Droga Niemców do ponownego zjednoczenia państwa

Kwestia niemiecka po 71 wojnie światowej 19

wali je natomiast przywódcy FDP i SPD o.raiz duchowni Kościoła Ewan­gelickiego ⁵⁴. Na forum międzynarodowym rządy RFN ściśle współpra­cowały z USA. Adenau^r zabiegał leż o porozumienie z Francją.' Już w 1956 r. uzyskano zgodę Francji na włóczenie do RFN Zagłębia Saary. Na gruncie wzajemnych ustgpstw postępował proces porozumienia inie-miecfeo-firaincuskiego,

'Przywódcy NRD w latach 1949 - 1955 występowali! z propozycjami zje­dnoczenia obu .państw niemieckich 'w oparciu o wybory agółnoniemiec-kie. Zmiany z 1955 r., a szczególnie wstąpienie RFN do NATO, uznali oni za ostateczne przekreślenie szansy zjednoczenia. Od 1956 r. wysu-wano komcejpcje konfederacji obu państw⁵⁵. W sierpniu 1'961 r. stosunki uległy zaostrzeniu. Pomiędzy obu częściami Berlina obudowano mur, ma­jący chronić NRD przed ingerencją RFN³ⁱⁱ. Faktycznie chodziło o po-wstxzyim.an.ic rosnącej fali odpływu ludności.

W latach 1961 - 1971 przywódcy NR!D ograniczali s;ę w kwestii nie­mieckiej do tzw. polityki pokojowej koegzystencji.

Przywódcy RFN podtrzymywali swa linię pełnego 'bojikotu NRD,_

5. Nowa polityka wschodnia RFN

Repuiblik.a Federalna 'Niemiec stosunkowo szybko odbudowała się ze zniszczeń wojennych l imzwinęła 'gospodarczo. Już w latach 60-tych na­leżała do czołówki państw rozwiniętych gospodarczo. Jednocześnie znajdo­wała s'..ę ona nadal w trudnej sytuacji politycznej. Dotychczasowa polityka wschodnia RFN powodowała, iż <nie mogła ona ostatecznie rozliczyć się z problemem iwojny. Na państwie tym ciążyło odium odpowiedzialności za wybuch wojmy i jej skutki. Z problemem tym wiązała się .kwestia norma­lizacji stosunków z Czechosłowacją i Polską, Tymczasem rządy tych państw nie chciały :Dod'jąć z RFN rozmów na temat normalizacji stosun­ków,, dokąd RFN nie spełni pewnych warunków wstępnych. Zaliczano do nich sprawę uznania układów monachijskich w sprawie Sudetów z 1933 r. za nie-ważnc od sameigo początku oraz uznania NRD i granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej ->⁷.

Już w 1'959 r. ZG SPD ogłosił tzw. „Plan niemiecki SPD" .(Deutschland-plan, der SPD), a na zjeździe w Bad Godestoeng w tym. samym roku SPD

⁵⁴ Dr. K. H. Roder. SPD utid Bouuer Stctat, BerŁim 1^;964; P. Moroz, Polityka wschodnia FDP w latach 1961 - 1970, Warszawa—Wrocław 1976.

^ss Die Spaltung Deutschlands und der Weg żur Wiedervereinigung. Ein doku-mentarlscher Abriss. Drasden 1966_: b. 63-81.

^B6 H. Teller, Der Kalte Krieg gegen die DDR... , e. 4i9 - 50.

⁵⁷ J. Sulek. Stanowisko rządu RFN wobec granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej 1949 - 1966, Poznań 1909.

