnie telkst ustawy, zalecając wprowadzenie doń feiliku ipoprawek, tam, gdzie kolidował on :ze Statutem Okupacyjnym ((reorganizacja krajów, rola policji, udział Berlina w Federacji i im.)50.
Gubernatorzy nie agłosiili zastrzeżeń do określenia Rzesiza Niemiecka w granicach z 1937 r., inne części Niemdtc itip. Działalność zjednoczeniowa przywódców RFN uzyskała więc aprolbatę władz okupacyjnych. Stolicę RFN zlokalizowano w Donn. Hymnem RFN pozostała trzecia zwrotka hymnu z czasów Republiki Weimarskiej, tzw. Deutschland Lied z 1841 r. „Deutschland, Deutschland iilber alles". Pomimiięto zwrotlki wiersza mó-
17
18 " Antoni
wiące o Niemczech najpotężniejszych w świecie, sięgających od Mozeli do Niemna i od Adygi po Bełt. Eksponowano natomiast trzecią zwrotkę, mówiącą o jedności, wolności i .prawie dla ojczyzny.
W rządzie RFN powołano do życia ministerstwo do spraw ogólnonae-micckich. Zajmowało gię ono zwalczaniem NRD i umacnianiem ideologii jediności narodowej 'W oparciu o RFN. W 1954 r. powołano do życia Kuratorium. Niepodzielnych Niemiec '(Kuratorium Unteiilbares Deutschland). Miało ono chairakter ogólnopolityczny. Ludność przesiedlona ze wschodu skupiała sig w organizacjach ziomkow^kich i przesiedleńczych, które podtrzymywały więzi z utraconymi terenami, głosiły hasło o prawie do stron ojczystych (Recht auf die Heimat)51.
W NRD zwalczano -ruch ziam/kowski. Przesredleńców nie dopuszczano do głosu. Pirogram zjednoczenia odnosił się do obszarów RFN. Powołano do życia Komitet Jedności Niemiec (Ausschuss fur Deutsche Einheit).
Wszelkie próby podejmowania przez ZSRR rdkowań w sprawie zjednoczenia Niemiec w oparciu o zasadę partnerstwa z NRD rządy RFN do 19&6 r. odjrziucały ibez dyskusji. Wszelkie próby inządów NRD uzyskania uznania przez RFN były również odrzucane ibez dyskusji. Dzień buntiu ludowego w NRD 17 czerwca (,1'953) w RFN uznano za święto jediności narodowej.
Adenauer w liście do premiera ZSRR N. Bułganina z 14 IX 1955 r. pisał: „Panie Premierze! Z okazji nawiązania stosunków dyplomatycznych między irządem RFN i rządem ZSRR oświadczam: 1. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między rządem RFN i rządem ZSRR nie oznacza żadnego 'uznania obecnego dwustronnego terytorialnego stanu posiadania. Zastrzega się ostateczne .wyznaczenie granic Niemiec w traktacie pokojowym. 2. .Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z rządem. Związku Radzieckiego nie oznacza żadnej zmiany stanowiska prajwnago srządu federalnego w odniesieniu do jego 'kompetencji w sprawie reprezentowania narodu niemieckiego w kwestiach międzynarodowych i w odniesieniu do stosunków politycznych na tych terenach niemicdkich, które leżą obecnie po,z;a jej efektywnym zwierzchnictwem" 52.
Przestrzegano doktryny Halkteiina. Kiedy w 1957 r. Jugosławia uznała NRD i nawiązała z nią stosuniki dyplomatyczne RFN zerwał 2 nią .stosunki. Nawiązano je ponownie dopiero w 11968 ir. To samo powtórzyło się z Kubą w 1062 r.
Stanowisko Admaue-ra podzielali przywódcy CDU i CSU •". Krytyko-
18
wali je natomiast przywódcy FDP i SPD o.raiz duchowni Kościoła Ewangelickiego 54. Na forum międzynarodowym rządy RFN ściśle współpracowały z USA. Adenau^r zabiegał leż o porozumienie z Francją.' Już w 1956 r. uzyskano zgodę Francji na włóczenie do RFN Zagłębia Saary. Na gruncie wzajemnych ustgpstw postępował proces porozumienia inie-miecfeo-firaincuskiego,
'Przywódcy NRD w latach 1949 - 1955 występowali! z propozycjami zjednoczenia obu .państw niemieckich 'w oparciu o wybory agółnoniemiec-kie. Zmiany z 1955 r., a szczególnie wstąpienie RFN do NATO, uznali oni za ostateczne przekreślenie szansy zjednoczenia. Od 1956 r. wysu-wano komcejpcje konfederacji obu państw55. W sierpniu 1'961 r. stosunki uległy zaostrzeniu. Pomiędzy obu częściami Berlina obudowano mur, mający chronić NRD przed ingerencją RFN3ii. Faktycznie chodziło o po-wstxzyim.an.ic rosnącej fali odpływu ludności.
W latach 1961 - 1971 przywódcy NR!D ograniczali s;ę w kwestii niemieckiej do tzw. polityki pokojowej koegzystencji.
Przywódcy RFN podtrzymywali swa linię pełnego 'bojikotu NRD,_
5. Nowa polityka wschodnia RFN
Repuiblik.a Federalna 'Niemiec stosunkowo szybko odbudowała się ze zniszczeń wojennych l imzwinęła 'gospodarczo. Już w latach 60-tych należała do czołówki państw rozwiniętych gospodarczo. Jednocześnie znajdowała s'..ę ona nadal w trudnej sytuacji politycznej. Dotychczasowa polityka wschodnia RFN powodowała, iż <nie mogła ona ostatecznie rozliczyć się z problemem iwojny. Na państwie tym ciążyło odium odpowiedzialności za wybuch wojmy i jej skutki. Z problemem tym wiązała się .kwestia normalizacji stosunków z Czechosłowacją i Polską, Tymczasem rządy tych państw nie chciały :Dod'jąć z RFN rozmów na temat normalizacji stosunków,, dokąd RFN nie spełni pewnych warunków wstępnych. Zaliczano do nich sprawę uznania układów monachijskich w sprawie Sudetów z 1933 r. za nie-ważnc od sameigo początku oraz uznania NRD i granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej ->7.
Już w 1'959 r. ZG SPD ogłosił tzw. „Plan niemiecki SPD" .(Deutschland-plan, der SPD), a na zjeździe w Bad Godestoeng w tym. samym roku SPD
19
NRD mogło być faktycznie nie tyle zjednoczenie dwóch państw niemieckich, ile jprzywrócenie do bytu fizycznego prawnie istniejącej dla RFN państwowości qgólnoniemieckiej. Oznaczało to aneksję NRD orae b. nie-miedkich obszarów wschodnich.
W systemie .'Społeczno-ekonomicznym ,nowo utworzonego .państwa za-^hodnioniemieckiego, opartym na nasadach demokracji parlamentarnej (zasadach systemu wolnościowego} chadecja widziała wzór ustrojowy dla zjednoczonych Niemiec. Efekty społeczno-ckonomiczne, polityczne i moralne tego systemu służyć miały umacnianiu jednolitej świadomości narodowej Niemców i zachowaniu społecznych podstaw jedności narodu niemieckiego4.
