DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA PAŃSTWA 1949-1990, POZNAŃ 1991

Kwestia niemiecka po 71 wojnie światowej 19

wali je natomiast przywódcy FDP i SPD o.raiz duchowni Kościoła Ewan­gelickiego ⁵⁴. Na forum międzynarodowym rządy RFN ściśle współpra­cowały z USA. Adenau^r zabiegał leż o porozumienie z Francją.' Już w 1956 r. uzyskano zgodę Francji na włóczenie do RFN Zagłębia Saary. Na gruncie wzajemnych ustgpstw postępował proces porozumienia inie-miecfeo-firaincuskiego,

'Przywódcy NRD w latach 1949 - 1955 występowali! z propozycjami zje­dnoczenia obu .państw niemieckich 'w oparciu o wybory agółnoniemiec-kie. Zmiany z 1955 r., a szczególnie wstąpienie RFN do NATO, uznali oni za ostateczne przekreślenie szansy zjednoczenia. Od 1956 r. wysu-wano komcejpcje konfederacji obu państw⁵⁵. W sierpniu 1'961 r. stosunki uległy zaostrzeniu. Pomiędzy obu częściami Berlina obudowano mur, ma­jący chronić NRD przed ingerencją RFN³ⁱⁱ. Faktycznie chodziło o po-wstxzyim.an.ic rosnącej fali odpływu ludności.

W latach 1961 - 1971 przywódcy NR!D ograniczali s;ę w kwestii nie­mieckiej do tzw. polityki pokojowej koegzystencji.

Przywódcy RFN podtrzymywali swa linię pełnego 'bojikotu NRD,_

5. Nowa polityka wschodnia RFN

Repuiblik.a Federalna 'Niemiec stosunkowo szybko odbudowała się ze zniszczeń wojennych l imzwinęła 'gospodarczo. Już w latach 60-tych na­leżała do czołówki państw rozwiniętych gospodarczo. Jednocześnie znajdo­wała s'..ę ona nadal w trudnej sytuacji politycznej. Dotychczasowa polityka wschodnia RFN powodowała, iż <nie mogła ona ostatecznie rozliczyć się z problemem iwojny. Na państwie tym ciążyło odium odpowiedzialności za wybuch wojmy i jej skutki. Z problemem tym wiązała się .kwestia norma­lizacji stosunków z Czechosłowacją i Polską, Tymczasem rządy tych państw nie chciały :Dod'jąć z RFN rozmów na temat normalizacji stosun­ków,, dokąd RFN nie spełni pewnych warunków wstępnych. Zaliczano do nich sprawę uznania układów monachijskich w sprawie Sudetów z 1933 r. za nie-ważnc od sameigo początku oraz uznania NRD i granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej ->⁷.

Już w 1'959 r. ZG SPD ogłosił tzw. „Plan niemiecki SPD" .(Deutschland-plan, der SPD), a na zjeździe w Bad Godestoeng w tym. samym roku SPD

⁵⁴ Dr. K. H. Roder. SPD utid Bouuer Stctat, BerŁim 1^;964; P. Moroz, Polityka wschodnia FDP w latach 1961 - 1970, Warszawa—Wrocław 1976.

^ss Die Spaltung Deutschlands und der Weg żur Wiedervereinigung. Ein doku-mentarlscher Abriss. Drasden 1966_: b. 63-81.

^B6 H. Teller, Der Kalte Krieg gegen die DDR... , e. 4i9 - 50.

⁵⁷ J. Sulek. Stanowisko rządu RFN wobec granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej 1949 - 1966, Poznań 1909.