20 Antoni

uchwaliła nowy program działania. Podjęto w nim ideę nowego podejścia do Izw. polityki niemieckiej i polityki wschodniej^5S. Politykę wschodnią rządu krytykowały koła wyznaniowe ⁵⁹. Psuła się też sytuacja gospodar­cza. Stabilizowała się natomiast sytuacja wewnętrzna w NRD, 'która okrzepła też na forum międzynarodowym, W tych warunkach, w 1966 r., rządzące partie chadecjii straciły przewagę w parlamencie i musiały pójść na porozumienie ^ opozycją. Jesienią 1966 r. utworzono gabinet wielkiej koalicji k udziałem SPD. W .1969 r. chadecy przeszli do opozycji, a rząd utworzyli soejaJdemokraci w sojuszu z liberałami. Rząd ten dokonał pewnych korektur w polityce niemieckiej i wschodniej REN, Już w 1967 r. nawiązano stosuniki z Rumunią, w '1968 r. przywrócono stosunki z Jugo­sławią, odrzucając doktrynę Hadlsteina. Nowy rząd RFN podjął rozmowy z przywódcami NRD. 19 III 1*970 ,r. doszło do osobistego spotkania kan-dorza W. Brandta ,z premierem W. Slotphein w Erfnrcic (NRD), a 2,1 V 1970 t. w Kassel w RFN. Ideę otwarcia n-a wschód poparli przywódcy USA. Podjęto rokowania z ZSRR i Polska. 12 VIII 1970 r. w Moskwie podpisano nowy układ pomdędzy ZSRR i RFN, w którym, ta ostatnia zo­bowiązała (się do uznania i poszanowania powojennych granic vv Europie, łącznie z granicą na Odnze i Nysie ⁶⁰.

W dniu 7 XII (1970 r. w Warszawie podpisano układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Rząd RFN uisnał afdcjialnie usta­loną w Poczdamie granicę zachodnią Polski i wyirze'ki się stosowania prze­mocy w rozwiązywaniu problemów sparmych ³¹.

W marcu 107,1 r. (przedstawiciele 4 mocarstw rozpoczęli rokowania w sprawie '.uregulowania statusu Berlina Zachodniego. 3 IX 1971 r. pod­pisano układ 4 mocarstw w sprawie Berlina. Uznano, że Berlin Zachodni nie wchodzi formalnie w skład RFN, że stanowi odrębną jednostkę admi­nistracyjną, podległą (kontroli 4 mocarstw, ,ale rząd RFN" będzie spra­wować opiekę [konsularną nad jego mieszkańcami oraz że układy zagra­niczne 'zawierane przez RFN obejmują też Berlin Zachodni. Rząd NRD zobowiązano do uregulowania dostępu do miasta⁶².

Dnia 17 XII 1971 r. podpisano porozumienie o tranzycie przez tery-

⁵⁸ J. Sawcsuk, Kształtowanie się ideologii SPD w latach 1949 -1969, Oipole 1964, s. 77-83.

⁶⁹ P. Bender, Neue Ostpolitik. Vom Mauerbau bis zum Moskauer Vertrag, Miin-chen 1086.

⁶⁰ Republika Federalna Niemiec w dobie koalicji socjaldemokTatyczno-liberal-nej (1969 -1982). Praca zfoiorowa pod red. A. Czubińskiago i L. Janiotoiego, Poznań 1985, s. 375 i nast.

⁶¹ PRL-RFW. Blaski i cienie procesu normalizacji wzajemnych stosunków (1972 --1987). Praca abiorowa pod red. A. Czubińsfciego, Poznań 1988. «* Tamże.