Powiązana z tą ikoncepcją jedności państwowo narodowe j, j.alko przedmiotu zjednoczenia, praktyczna polityka zagraniczna RFN w okresie rządów chade-dkich (do 1;969 r.) wyrażała, niczal&żnie od wprowadzanych — zwłaszcza w latach sześćdziesiątych — taktycznych zmian, identyczny cel, a mianowicie jprzywrócenie państwa ogólnoniemieckiego rw granicach z T937 r. w postaci określonej zasadami ustrojowymi obowiązującymi •w RFN. Takie -stanowisko odrzucało a'li(min,c terytorialne status quo w powojennej Europie, którego utrwalenie ozinaczać by musiało rezygnację z ,.ponownego zjednoczenia" (Wiedervereini|guri|g).
ADENAUEROWSKA KONCEPCJA ZJEDNOCZENIA NIEMIEC
Przejmując w 194;9 r. ster rządów chadecja, pod kierownictwem K. Adenauera, zdawała .sobie sprawę iż politycznej słabości nowo powstałego państwa, z jego -uzależnienia od mocarstw, z braku zaufania do RFN ze strony wszystkich państw europejskich. Toteż początkowo pierwszoplanowym zadaniem zachodnioniemieckiej polityki .zagranicznej ;stać się miało nie zjednoczenie Niemiec, lecz uzyskanie suwerenności przez RFN i jej integracja z Europą Zachodnią.
W ikoncqpcji itej zjednoczenie Niemiec miało łbyć funkcją zachodnioeuropejskiej integracji. Adenauer, popierając procesy integracyjne i podporządkowując iim sprawę zjednoczenia, starał się unikać wrażenia, że jego polityka ma zabarwienie nacjonalistyczne. Nie 'mogła wzlbudzać zaniepokojenia i nieufności zachodnich partneirów. Było to możiliwe pod wa-
29
runkiem wkomponowania partykularnych interesów niemieckich do ogólnego prqgraimu państw zachodnich. Środkiem takiego połączenia stawał sig antyikomunizm I idea jedności eurqpejskiej. Sformułowano wówczas przewodnią tezę zachodnioniemiecikiej polityki zagranicznej, która mówiła o zależności jedności europejskiej od likwidacji podziału Niemiec. W tym ujęciu idea jedności europejskiej, zgodmie z zinunowojennym programem państw 'zachodnich, wymierzona była przecinko 'terytorialno-po-łUycznym podstawom ładu pokojowego w Europie, ukształtowanych na mocy decyzji jałtańskich i poczdamskich. Konsolidacja Zachodu i jego siła militanno-gospodidircza miała spowodować nadejście momentu, kiedy ZSRR będzie zmuszony do rozmów i ustępstw n,a temat Europy oraz zjednoczenia Niemiec, jako podstawowego warunku jedności europejskiej.
Łącząc zatem z integracją spełnienie rewizjonistycznych celów nadawano problemowi niemieckiemu europejski wymiar i traktowano go jako nierozerwalną część zachodnioeuropejskiej integracji. Zjednoczenie Nie-mieć jawiło sig w programie adenaiuerawskim jako element ,,wyzwolenia", wyzwolenia całej Europy Wschodniej spod panowania komunistycznego. Uananie Kachodnioniemieokich ambicji politycznych -za element slkla-dowy europejskiego programu wspólnoty zachodniej (pozwalało swobodnie głosić cele rewizjonistyczne, bez Ibudzenia większych niepokojów sojuszników i narażania się na zarzut nacjonailizmu.
W myśd takiej koncepcji rozwiązania problemu niemieckiego przed
-praktyczną polityką niemiecka postawiła chadecja dwa (podstawowe zadania:
- normalizację stosunków z Europą Zachodnia i forsowanie procesów .integracyjnych wraz z odpowiednim przekształceniem świadomości politycznej ludności RFN, utrwalającej wspólnotę zachodnioeurqpej;ską w zakresie stosunków międzynarodowych i micdzyspołecznych;
-— utrzymanie jedności państwowo-narodowej Niemiec w granicach z 1937 r. poprzez 'kwestionowanie terytorialnego status quo w Europie i podtrzymywanie lak w stosunkach wewnętrznych jak i zewnętrznych dążsń do jogo zmiany.
Głównym wyrazem iroalizacji tych założeń stały się /układy paryskie z 19(54 r., przynoszące RFN suwerenność i pełną integrację militarną w ramach NATO ze wspólnotą zachodnią. Równocześnie w układzie niemieckim z :26 maja 1952 r.; a włączonym do porozumień paryskich, mocarstwa zachodnie w artykule 7 zobowiązały się do działań dotyczących przywrócenia jedności Niemiec oraz do współpracy z RFN (nad urzeczywistnieniem tego celu. Wspomniane układy wraz z postępującą integracją gospodarczą RFN z państwami Europy Zachodniej (utworzenie w 19^1 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali) kończyły pierwszy etap zadań postawionych jprzez chadecję zachodnioniemieokiej polityce ^granicznej.
30
Celem itogo etapu było odzyskanie iprzez RFiN równoprawnej .pozycji wśród partnerów zachodnich, integracja zachodnia i wkomponowanie do strategii Zachodu specyficznych (zjednoczeniowych) interesów niemieckich5.
Stosunkowo szylbko i łatwo przychodzące sukcesy 'polityczne na tym etapie, Iktóre Adenauer zawdzięczał przede wszystkim zbieżności formu-łows.nych 'przez niego zadań z dążeniami swych (sojuszników, sprzyjać miały po ulkładach (paryskich wysunięciu na pierwszy plan zachód nioni e-miecikiej polityki zagranicznej rozwiązanie problemu niemieckiego. Wa-runkieim sukcesu kolejnego etapu było włączenie caletgo potencjału militarnego, gospodarczego i politycznego wspólnoty zachodniej do realizacji celu zjednoezenioW'ego.
Tymczasem po [przystąpieniu obu państw niemieckich do przeciwnych bloków polityczno-militarnych również na Zachodzie zwolna .zaczął sobie torować drogę pogląd o pierwszeństwie stworzenia kolektywnego systemu bezpieczeństwa w Europie d rozbrojenia p,rz;d zjednoczeniem Niemiec. Punktem zwrotoym w tej sprawie stało s; ę oświadczenie prezydenta D. Einsenhowera z 6 stycznia T955 r. o osiągrnędu przez świat atomowej równowagi militarnej. Wkró',ce potem, premier Francji G. Mollet stwierdził, że: „Problem zjednoczenia Niemiec może się wszystkim ukazać jaśniej, jeśli najpierw dojdzie do jakiegoś sukcesu w Europie w sprawie rozbrojenia." °. Wyrazem tego nowego stanowiska Zachodti była konferencja ministrów spraw zagrań i c zoiy c h w Genewie (4-16 listopada 1955 ir.)- W części komuniikatu końcowego konferencji, a dotyczącego zjednoczenia, włączono określenie ,,rozwiązanie problemu 'niemieckiego". Określenia to oznaczało, że mocarstwa dopuszczają możliwość także innego rozwiązania tej sprawy niż przywrócenie państwa ogólnoniemieokie-go. Stanowiło to punikt zwrotny w 'kwestii niemieckiej. Równocześnie na konferencji genewskiej (po raz pierwszy została zerwania przez mocarstwa zachodnie zależność migdzy rozwiązaniem kwestii niemieckiej a postępami w dziedzinie odprężenia. Torować zaczęła sobie drogę teza, że rozwiązanie .problemu niemieckiego powinno ibyć w więkwzym stopniu spirawą samych Niemców. Teza ta oznaczała potrzebę odejścia RFN od polityki ignorowania drugiego państwa niemieckiego — NRD i konieczność poszukiwania <w<raz ;z nim rozwiązania probktmu niemieckiego 7.