20 Antoni

uchwaliła nowy program działania. Podjęto w nim ideę nowego podejścia do Izw. polityki niemieckiej i polityki wschodniej^5S. Politykę wschodnią rządu krytykowały koła wyznaniowe ⁵⁹. Psuła się też sytuacja gospodar­cza. Stabilizowała się natomiast sytuacja wewnętrzna w NRD, 'która okrzepła też na forum międzynarodowym, W tych warunkach, w 1966 r., rządzące partie chadecjii straciły przewagę w parlamencie i musiały pójść na porozumienie opozycją. Jesienią 1966 r. utworzono gabinet wielkiej koalicji k udziałem SPD. W .1969 r. chadecy przeszli do opozycji, a rząd utworzyli soejaJdemokraci w sojuszu z liberałami. Rząd ten dokonał pewnych korektur w polityce niemieckiej i wschodniej REN, Już w 1967 r. nawiązano stosuniki z Rumunią, w 1968 r. przywrócono stosunki z Jugo­sławią, odrzucając doktrynę Hadlsteina. Nowy rząd RFN podjął rozmowy z przywódcami NRD. 19 III 1970 ,r. doszło do osobistego spotkania kan-dorza W. Brandta ,z premierem W. Slotphein w Erfnrcic (NRD), a 2,1 V 1970 t. w Kassel w RFN. Ideę otwarcia n-a wschód poparli przywódcy USA. Podjęto rokowania z ZSRR i Polska. 12 VIII 1970 r. w Moskwie podpisano nowy układ pomdędzy ZSRR i RFN, w którym, ta ostatnia zo­bowiązała (się do uznania i poszanowania powojennych granic vv Europie, łącznie z granicą na Odnze i Nysie ⁶⁰.

W dniu 7 XII (1970 r. w Warszawie podpisano układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Rząd RFN uisnał afdcjialnie usta­loną w Poczdamie granicę zachodnią Polski i wyirze'ki się stosowania prze­mocy w rozwiązywaniu problemów sparmych ³¹.

W marcu 107,1 r. (przedstawiciele 4 mocarstw rozpoczęli rokowania w sprawie '.uregulowania statusu Berlina Zachodniego. 3 IX 1971 r. pod­pisano układ 4 mocarstw w sprawie Berlina. Uznano, że Berlin Zachodni nie wchodzi formalnie w skład RFN, że stanowi odrębną jednostkę admi­nistracyjną, podległą (kontroli 4 mocarstw, ,ale rząd RFN" będzie spra­wować opiekę [konsularną nad jego mieszkańcami oraz że układy zagra­niczne 'zawierane przez RFN obejmują też Berlin Zachodni. Rząd NRD zobowiązano do uregulowania dostępu do miasta⁶².

Dnia 17 XII 1971 r. podpisano porozumienie o tranzycie przez tery-

⁵⁸ J. Sawcsuk, Kształtowanie się ideologii SPD w latach 1949 -1969, Oipole 1964, s. 77-83.

⁶⁹ P. Bender, Neue Ostpolitik. Vom Mauerbau bis zum Moskauer Vertrag, Miin-chen 1086.

⁶⁰ Republika Federalna Niemiec w dobie koalicji socjaldemokTatyczno-liberal-nej (1969 -1982). Praca zfoiorowa pod red. A. Czubińskiago i L. Janiotoiego, Poznań 1985, s. 375 i nast.

⁶¹ PRL-RFW. Blaski i cienie procesu normalizacji wzajemnych stosunków (1972 --1987). Praca abiorowa pod red. A. Czubińsfciego, Poznań 1988. «* Tamże.

Kwestia, niemiecka po II wojnie światowej 21

totrium NRD. 20 XII 1971 r. odpowiedni ulkład zawarto pomiędzy Sena-lem Berlina Zach. i NRD, a 26 V 1'972 r. pomiędzy RFN i NRD. Teza o nieuznawaniu przez RFN drugiego państiwa niemio.cikiego została od­rzucona. NRD była już uznana przez 32 państwa (12 socjalistycznych i 20 kapitailiistycanych). Podjęto rokowania w sprawie nawiązania wzajemnych stosunków pomiędzy RFN i NRD. Odpowiedni układ podpisano 21 XII 1971 t. Oba państwa uznały się wzajemnie, potwierdziły swoje granice i nawiątzały stosuniki dyplomatyczne. Premier Bawarii F. J. Strauss za­rzucał rządowi, iż uznając NRD naruszył ustawę zasadniczą (konstytucję} RFN. 31 VII l!&72 r. Trybunał Stanu odrzucił to oskarżeniie jatko nieuza­sadnione. W uzasadnieniu swego orzeczenia podtrzymał on tezę o istnie­niu 'Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1937 r., twierdził, że RFN nie jest sukcesorem, lecz jest z ndą ,,identyczna" i czuje się odpowiedzialna za Niemcy w całości, dowodził, że NRD jest częścią Niemiec i przez RFN nie może być uznawana za zagranicę. W związku z tym urząd RFN -wy­mienił z NRD nie ambasadorów, ilecz tyliko „stałe przedstawicielstwa" ⁶³.