Kwestia, niemiecka po II wojnie światowej 21

totrium NRD. 20 XII 1971 r. odpowiedni ulkład zawarto pomiędzy Sena-lem Berlina Zach. i NRD, a 26 V 1'972 r. pomiędzy RFN i NRD. Teza o nieuznawaniu przez RFN drugiego państiwa niemio.cikiego została od­rzucona. NRD była już uznana przez 32 państwa (12 socjalistycznych i 20 kapitailiistycanych). Podjęto rokowania w sprawie nawiązania wzajemnych stosunków pomiędzy RFN i NRD. Odpowiedni układ podpisano 21 XII 1971 t. Oba państwa uznały się wzajemnie, potwierdziły swoje granice i nawiątzały stosuniki dyplomatyczne. Premier Bawarii F. J. Strauss za­rzucał rządowi, iż uznając NRD naruszył ustawę zasadniczą (konstytucję} RFN. 31 VII l!&72 r. Trybunał Stanu odrzucił to oskarżeniie jatko nieuza­sadnione. W uzasadnieniu swego orzeczenia podtrzymał on tezę o istnie­niu 'Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1937 r., twierdził, że RFN nie jest sukcesorem, lecz jest z ndą ,,identyczna" i czuje się odpowiedzialna za Niemcy w całości, dowodził, że NRD jest częścią Niemiec i przez RFN nie może być uznawana za zagranicę. W związku z tym urząd RFN -wy­mienił z NRD nie ambasadorów, ilecz tyliko „stałe przedstawicielstwa" ⁶³.

Było tu dużo niekonsekwencji. Układy z ZSRR i Polską podpisano w 1970 r., a ratyfikowano dopiero w maju 1972 r. W dniu 17 maja parla­ment uchwalił lO^puniktową rezolucję interpretującą je. Powtarzano lerv polityczne CDU/CSU ⁰⁴.

,1:1 XII 1'973 r. podpisano też układ z Czechosłowacją, a następnie (21 XII 1973) ogłoszono komunikaty o nawiązaniu stosunków dyploma­tycznych z Bułgarią i Węgrami.

"W krótikim czasie przełamano nieufność w stosunkach wzajemnych pomiędzy •wschodem i zachodem. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne z wszystkimi państwami bloku radzie okiego. Szczególne znaczenie miał fakt normalizacji układów pomiędzy RFN i NRD ^li5.

Polityka poprzednich rządów RFN prowadzała do zaostrzenia stosun­ków z NRD. Pomiędzy obu panstwiami niemieckimi wyrastał mur nie­ufności i niechęci. Oba państwa wzajemnie ostro się zwalczały. Idea je­dności oddalaiła się. W NRD forsowano ideę tworzenia odrębnqgo socja­listycznego narodu niemieckiego. Nawiązsanie współpracy i odprężenie pro­wadziło do ponownego umocnienia jedności narodowej. Nowa polityika wschodnia RFN prowadiziła też do odprężeniia w skali •międzynarodowej. Stała się jednym 'z elementów procesu normalizacji stosunków w Euro­pie i w Świecie ⁶⁶.

⁶³ Dokumentation żur Entspannungpolitik der Bundesregierung, Bonm 1974.

«⁴ PRL-RFN. Blaski i cienie procesu normalizacji... , s. 29 - 30.

⁹⁵ RFN 1969 -1977. Szkice do bilansu polityki gabinetów socjalliberalnych, pod red. J. Sawczuka, Opole 1979.

w Perspektiven fur Sicherheit und Zusammenarbeit in Europa. Hr.sg. H. D. Ja-cobsen, H. Maichowsfei, D. Sager, Bonn

Alternatywne modele odzyskania jedności Niemiec 35

dnia 1937 r. Podkreślono także prawa RFN do wyłącznej reprezentacji całego narodu niemieckiego ¹⁷.

Celem finalnym schroderowskiej ikoncapcji „zbliżenia przez zmiany" stać się miało zatem (uzyskanie aprobaty państw socjalistycznych dla za-chodnioniemieckiej wersji rozwiązania problemu niemieckiego poprzesz zmianę terytorialnego status quo. Jej novum idcwiło w ibairdziej elastycz­nym podejściu do stosunków dyplomatycznych i 'gospodarczych z tymi państwami¹⁸. Równocześnie koncepcja ta była nowym elementem w 'do­tychczasowej polityce chadecji w sprawie Niemiec. Dowodziła potrzeby uruchomień;ia w jej ramach .nie używanych dotąd instrumentów polityki wsohtidtriie j, przy pomocy kftórej abłiżono by się do aktualnych trendów \v stosunkach Wschód-Zachód bez rezygnacji z jprawno-jpolityczmych zało­żeń w sprawie zjednoczenia Niemiec.