Zarysowujące isię zmiany międzynarodowe 'W drugiej połowie lat pięćdziesiątych uj.aiwniły lym samyim główną sprzeczność adcinauerowskiej
31
koncepcji zjednoczeniowej. Polegała ona ,na wiązaniu .możliwości zjednoczenia z antagonizowaniem wielkich mocarstw i naisidanicm konfrontacji w stosunkach Wschód-Zachód8. Toteż taka polityka, zakładająca zjednoczenie Niemiec w (granicach z 1937 r. poprzez aneksję NKD .i 'byłych niemieckich obszarów wschodnich, musiała się znaleźć w .martwym punlkcie. W związku z tym zjgodzić się. naieży z zachadnioniemieckiim politologiem P. Eiisenmairmem, który oceniając politykę Adenauera w kontekście 'kryzysu iberlińsfeieigo z 1961 ,r. stwierdzał, że dokonana przez niego orientacja zachodnia nic osiągnęła nic więcej poza utrzymaniem stanu posiadania •w warunkach rozbicia jedności państwowej9. Zachód w swoim interesie nie 'był skłonny popierać w pełni roazczi-ń zachodnioniemieckich, wiikta-jecych go w konflikty bez możliwości pokojowego z nich wyjiścia i .blokujących normalizację .stosunków w Europie.
Konsekwencją podtrzymywania tej linii przez Adenauera była jedynie eskalacja rewizjonistycznych roszczeń zachodnionicmi^ćkich, zakłócających -tworzący się klimat odprężenia i współpracy w Europie przy jednoczesnym utrwalaniu się podziału Niemiec i narastaniu groźby izolacji RFN "wśród sojuszników 'zachodnich. Jedynym odbiciem w koncepcji zjednoczeniowej Adenauera tych nowych trendów zachodzących w stosunkach Wschód-Zachód było zhierarchizowanie państwowego przedmiotu zjednoczenia. Pod koniec okresu adenauerowskiego w programie zjednoczeniowym priorytet otrzymało tzw. małe 'zjednoczenie (z NRD) przed1 dużym 'zjednoczeniem (Niemcy w granicach z 1937 r.)- Oznaczało to, że najpierw 'trzeba .połączyć oba państwa niemieckie, a dopiero potem rozstrzygnąć Ttwestię granic niemieckich w traktacie pokojowym, który 'byłby zawarty 'ze .zjednoczonymi Niemcami10.
CHABECJA WOBEC JEDNOŚCI NIEMIECKIEJ I ZJEDNOCZENIA W LATACH SZEŚĆDZIESIĄTYCH
Już pod koniec lat pięćdziesiątych mocarstwa zachodnie coraz wyraźniej .reprezentowały stainowiisko, że polityka z pozycji siły wobec Wschodu jest nierealistyczna z powodu wzrostu potęgi militarnej i gospodarczej państw socjalistycznych, W latach sześćdziesiątych przygotowano iw USA nową strategię kształtowania stosunków ze Wschodem, opartą na glolbalizmie i selektywnej koegzystencji. Wychodzono tu z założenia, że w warunkach zrównoważenia w Europie potencjału atomowego dążyć
32
mieckicgo, ukarania zbrodniarzy wojennych, utrzymania kontroli Niemiec 2i. Jednocześnie organizowano sobie wsparcie wśród samych Niemców. W 1943 .r. w ZSRR powołano d'o życia Komitet Narodowy „Wolne Niemcy". Prowadzono akcję propagandową wśród niemieckich jeńców wojennych. W 1944 r. przerzucono do Niemiec emisariuszy, którzy ożywili zamarły komunistyczny ruch oparu. W 1945 r., w ślad za Armią Czerwoną, do Niemiec przybyli przebywający dotąd na emigracji w ZSRR, komuniści i działacze Komitetu Narodowego „Wolne Niemcy". Uzyskali oni silne wsparcie radzieckich władz okupacyjnych i podjęli ożywioną działalność25.
Zgodnie z postulatami ZSRR alianci zmusili dowództwo niemieckie do podpisania układu o bezwarunkowej kapitulacji. Układ podpisano 7 i 8 maja 1945 :i\ Dnia 4 czerwca 1045 r. 4 mocarstwa ogłosiły deklarację o przejęciu władzy w Niemczech i 'podyktowały swoje pierwsze zarządzenia. W następnym dniu uchwalono, ogłoszoną 8 czerwca, deklarację o objęciu 'władzy nad Niemcami. T€'go samego dnia dokonano formalnego podziału Niemiec na strefy okupacyjne i odpowiednio przesunięto poszczególne wojska okupacyjne. Osobno podzielono położony w radzieckiej strefie okupacyjnej obszar Wielkiego Berlina, który jako .stolica pokonanych Niemiec miał 'być okupowany „przez siły każdego z mocarstw". Powołano wspólną Komendanturę. Władzę najwyższą w Niemczech stanowiła Sojusznicza Rada Kontroli. Składała się ona z gubernatorów .poszczególnych stref okupacyjnych. Po raz pierwszy zebrała się 30 VII 1945 ir. Powołano Radę Ministrów Spraw Zagranicznych 4 mocarstw celem uzgodnienia projektu traktatu pokojowego z Niemcami oraz Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla osądzenia popełnionych przez Niemców i wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości2li.
4. Podział Niemiec i jego skutki
Założenia polityki wobec pokonanych Niemiec po zakończeniu działań wojennych i przejęciu władzy nad Niemcami ustalono w czasie spotkania przywódców 3 wielkich mocarstw w Poczdamie, na przełomie lipca i sierpnia 1945 r. W czasie konferencji ujawniły się poważne rozbieżności pomiędzy mocarstwami. Przywódcy Anglii i USA nie ukrywali odmien-
202
nego zdania. Wojna w Europie siq skończyła i sojusznik radziecki nie 'był już tak niezbędny jak wcześniej. Nie zrywano z nim całkowicie, ponieważ oczekiwano jeszcze na jego pomoc w wojnie z Japonią.
Sytuacja w Europie 'była skomplikowana. Anglia i Francja wyszły z wojny 'bardzo osłabione. Stany Zjednoczone były 'bardzo oddalone. Tradycyjnie prowadziły politykę nieinterwencji w sprawy europejskie. Od -/asady tej odeszły w czasie wojny ze względu na jej totalny i powszechny charakter. Chętnie powróciłyby do zasady nieingerencji i neutralności. Nie miały żadnych bezpośrednich interesów w Europie "7.