Było tu dużo niekonsekwencji. Układy z ZSRR i Polską podpisano w 1970 r., a ratyfikowano dopiero w maju 1972 r. W dniu 17 maja parla­ment uchwalił lO^puniktową rezolucję interpretującą je. Powtarzano lerv polityczne CDU/CSU ⁰⁴.

,1:1 XII 1'973 r. podpisano też układ z Czechosłowacją, a następnie (21 XII 1973) ogłoszono komunikaty o nawiązaniu stosunków dyploma­tycznych z Bułgarią i Węgrami.

"W krótikim czasie przełamano nieufność w stosunkach wzajemnych pomiędzy •wschodem i zachodem. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne z wszystkimi państwami bloku radzie okiego. Szczególne znaczenie miał fakt normalizacji układów pomiędzy RFN i NRD ^li5.

Polityka poprzednich rządów RFN prowadzała do zaostrzenia stosun­ków z NRD. Pomiędzy obu panstwiami niemieckimi wyrastał mur nie­ufności i niechęci. Oba państwa wzajemnie ostro się zwalczały. Idea je­dności oddalaiła się. W NRD forsowano ideę tworzenia odrębnqgo socja­listycznego narodu niemieckiego. Nawiązsanie współpracy i odprężenie pro­wadziło do ponownego umocnienia jedności narodowej. Nowa polityika wschodnia RFN prowadiziła też do odprężeniia w skali •międzynarodowej. Stała się jednym 'z elementów procesu normalizacji stosunków w Euro­pie i w Świecie ⁶⁶.

⁶³ Dokumentation żur Entspannungpolitik der Bundesregierung, Bonm 1974.

«⁴ PRL-RFN. Blaski i cienie procesu normalizacji... , s. 29 - 30.

⁹⁵ RFN 1969 -1977. Szkice do bilansu polityki gabinetów socjalliberalnych, pod red. J. Sawczuka, Opole 1979.

w Perspektiven fur Sicherheit und Zusammenarbeit in Europa. Hr.sg. H. D. Ja-cobsen, H. Maichowsfei, D. Sager, Bonn

216 Aniom Czuba ń siei

dze doprowadzenia do porozumienia między obydwoma państwem;, po­stulowała .podpisanie tralktatu pokoju z obydwoma państwami niemiecki­mi. RFN propozycje te systematycznie odrzucała. Stopniowo jedtnalk wo­bec linii Adenauera narastała opozycja, która domagała się bardziej ela­stycznej polityki wschodniej⁶⁹.

8. Narastanie procesu odprężenia i normalizacji wzajemnych stosunków

W latach 60-tych w stosunkach międzynarodowych zaczęły umacniać się procesy zmierzające do załagodzenia konfliktów i ułożenia wzajem­nych stosunków pomiędzy Wschodem i Zachodem. Zanikały tendencje konfrontacyjne. Górę brały tendencje koncyliacyjne. Jedną z głównych przeszkód na tej drodze stanowiła 'kwestia niemiecka. Sztywna linia Adę-nauera i jego następców hamowała proces odprężenia. W tej sytuacji w RFN do głosu dochodziła opozycja. W 1966 r. powstał gabinet wicl-.kiej koalicji ,z udziałem SPD, która kształtowała koncepcje tzw. nowej politytki wschodniej. Głównym jej rzecznikiem był Willi Brandt. W 1969 r. CDU i CSU odsunięte zostały od rządu. Gabinet powstał w oparciu o SPD i FPD. Z różnymi zmianami przetrwał on do 1982 r. Podjęto realizację nowej .polityki wschodniej. Zakładała ona częściowe uznanie realiów (po­wstałych po II wojnie światowej, by wzmocnić pozycję izolowanej na fo­rum międzynarodowym RFN ^7f). Przywódcy RFN podjęli próby bezpośred­nich rozmów z NRD. 14 III 1970 r. doszło do spotkania 'kanclerza Br-andta 7. premierem Willi Stophcm w Erfurcie. 21 maja miało miejsce drugie spotkanie w Kassel w RFN.

Podjęto trudne rokowania z ZSRR i Polaka, w których wyniku 12 VIII 1970 r. podpisano układ z ZSRR i 7 XII 1970 r. z Polską. RFN uznała granice powojenne i wyrzekła się przemocy w rozwiązywaniu spornych problemów⁷'. ZSRR szedł na ustępstwa i gotów był do kompromisu w sprawie Berlina Zachodniego, opór stawiali jednak przywódcy NRD z W. Ulibrichtem na czele. W tej .sytuacji ZSRR zmusił Ulbrichta do dy­misji. Nastąpiło to formalnie w czasie XVI plenum KC SED, w dniu 3 V 19711 r. Następca Ulbrichta oa stanowisku I sekretarza KC SED i od 1976 r.