Schro der owsika feoncspcja pozyskania 'aprobaty państw socjalistycz­nych do zniżany status quo w Europie jako podstawy 'rozwiązania prob­lemu .zjednoczeniowego została .rozwinięta •w okresie rządów „wieltiej koalicji (1I&66 - 1969) przy dużym współudziale :SPD. Sformułowana wó­wczas przez rząd K. Kieeingera idea „nowego ładu pokojowego" wycho­dziła z propozycją, obejmująca rozwiązanie prolblemów z zakresu bezpie­czeństwa militarnego, uregulowanie spornych 'problemów politycznych oraz zaipawnienie pojednania I dobrosąsiedzkich stosu-mków mięidzy wszy­stkimi narodami Europy. Idea ta jednak nie ibyła wolna od zastrzeżenia, że ładu pokojowego nie .można 'budować i opierać na istniejących realiach polityczno-terytorialnych. Dotyczyło to zarówno .kwestii terytorialnych, jak i systemowych w skrajach socjalistycznych. W związku z tym rząd boński reprezentował stanowisko, że jeśli .w Europie ma dojść do odprę­żenia i ustanowienia nowej jakości stosuników politycznych między pań­stwami europejskimi oraz do likwidacji podziału europejskiego (niezbędna jest stopniowa zmiana terytarialnetgo status quo w Europie, zwłaszcza na odcinku niemieckim. Od zlikwidowania podziału Niemiec uzależniono trwałość i sprawiedliwość ,,ładu pokojowego". W ten sposób próbowano wmówić międzynarodowej opinii publicznej, żeglownym zagrożeniem po­koju ,na naszym kontynencie j.edt podział Niemiec. Bez likwidacji tego podziału nie można było myśleć o .odiprężeniiu, Obudowaniu trwałych struktur bezpieczeństwa curopejskietgo i likwidacji podziału Europy ^1fł.

Novum tej koncepcji zjednoczeniowej, opartej także na ipaństwowona-rodowej jedności Niemiec w -granicach 2: 1S37 ir., polegało nie tylko na przedstawieniu jej jako alternatywy dla całej Europy i włączeniu (poza NRD) wszystkich państw euirqpcjskich w budowę nowego ładu pokojowe-

¹⁷ J. Sutek, Stanowisko rządu NRF.... s. 108 - 1,99,

¹⁸ H. Wuttke, op. cit., s. 81. ^1S Tamże,

36 Zdaisiaw Łempińsłci

go, ale przede wszystkim na odrzuceniu adenauerowskiej tezy. że zjedno­czenie Niemiec musi ipoprzedzać odprężenie. Tutaj obie .sprawy 'były traktowane równolegle, aczkolwiek we wzajemnym powiązaniu. Rozer­wanie adenauerawskie<go iunotim, związane ibyło z brakiem odpowiedzi ze strony CDU/CSU na pytanie, co jest ize zjednoczeniem Niemiec skoro i bez tego zjednoczenia narasta w Europie -odprężenie ²⁰. Wyrazem tych nowyc^!h myśli była propozycja RFN z 1967 r. .oparcia normalizacji stosun­ków z państwami socjalistycznymi na układzie o wyrzeczeniu się siły, który pozostawiałby jednak jaiko sprawę otwartą dotychczasowe proble­my sporne w tych .stosunkach. W rozumieniu /zachodnionicmieokim idea wyrzeczenia się -siły otwierać miała możliwość zalegalizowania „otwarte­go status quo" 'w Europie, Poprzez .przyjęcie układu o wy-rzieczemiu się siły liczono na utrzymanie, a nawet wzmocnienie, zachodnioniemie-ckich roszczeń terytorialnych, -Sens t-ego układu nie sprowadzaliby się do usunięcia istniejących spraw spornych, lecz eliminacji niedozwolonych środków przy ich (rozwiązywaniu.