Inaczej wyglądała sytuacja ZSRR. Tradycyjnie przejawiał on duże zainteresowanie Niemcami i Europą w całości. Stalin pragnął naprawić .,błędy" Aleksandra I. Armia Czerwona w końcowej fazie wojny uległa wielkiej rozbudowie. Nie chciano jej redukować ani wycofywać z Niemiec. W poszczególnych krajach Europy wzrosły silnie wpływy partii komunistycznych i .socjalistycznych. Komuniści uznawali przywództwo ZSRR i -osobiście Stalina. Liczyli na przypływ tzw. lali rewolucyjnej. Niemcy mogły stać się punktem wyjścia do rewolucji w Europie Zachodniej w całości2S.
W czerwcu władze radzieckie wyraziły zgodę na podjęcie działalności organizacji społecznych i partii politycznych o profilu antyfaszystowskim.. Już w następnym dniu podjęła działalność Komunistyczna Partia Niemiec (KPD). W następnych dniach reaktywowała się Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD), Uinia Chrzęścija-ńako-Damokratycana (CDU) i Liberalne- Demokraty c zna Partia -Niemiec (LDPD). 14 VII 1945 r. partie te utworzyły Jednolity Front Partii Antyfaszystowsko-Demokratycznych. Przystąpiono do tworzenia władz samorządowych i przeprowadzania reformy rolnej. W toku denazyfifeacji rozbito koncerny i monopole; przeprowadzono nacjonalizację wielkich przedsiębiorstw przemysłowych. W kwietniu 1946 r. połączono SPD i KPD i utworzono Socjalistyczną Partię Jedności Niemiec (SED). Stanowiła ona swego rodzaju przedłużenie radzieckich władz okupacyjnych; przejęła funkcje przywódcze wobec innych partii29. .Pod jej batutą w 1947 r. wyłoniono Niemiecki Kongres Ludowy. Podjęto przygotowania do wyłonienia centralnych władz ogólnoniemieckich.
203
W .strefach zachodnich odbudowa życia politycznego postępowała wolniej. Amerykanie wyrazili zgodę na odbudowę partii politycznych w końcu sierpnia, Anglicy we wrześniu, a Francuzi dopiero w połowie grudnia 1945 r. Wo>bec procesów zachodzących w radzieckiej strefie okupacyjnej partie .zachodnie zajmowały stanowisko negatywne. SED nie uzyskała zgody na działalność W strefach zachodnich 30.
Jednocześnie Komitet Ministrów Spraw Zagranicznych wielkich mocarstw nie mógł dojść do porozumienia w sprawie projektu traktatu pokojowego. Mnożyły się spoiry w łonie SRK. 5 III 1946 r. b. premier angielski W. Churchill 'wygłosił słynne przemówienie w Fulton w USA. Skrytykował on ekspansjonizm ZSRR l wezwał do walki z nim. Problem ten podjął sekretarz stanu USA James Byrnes, fetory przemawiając w Stutt-garcie 6 IX 1946 r. zakwestionował szereg ustaleń 'konferencji Poczdamskiej. Zapowiedział on gospodarcze usamodzielnienie Niemiec. Plan ten poparła W. Brytania. 2 XII 1946 r. podpisano porozumienie w sprawie połączenia .stref okupacyjnych amerykańskiej i angielskiej w jeden organizm gospodarczy (Bizonia). Przywódcy USA z prezydentem Harry Tru-manem na czele podjęli decyzję przeciwstawienia się ZSRR. Truman sformułował doktrynę postulującą powstrzymanie wpływów komunizmu. Niemcy stały się jednym z głównych terenów walki31. 5 VI 1945 r. nowy sekretarz, stanu USA George Marshall ogłosił plan pomocy finansowej dla Europy; skorzystały z niego Niemcy. W 1948 r. Francuzi przyłączyli swoją strefę okupacyjną do Biaonii. Wyłoniono Radę Parlamentarną Trrzonii, która przystąpiła do przygotowania projektu konstytucji nowego państwa niemieckiego. W czerwcu przeprowadzono zmianę waluty dla Tirizonii, która przystąpiła do Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej i planu Marshalla. Niemcy zostały faktycznie podzielone. SRK zawiesiła swą działalność 32.
Przywódcy ZSRR protestowali. W marcu 1948 r. zwołano II Kongres Ludowy, który wyłonił Niemiecką Radę Ludową. Podjęto przygotowania do przeprowadzenia plebiscytu w sprawie jedności Niemiec. W Trizonii nie dopuszczono jednak do tego. W czerwcu 1948 r. ZSRR wofoec wprowadzenia nowej waluty zablokował drogi dojazdowe z zachodnich stref okupacyjnych do Berlina Zachodniego. Powstał wielki kryzys. Państwa zachodnie przezwyciężyły go, tworząc most powietrzny do Berlina. W okresie kryzysu 'berlińskiego świat stał ponownie na krawędzi wojny. Trwał on od 24 VI 1948 r. do 4 V 1949 r. ™. '"''
204
Przygotowany przez Radę Parlamentarną projekt konstytucji skonsultowano z władzami okupacyjnymi Trizonii. Uchwalono go w 4 rocznicę -kapitulacji Niemiec w dniu 8 V 1949 r. Projekt przesłano do sejmów krajowych, które debatowały nad nim. Bawaria odrzuciła go. Nie miało to znaczenia, ponieważ większość krajów przyjęła go. 14 VIII 1949 r. przeprowadzono wybory do parlamentu (Bundestag). Pierwsze posiedzenie parlamentu odlbyło się 7 IX 1949 r. Dzień ten uznano formalnie za dzień utworzenia nowego państwa, które nazwano Republiką Federalną Niemiec (RFN).
W tej .sytuacji także w radzieckiej strefie okupacyjnej kontynuowano przygotowania do utworzenia państwa niemieckiego, Z inicjatywy II Kongresu Ludowego opracowano projekt konstytucji. W maju 1949 r. wybrano III Kongres Ludowy. Wyłonił on Radę Ludową, która przekształciła się w Tymczasową Labę Ludową (Yolkskammer) i zwróciła się do ZSRR o wyrażenie zgody na wprowadzenie .konstytucji i usamodzielnienia się. Zgoda ZSRR nastąpiła 10 X 1*949 r. W ten sposób powstało drugie .państwo .niemieckie — Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD).
Wbrew stanowisku ZSRR Niemcy zostały podzielone. Powstały dwa państwa o różnych układach społecznych i odmiennej strukturze politycznej. RFN była państwem demokratycznym, które powstało z inicjatywy USA i niektórych polityków niemieckich. Do głównych jego twórców zaliczaino przywódcę Unii Chrzęści jańsko^demoferatyczn e j (CDU) Kon-_, rada Adienauera. Krytykom głoszącym, że utworzenie RFN osnacza podział Niemiec, odpowiadał on. że lepsze są Niemcy podzielone, ale wolne niż całe ale zniewolone. Twórcy RFN sformułowali doktrynę głoszącą, że wobec tego, iż Niemcy nie podpisały traktatu >po'koju kwestia niemiecka jest nadal otwarta, że istnieje nadal Rzesza w granicach z 1'9.3'7 r., że utworzone przez nich państwo jest prawnym następcą Rzeszy i reprezentuje Niemcy w całości. Nie uznawali oni decyzji 'poczdamskich w sprawie granic ani falktu istnienia NRD, W (polityce 'zagranicznej stawiali na USA M.