^fl9 Th. EiKłers, Die SPD und die iiussere Sicherheit. Zum Wandel der sicherheits-politischen Konzeption der Partej in der Zeit der Regierungsverantwortung (1966 -

- 1982), Melle 11987, s. 22 - 26.

⁷⁰ Republika Federalna Niemiec w dobie rządów koalicji socjaldemokratyczna-

-liberalnej (1969 -1982). Praca zbiorowa pod red. A. Czulbińskiego i L. Janickiego. Poznań WQ5.

⁷¹ A. Baring. Mach/tuechsel. Die Ara Brandt-Scheel, Stuttgar.t 1982, s. 332 - 330.

Polityka ZSRR wobec Niemiec 217

przewodniczącego Rady Państwa NRD, Erich Honecker. realizował linię odprężenia i .porozumienia. W tej sytuacji 3 IX W71 t. w Berlinie pod­pisano 4-stronne porozumienie w sprawie statusu Berlina Zachodniego. W ślad 'za tym 17 XII 1971 r. podpisano dwus'ronne porozumienie o ru­chu tranzytowym osób cywilnych i towarów z RFN do Berlina. Było to pierwsze oficjalne porozumienie, zawarte przez dwa pań s lwa niemieckie. Rząd RFN zawierając to porozumienie pośrednio -uznał NRD. We wrześ­niu 1971 r. kanclerz Brandt złożył wizytę w ZSRR. 18 września prze­prowadził długą bezpośrednią rozmowę z L. Breżniewem. Wyjaśniono w niej wiele problemów spornych.

Polityku wschodnia Brandta spotkała się w RFN z dużymi oporami. Traktaty podpisane w sierpniu i grudniu 1970 <r. ratyfikowano dopiero w czerwcu 1972 r. Mimo to proces odprężenia postępował naprzód. Uzy­skał on generalne poparcie USA". Rozmowy kontynuowano. 26 V 1972 r. pomiędzy RFN i NRD podpisa.no dwustronny układ w sprawie 'komunika­cji. Obie strony zobowiązały się do rozwijania „dobrosąsiedzkich stosun­ków", tak j.a<k to jest przyjęte ,,między niezależnymi państwami" ^7|J.

.21 XII 1972 r. w Berlinie podpisano tzw. Układ podstawowy pomię­dzy RFN i NRD. Wszedł 0.1 w życie dopiero w czerwcu 1973 r. Oba państwa uznały się wzajemnie i podjęły ze sobą współprace. Stosunki między nimi uznano jsdnak za szczególne. W RFN obowiązywała nadal zasada głosząca, iż państwo to reprezentuje Niemcy w całości, a obywa­tele NRD byli tam nadal uznawani za obywateli RFN. Nie mniej jednak doktryna Hallsteina traciła swą moc. NRD została uznana de iure przez in.no państwa. Oba państwa niemieckie we wrześniu 1973 r. zostały przy­jęte do ONZ i innych organizacji międzynarodowych, ill XII i!973 r. RFN podpisała układ z Czechosłowacją, a 21 XII 1973 r. z Bułgaria i Węgra­mi ⁷¹.

Normalizacja stosunków w kwestii niemieckiej otwierała drogę do szerszego porozumienia w skali europejskiej. Latem 1975 r. w Helsin­kach .przeprowadzono obrady Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy Europejskiej.

Normalizacja stosunków nie oznaczała rezygnacji z zasad. Przywódcy ZSRR nadal zmierzali db zachowania swoich .wpływów w Niemczech. Na terenie NRD nadal znajdował się znaczny kontyngent radzieckich sił okupacyjnych, w Berlinie Zachodnim fu^kcjo.ioy.-.al:. K—iiJiKiuniiira ł mocarstw, (podtrzymywano tezę głoszącą, iż 4 mocarstwa odpowiadają z?.

» W. Bruns, op. ci<Ł, s. 06 - 39; E. Nicfcel, Die BRD..., s. 360-261. ⁷³ N. A. Naro-cznickaja, SSzA i „Nowa-ja tuostoczuaja -politika" RFG. 1977, s. 125-127.

^Tł J. Nawroeki, Die Beziehungen ..., s. 50-56; W. Bruns. oip. cit., s. 71-73.

---