Natomiast przywódcy NRD znaleźli się u władzy dzięki polityce Stalina i w praktyce realizowali politykę ZSRR. Do linii tej nie mogli pozyskać większości opinii publicznej. Zmuszeni byli do stosowania policyjnych metod rządzenia35. Wielu lu-dzl nie godziło się y. tym stanem rzeczy i uciekało do RFN.
205
5. Radzieckie koncepcje zjednoczenia Niemiec z lat 1949 - 1952
ZSRR nigdy nie rezygnował z idei (ponownego zjednoczenia Niemiec. Do zjednoczenia wzywały też partie polityczne działające w NRD z SED na czele i rząd NRD. Konstytucja NRD z 1949 r, pomyślana była jako konstytucja irepuibli'ki agólnoniemieckiej. Front Narodowy, obejmujący wszystkie stronnictwa i partie polityczne NRD, w manifeście z 7 X 1940 r. głosił: ..'1. przywrócenie gospodarczej i politycznej jedności Niemiec przez likwidację separatystycznego państwa zachodni on iemiecki ego, uchylenie statutu Zagłębia Ruhry i 'zniesienie autonomii Zagłefcia Saary oraz utworzenie ogólnoniemieckiego rządu Niemieckiej Republiki Demokratycznej; ,2. jaik najszybsze 'zawarcie traktatu pokoju z Niemcami; 3. niezwłoczne przywrócenie jedności i normalizacji życia w stolicy Niemiec —• Berlinie; 4. wprowadzenie jednolitej waluty dla całych Niemiec"3'1.
W deklaracji rządowej premiera Otto Groiewohla z 12 X 1949 r. również podkreślano dążenie do zachowania jedności państwowej demokratycznych Niemiec. Przywódcy NRD głosili, że to nie RFN lecz NRD reprezentuje naród niemiecki. Znalazło to wyraz w oświadczeniu prezydenta ,NRD Wilhelma Piecka z Ul X 1949 r. &
Tak więc rządy obu państw uznawały się za jedynie reprezentatywne i upoważnione do reprezentowania całego narodu. Każdy z nich miał też swoją koncepcję wyeliminowania przeciwnika. 30 XI 1950 ir. Grotę-wohl zwrócił .się do Adenauera z propozycją utworzenia Ogó Ino niemieckiej Rady Konstytucyjnej {po 6 przedstawicieli obu .państw), celem przygotowania iplanu powołania tymczasowego rządu ogólnoniemieckiego. Na pismo to kanclerz RFN w ogóle nie odpowiedział. W następnej fazie rozmowy próbował podjąć przewodniczący laby Ludowej NRD Johannes Dieckmainn. Przywódcy NRD zaibiegali o uznanie ich państwa na forum międzynarodowym i podejmowali różne inicjatywy. po'zwalające im wejść w partnerskie stosunki z RFN. Natomiast rząd RFN odmawiał kontaktów i rozmówaH. Adenauer postulował, by usunąć rząd NRD, przeprowadzić wolne wybory pod kontrolą ONZ i dopiero wtedy wyłonić rząd ogól-noniemiecki39.
Warunków tych w NRD przyjąć nie chciano; byłaby to bowiem pełna kapitulacja. W tej sytuacji 13 II 1952 r. rząd NRD zwrócił się do 4 mocarstw okupujących Niemcy w sprawie przyspieszenia zawarcia trak-
206
tatu pokojowego z obydwoma państwami niemieckimi. Byłaby to określona forma uznania NRD. Odpowiedzi udzielił tylko rząd radziecki. Pozostałe mocarstwa nie uznały dotąd NRD i nic odpowiedziały na jego memorandum 40- Podjęły natomiast przygotowania do pełnego usamodzielnienia RFN i przekształcenia jej w swego partnera. Następowało to w atmosferze wojny koreańskiej. Obawiano się agresji ZSRR w Europie, Rysowała się tutaj duża dysproporcja sił. Po zdemilitaryzowaniu i wycofaniu z Niemiec części sił amerykańskich i pozostawieniu silnego kontyngentu okupacyjnego ZSRR sytuacja wydawała się groźna. Chodziło o przerzucenie części kosztów (bezpieczeństwa na Niemcy. Sytuację tę zręcznie wykorzystał Adenauer, który rozumiał, że poprzez ponowne uzbrojenie Niemcy szyibko odzyskają dawne 'znaczenie w świecie. Już w l'950r. wysunął projekt utworzenia sił zbrojnych RFN. W samej RFN rozwijał się silny ruch przeciwników remilitaryzacji4!. Przywódcy ZSRR próbowali wykorzystać tę falę an.lyzibrojen.iowa i .pokojową, rozwijając ruch obrońców pokoju. Rząd ZSRR postanowił też wystąpić z własną inicjatywą w sprawie niemieckiej. 10 III 1952 r. wystosował do pozostałych mocarstw notę, którą uznawał prawo narodu niemieckiego do samostanowienia o sobie i przeprowadzenia zjednoczenia Niemiec drogą wolnych wyborów, pod warunkiem, że zjednoczone Niemcy respektować będą granice ustalone w Poczdamie, zachowają demokratyczny ustrój i pozostaną neutralne. Do noty załączono projekt traktatu pokojowego z Niemcami. Planowano, że po wyborach i wyłonieniu rządu ogólnoniemieckiego rząd ten podpisze traktat pokoju, wojska okupacyjne opuszczą Niemcy, które zostaną przyjęte do ONZ 42.
Oferta radziecka wydawała się bardzo atrakcyjna. Wiciu polityków niemieckich wypowiedziało się za jej przyjęciem. Jednak Adenauer i jego współpracownicy wystąpili przeciw. Nie mogli oni pogodzić się z utratą prowincji wschodnich. Adenauer dowodził, że żaden <rząd niemiecki nie podpisze układ-u, w którym dobrowolnie uznawałby granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej, a więc rezygnował z prowincji wschodnich Niemiec. Niepokoiła leż idea neutralizacji Niemiec. Obawiano się, że neutralizacja spowoduje uzależnienie od ZSRR 43. Obawy te podzielali Amerykanie. W tej sytuacji ,25 III 1952 r. udzielono odpowiedzi, wysuwającej zastrzeżenia do projektu ZSRR. Przyspieszono natomiast proces, usamodzielniania
207
RFN. :27 V 1952 r. w Paryżu podpisano układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej. Dla armii RFN przewidywano w nim stan 500 tyś. ludzi. Fakt ten spowodował ożywienie ruchów anty zbrojeniowych w całej Europie, szczególnie jednak we Francji i w RFN. 52% obywateli RFN wypowiedziało się przeciw remilitaryzacji. Mimo to Bundestag 19 III 1953 r. ratyfikował ten układ większością 226 do 164 głosów. Nie ratyfikował go jednak parlament francuski i mię naibrał on ważności *4.
Weszły natomiast w życie, podpisane w Bonn, układy ogólnoniemiec-kie z 26 V 1952 r. Na mocy tego układu RFN, decyzją 3 mocarstw (bez ZSRR) uzyskała pełną suwerenność. Pozostające na terenie RFN resztki wojsk okupacyjnych uzyskały status specjalny. RFN uzyskała dużą swobodę działania. Nie była to jednak jeszcze pełna .suwerenność. Była to nadal suwerenność ograniczona, ustalona wbrew stanowisku ZSRR, który należał do grupy 4 mocarstw odpowiedzialnych za całość kwestii niemieckiej, W ten sposób Niemcy zostały ostatecznie podzielone. Wymiana not w sprawie zjednoczenia Niemiec trwała d'o 25 IX 1952 4S. Układy paryskie spowodowały, iż rząd ZSRR wycofał się z koncepcji wyborów powszechnych. Od tego momentu przywódcy ZSRR eksponowali tezę głoszącą, że do zjednoczenia Niemiec prowadzi droga tylko poprzez porozumienie dwóch państw niemieckich. ZSRR podjął 'kurs polityczny, zmierzający do umocnienia państwowości wschodnioniemieckiej i ściślejszego powiązania jej z obozem państw socjalistycznych48. W czasie II konferencji SED w lipcu 1952 r. proklamowano przejście do budowy socjalizmu w NRD. Uznano model radziecki i kierowniczą rolę partii, zapowiedziano utworzenie własnych sił zbrojnych, społeczeństwo RFN wezwano do walki narodowo-wyzwoleńcze j sspod okupacji imperializmu amerykańskiego, angielskiego i francuskiego47.
Rząd NRD ^pracował projekt konfederacji dwóch państw niemieckich. Na zachodzie projektu tego nie chciano wziąć jednak pod uwagę 4a. Mo-
208
carstwa zachodnie nadal Obawiały się agresji ze strony ZSRR i podjęły już kroki prowadzące do włączenia RFN do utworzonego w 1949 r. Paktu Północno-Atlantyckiego (NATO). Poczynania te sfinalizowano w 1954 r.
G. Lata 1953 - 1955
W marcu 1953 r. 'zaniairł Stalin. Nowe -k iero winiet wo ZSRR doszło do wniosku, iż kontynuowanie dotychczasowej polityki zagranicznej jest nierealne. Dyskutowano na temat przerwania wojny w Korei i nowego ujęcia kwestii niemieckiej. W wystąpieniach propagandowych eksponowano tezę o konieczności prowadzenia polityki koegzystencji, odprężenia, ograniczenia abrojeń. Bezpośrednim skutkiem tej polityki było porozumienie w sprawie przerwania walk w Korei. Dyskutowano na tematy niemieckie. Rod-ziia się idea odsunięcia od władzy znienawidzonego sekretarza generalnego KC SED Waltera Uibrichta, liberalizacji stosunków w NRD i stopniowego likwidowania sprzeczności narosłych między obu państwami -niemieckimi. Zakładano zjednoczenie obu państw niemieckich w drodze •porozumienia, W czerwcu Uibrichta wezwano do Moskwy i polecono mu wycofać plan budowy socjalizmu w NRD.
Tymczasem w NRD narastały trudności ekonomiczne. Nowe władze ZSRR wiosną 1<953 r. odmówiły Ulibrichtowi obiecanej wcześniej pomocy. W związku z tym ,28 V 1'953 r. rząd NRD podjął decyzję o podniesieniu norm produkcyjnych w przemyśle i budownictwie przeciętnie o I0°/o. Ponownie wprowadzono kartki na żywność oraz podniesiono ceny żywności i komunikacji. Oznaczało to dalsze obndlżenie zarobków i stopy życiowej robotników. Robotnicy odpowiedzieli strajkiem, który 17 V 1953 r. przekształcił się w powstanie narodowe49.
Rząd ZSRR stanął wobec problemu: interweniować czy dopuścić do ewentualnego natychmiastowego wycofania się z Niemiec. Podjęto decyzję o interwencji. Radzieckie wojska okupacyjne w ciągu paru dni stłumiły rozruchy i przywróciły porządek- Sprawa maibrała wielkiego rozgłosu. Dzień 17 czerwca w RFN uznano za dzień jedności narodowej. Natomiast w ZSRR spowodowała ona nowe wahniecie. Decyzja o odwołaniu Uibrichta została cofnięta. Odpowiedzialność są wydarzenia zrzucono na jego przeciwników w kierownictwie SED — Rudolfa Hernstadta i Zeisse-ran(1. Powstanie .nazwano puczem faszystowskim inspirowanym z RFN. Liberalizacja stosunków wewnętrznych w NRD nie została przeprowadzona. Na odwrót. Umocnił się policyjny reżim Uibrichta.
209
210 Antoni Czubiński
W lipcu ii 95-3 r. w ZSRR aresztowano wszechwładnego dotąd ministra spr.aw -wewnętrznych P. Ł. Berię. Nów? kierownictwo radzieckk-z N. S. Chruiszczowem i G. Malenkowem na czek\ wycofując się z nowego 'kursu politycznego w kwestii niemieckiej, próbowało dowieść, że kurs te:i reprezentowali rzekomo tylko Beria i jego zwolennicy*1. W NRD przeprowadzono daleko idącą czystkę personalną. Powrócono do koncepcji zjednoczeniowej z przełomu lat 1952/53. Władze ZSRR podjęły kroki, zmierzające do umocnienia państwowości wschodnioniemieckiej. 22 VIII 1953 r. w Moskwie podpisano protokół o zwolnieniu NRD z obowiązku dalszego płacenia reparacji wojennych. Podpisano porozumienie w sprawie 'kosztów związanych ze .stacjonowaniem wojsk radzieckich w NRD. Niektóre zakłady przemysłowe kontrolowane .przez ZSRR przekazano w ręce NRD. Z dniem l I 1954 r. wymieniono ambasadorów52.
Kontynuowano wymianę not z państwami 'zachodnimi. 15 VIII 1953 r. rząd ZSRR wystosował notę, w której przypominał swoje postulaty z lftS2 r. 22 XI ?1953 r. ZSRR poparł ideę zwołania sesji, nie zwoływanej od 1947 r., Konferencji Ministrów Spraw Zagranicznych 4 mocarstw. Sesję przeprowadzono w Berlinie w dniach 25 I -T8 II 11954 r. ZSRR ponowił apel o zawarcie traktatu (pokojowego z Niemcami na podstawie pro-joktu z 10 III 1952 r. z pewnymi zmianami. Proponowano, by parlamenty obu państw niemieckich wyłoniły tymczasowy rząd ogólnoniemiecki, który przeprowadziłby wybory i przygotował podpisanie traktatu pokojowego 53. .Niektórzy politycy RFN wzywali rząd do podjęcia wezwania i do-tkoTiania zjednoczenia54. Rząd Jcatagory-cznie przeciwstawił się temu. To samo uczynili ministrowie spraw zagranicznych 3 mocarstw. Finalizowano sprawę przyjęcia RFN do NATO.
ZSRR pragnął nie dopuścić do remilitaryzacji RFN i włączenia jej do NATO. Wysuwano nowe propozycje rozwiązania kwestii niemieckiej. Podnoszono autorytet NRD. 25 III 1954 r. ZSRR przyznał NRD prawo do regulowania, według własnego uznania, polityki wewnętrznej i zagranicznej. Zniesiono nadzór Wysokiego Komisarza ZSRR w Niemczech nad działalnością organów państwowych NRD. Było to znaczne poszerzenie suwerenności NRD35. Zgłaszano propozycje rozmów, wyborów, zjednoczenia obu państw.
210
mieekich jeńców wojennych, w liczibie 9626 ludzi Uwolniono też represjonowane osoby cywilne. Rząd1 ZSRR odmówił natomiast podjęcia dwustron-inych rozmów na temat zjednoczenia Niemiec. Dowodzono, ż? sprawa ta leży w gŁStii 4 .mocarstw i 2 państw niemieckich. Wobec tego Adenauer, po podpisaniu układu oświadczył, iż podpisanie układu nie oznacza uznania .powojennych zmian granicznych oraz podkreślił, że RFN zastrzega sobie wyłączne .prawo reprezentowania narodu niemieckiego. Państwom trzecim zagrożono, że jeśli uznają NRD, to utracą uznanie RFN (doktryna HailsLeina) ™.
Natomiast rząd ZSRR, bezpośrednio po wyjeździe gości z RFN, zaprosił delegację NRD. Przebywała ona w ZSRR w dniach 17-20 IX 1955 r. 20 września podpisano układ regulujący wzajemne stosunki. Zniesiono urząd Wysokiego Komisarza ZSRR w Niemczech. Funkcje jego przejął ambasador ZSRR w NRD «».
Obserwatorzy RFN i NRD brali też udział w fconferemcji ministrów spraw zagranicznych 4 mocarstw w Genewie, w dniach :27 X - 16 XI 1955 r. Konferencja zakończyła się niepowodzeniem, ponieważ olbie strony nie były skłonne do kompromisu w kwestii niemieckiej.
7. Koncepcja konfederacji dwóch państw niemieckich
W 1955 r. ukształtowały się ostatecznie dwa państwa .niemieckie. Każde e inich 'było jedna'k ograniczone w swej suwerenności kontrolą 4 mocarstw, które uznawały inadal •zasadę swej odpowiedzialności za Niemcy w całości. Z tym, że państwa zachodnie kontrolowały RFN i Berlin Zachodni, nie uznawały NRD i nie utrzymywały z nią stosunków dyplomatycznych. Natomiast ZSRR uznawał olba państwa, kontrolował w pełni NRD i częściowo Berlin Zachodni, nie miał natomiast możliwości kontrolnych w RFN. Oba pańsi-wa weszły w skład 'przeciwstawnych układów politycznych i sojuszów militarnych i pod względem ideologicznym wzajemnie się zwalczały. RFN przeżywała ,,cud gospodarczy", regulowała stare i nowe 'długi niemieckie i przekształcała się w jedno z ekonomicznych mocarstw w skali światowej, NRD zaś siała na słaibych podstawach ekonomicznych i w znacznym stopniu uzależniona była od pomocy ZSRR i .pozostałych państw wchodzących w skład RWPG. W RFN umacniały się podstawy demokracji parlamentarnej, podczas gdy w NRD rozwijał się system monopartyjny. W RFN zdelegalizowano partie komunistyczna. a w NRD zakazano odbudowy partii prawicowo-nacjonalistycznych. NRD
212
programowo stała -na -gruncie umowy poczdamskiej i uznała nową granicę zachodnią Polski ,podczas gdy RFN ustaleń tych nie uznawała i głosiła program rewizji nowych granic1'1.
Osobny problem stanowił Berlin, który w '1945 r. został podzielony na 4 sektory okupacyjne. W ł'949 r. znalazł się on w ramach NRD, która uznała, że jest on jej stolicą. Próba przejęcia 3 zachodnich sektorów napotkała jednak opór ludności i 3 zachodnich państw okupacyjnych. Miasto zostało podzielone. Sektor radziecki przekształcił się w stolicę NRD. a pozostałe 3 sektory utworzyły odrębną jednostkę administracyjną, kontrolowaną przez 3 państwa okupacyjne. Próby pełnego włączenia Berlina Zachodniego do RFN napotykały stanowcze sprzrciwy ZSRR. Jednocześnie Lbrak strzeżonej granicy w ramach Wielkiego Berlina powodował, iż .stał .się on miejscem przerzutu ludzi i towarów nie tylko między obu państwami niemieckimi, ale również między obu systemami. Stanowił on punkt 'zajpalny wielu spięć i konfliktów 62. Ludzie pragnący opuścić NRD do ,1961 r. mogli to uczynić stosunkowo łatwo przez Berlin. W RFN każdego człowieka urodzorugo w granicach Rzeszy z 1937 r. traktowano jako własnego obywatela. Każdy uchodźca ze wschodu przyjmowany był z honorami jak /bohater narodowy; państwo udzielało mu znacznej pomocy na zagospodarowanie się.
Przywódcy RFN wypracowali własaia doktrynę prąwno-polityczną. Głosili oni. że kwestia niemiecka jest nadal otwarta, że Rzesza Niemiecka nadal istnieje w granicach z 19.37 r., że ziemio położona na wschód od linii Odr>a-Nysa znajdują się pod tymczasową administracją .polską. Za główny cd swej polityki brali oni dążenie do zniesienia okupacji i ponownego pełnego zjednoczenia oibsizarów niemieckich. Zjednoczenie to chciano osiągnąć poprzez wymuszenie zgody mocarstw na wolne wybory.
Rząd RFN głosi!, że tylko to państwo reprezentuje interesy narodu niemieckiego, odmawiał NRD prawa do występowania na forum międzynarodowym, groził, że państwa, które uznają NRiD i nawiążą z nią stosunki dyplomatycznie utracą uznanie RFN (doktryna Hallsteina). Wzywano do zwołania konferencji pokojowej i podpisania traktatu pokojowego opartego .na tych założeniach doktrynalnych M.
213
Związek Radziecki odrzucał ten punkt widzenia, głosząc, że kwestia niemiecka została zamknięta ustaleniami podjętymi prz^z 4 mocarstwa w Poczdamie w 1945 r., odrzucał teorię o rzekomym istnieniu Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1&37 r., dowodził, że radziecka .strefa okupacyjna przekształciła się w 1949 r. w suwerenne, demokratyczne pań-sJ-wo uliemiecikie oraz. że grami ca wschodnia Niemiec zastała w 1945 \r. definitywnie ustalona i nie ma od niej odwrotu. Przywódcy ZSRR odpowiedzialność za podział Niemiec 'zrzucali na przywódców USA i Wielkiej Brytanii oraz wysługujących się imperializmowi .amerykańskiemu polityków zachodnioniemieoki.cn z K. Adenauerem na czele. Oskarżali oni RFN o tendencje i-mperialistyczne, militarystyczne i odwetowa. Znajdowali w tych oskarżeniach 'Znakomite wsparcie ;ze strony polityków i publicystów polskich. Związek Radziecki szczególnie negatywnie oceniał przyjęcie RFN do Paktu Północno-Atlantyckiego i utworzenie Rundes-wehry. Dowodzono, że wydarzenia te ustabilizowały podział Niemiec na dwa państwa i znacznie skomplikowały dalsze starania o ponowne zjednoczenie. Od tsgo momentu głoszono, że jedyną droga wiodącą do zjednoczenia j osi bezpośrednie porozumienie rządów obu państw64. Była to sprawa kłopotliwa, po.iieważ przywódcy RFN nie uznawali NRD za samodzielne państwo, nie chcieli nawiązać z nią stosunków dyplomatycznych ani podjąć rokowań. Prowadzili natomiast działalność oslalbiajqcą ją. Przywódcy NRD natomiast próbowali podejmować różne inicjatywy, zmierzające do uznania ich państwa. Zrezygnowano z idei wolnych wyborów, natomiast wysunięto koncepcję utworzenia konfederacji dwóch państw niemieckich. Z projektem konfederacji wystąpiło XXX plenum KC SED na przełomie .stycznia i lutego 1957 r. Nawiązano w nim do wysuniętej przez XX Zjazd KPZR zasady koegzystencji państw o różnych systemach społeczno-politycznych. Planowano utworzyć Radę Ogólnonje-miecką, która składałaby s:ę z przedstawicieli cfou państw wybranych według obowiązujących w nich zasad. Instytucja ta miała pełnić rolę rządu ogólnego, przygotowującego stopniowo unifikację celną, administracyjną, walutową, gospodarczą itip. Oficjalną deklarację rządu NRD w ^prawie konfederacji prenYer O. Grotewohl przekazał rząd'cwi RFjM 27 VII 1957 r. ^ Był to raczej 'krok propagandowy i nic miał żadnych sz-ans urzeczywistnienia. Czyniono wokół niej spór n szumu propagandowego, ale samej idei zjednoczenia nie posuwała ona naprzód. Propozycje ponowiono 16 IV 1L958 r. Nawiązywano do niej jeszcze w latach 60-tych H6. Podobną rolę spełniał projekt układu pokojowego, który mocarstwa mja-
214
ly |podsp:sać z dbydwoma państwami niemieckimi. Głównym celem tych .propozycji -było uzyskanie międzynarodowego uznania drugiego państwa niemiecki ego. Było ono przez długi czas uznawane tylko przez państwa bloku radzieckiego. Przywódcy RFN do 1971 r. skutecznie torpedowali lego rodzaju próby. Mieli oni w tym względzie pełno .poparcie USA. Kontynuowano politykę przschwytywania kadr kształconych w NRD. W listopadzie 1958 r. rząd ZSRR przystąpił do akcji zmierzającej do zmiany ćtatusu Berlina Zachodniego. Alianci zachodni nie dali się jednak usunąć z Berlina. Bezowocna okazała się również nowa próba podjęcia problemu traktatu [pokojowego. 10 I 1059 r. ZSRR proponował uznanie aktualnego stanu posiadania. Nie przyiniasła też efektu obradująca w Genewie latem 1959 r. konferencja ministrów sipraw zagranicznych 4 mocarstw. Wobec masowych ucieczek obywateli NRD do RFN przez Berlin Zachodni w 1961 r. rząd NRD uzyskał zgodę ZSRR na przeprowadzenie ścisłego rozdzielenia oibu części miasta. W nocy z 1:2 na 13 VIII .1961 r. .na granicy sektorów ustawiono zasieki z drutu kolczastego, a następnie wybudowano słynny mur, rozdzielający obie części miasta. Mur ten ibył pilnie .strzeżony. Forsowanie go groziło aresztem lub narażeniem się na śmierć. Żołnierze pilnujący .granicy mieli rożka/, użycia w jej obronie ibronj palnejfl7.
Sprawa zjednoczenia Niemiec została tym samym odłożona. Nastąpiło ponowne zaostrzenie .stosunków na osi Wschód-Zachód. Kryzys 'berliński spowodował przejściowe umocnienie pozycji ZSRR i NRD w kwestii niemieckiej. Państwa zachodnie reagowały powoli i z rozmysłem. W 1'9&2 r. K. Adenauer zaproponował ZSRR podpisanie 10-letniego po-rozumionia w sprawie poprawy wzajemnych stosunków, wyrzeczenia się wzajemnych oskarżeń i napaści, poprawy klimatu. Rząd ZSRR uznał jednak, że odpowiedzialność za stan napięcia we wzajemnych stosunkach ponosi RFN; która winna respektować układy poczdamskie i zerwać z polityką remilitaryzacji i rewizjonizmu granicznego.
1.2 VI 1964 t. ZSRR podpisał -z NRD układ o .przyjaźni, sojuszu i pomocy wzajemnej. NRD uznana została formalnie za równorzędn-ego partnera ZSRR. Układ został zawarty na 20 lat, z możliwością przedłużenia go, NRD należała też do RWPG i Układu Warszawskiego. Stopniowo stabilizowała s:ę sytuacja gospodarczatis. Zmiany w kierownictwie partyjnym i państwowym ZSRR nie wywarły większego wpływu na kierunek polityki ZSRR w kwestii niemieckiej. Ekipa Brożniewa nadal stawiała na NRD. zwalczała RFN, wysuwała projekty zjednoczenia Niemiec w dro-
215
dze doprowadzenia do porozumienia między obydwoma państwem;, postulowała .podpisanie tralktatu pokoju z obydwoma państwami niemieckimi. RFN propozycje te systematycznie odrzucała. Stopniowo jedtnalk wobec linii Adenauera narastała opozycja, która domagała się bardziej elastycznej polityki wschodniej69.
8. Narastanie procesu odprężenia i normalizacji wzajemnych stosunków
W latach 60-tych w stosunkach międzynarodowych zaczęły umacniać się procesy zmierzające do załagodzenia konfliktów i ułożenia wzajemnych stosunków pomiędzy Wschodem i Zachodem. Zanikały tendencje konfrontacyjne. Górę brały tendencje koncyliacyjne. Jedną z głównych przeszkód na tej drodze stanowiła 'kwestia niemiecka. Sztywna linia Adę-nauera i jego następców hamowała proces odprężenia. W tej sytuacji w RFN do głosu dochodziła opozycja. W 1966 r. powstał gabinet wicl-.kiej koalicji ,z udziałem SPD, która kształtowała koncepcje tzw. nowej politytki wschodniej. Głównym jej rzecznikiem był Willi Brandt. W 1969 r. CDU i CSU odsunięte zostały od rządu. Gabinet powstał w oparciu o SPD i FPD. Z różnymi zmianami przetrwał on do 1982 r. Podjęto realizację nowej .polityki wschodniej. Zakładała ona częściowe uznanie realiów (powstałych po II wojnie światowej, by wzmocnić pozycję izolowanej na forum międzynarodowym RFN 7f). Przywódcy RFN podjęli próby bezpośrednich rozmów z NRD. 14 III 1970 r. doszło do spotkania 'kanclerza Br-andta 7. premierem Willi Stophcm w Erfurcie. 21 maja miało miejsce drugie spotkanie w Kassel w RFN.
Podjęto trudne rokowania z ZSRR i Polaka, w których wyniku 12 VIII 1970 r. podpisano układ z ZSRR i 7 XII 1970 r. z Polską. RFN uznała granice powojenne i wyrzekła się przemocy w rozwiązywaniu spornych problemów7'. ZSRR szedł na ustępstwa i gotów był do kompromisu w sprawie Berlina Zachodniego, opór stawiali jednak przywódcy NRD z W. Ulibrichtem na czele. W tej .sytuacji ZSRR zmusił Ulbrichta do dymisji. Nastąpiło to formalnie w czasie XVI plenum KC SED, w dniu 3 V 19711 r. Następca Ulbrichta oa stanowisku I sekretarza KC SED i od 1976 r.
216