W ten sposób za pomocą koncepcji nowego ładu pokojowego rząd Kieslingora, nie rezygnując iż doktrynalnych założeń -w jąpnawie przedmiotu jedności niemieckiej i zjednoczenia, próbował zharmonizować cele polity­ki -aagr.and.czn.ej RFN z globalną strategią Zachodu — strategią seleikty-wnego odprężenia. Próby uelastycznienia zjednoczeniowej 'linii polityki zagranicznej RFN nie oznaczały przy tym odejścia od dążenia do aneks j i NRD, czego wyrazem było wyłączenie NRD z (projektu nakładu o wyrze­czeniu się siły w stosunkach z państwami socjalistycznymi. Również po­wrót do adenauerowskiej polityki z pozycji ^!siły jako środka realizacji 'koncepcji zjednoczeniowej Kiesinger uważał aa irealny w -zależności od uwarunkowań politycznych.

Wymienione warianty polityki -zjednoczeniowej w latach sześdziesia-tych — ..zbliżenia przez zmiany" i idea ,,nowego ładu pokojowego" — w istocie rzeczy były wariantami defensywnymi. Koncentrowały się bo­wiem na międzynarodowym zalegalizowaniu w dolbie narastającego od­prężenia zachodnioniemieckich pozycji prawnych, dotyczących problemu niemieckiego, przy jednoczesnym dążeniu do wyjścia RFN z sytuacji gro­żącej jej izolacją wśród państw zachodnich. W wariantach tych pomija się ^!badż nie .precyzuje .sposobu zjednoczenia Niemiec. W miejsce ade­nauerowskiej wytycznej o 'znaczeniu siły jako Sjposobu wymuszenia ustę­pstw wobec Wschodu, pojawia się teza o dialogu, iktóry w oparciu o akty­wność międzynarodową RFN mógłby doprowadzić do aprobaty ze strony państw socjalistycznych zachodnioniemieckiej wersji zjednoczenia Nie­miec w .granicach z 1937 r.

²⁰ E. Dylawerski, op. cit., c. 91.

Alternatywne modele odzyskania jedności Niemiec 37

Równocześnie w drugiej połowie lat 'sześćdziesiątych pojawił się wariant ofensywny, wypracowany przez F. J. Straussa. Jego istota zo­stała wyłożona iprzez Straussa w licznych publikacjach, z których przy­najmniej dwie zasługują na szczególną uwagę, a miano wiecie: ,, Projekt dla Europy" oraz „Wyzwanie i odpowiedź. Program dla Europy" -¹.

Punktem wyjścia 'w koncepcji straussowskiej była analiza (przyczyn załamania się polityki adenauerowskicj, poszukującej możliwości zjedno­czenia w oparciu o zintegrowaną siłę Zachodu, W jego ocenie 'przyczyny te wynikały z dwóch powodów: z jednej strony — 2jbyt małego zaintere­sowania Europą ze strony USA, (prowadzącego do podporządkowania in­teresów europejskich globalnym interesom USA; z drugiej strony nie-wlspółmieronię .nikłym na tle .pozycji gospodarczej znaczeniem politycz­nym RFN we wspólnocie zachodniej. Wyciągając wnioski z tej analizy sytuacji, Sirauss -przedstawił koncepcję utworzenia Stanów Zjednoczo­nych Europy, jako samodzielnej siły, zdolnej do niwelowania wpływów obu sujpe>rmoearsiw --. Stworzenie nowego europejskiego suipermo carstwa, opartego na państwach Europy Zachodniej, stanowić -miało pierwszą fazę (polityiki integracji europejskiej. W drugiej fazie powinno dojść do zespo­lenia Europy Zachodniej z państwami socjalistycznymi, ale 'bez udziału ZSRR. W procesie kreowania i funkcjonowania tego nowego europejskie­go suipermocarsiiwa, posiadającego własną ibroń nuklearną, szczególna rola powinna przypaść RFN. Strauas uważał, że państwo zachodnionie-miecikie w oparciu o swa pozycję gospodarczą ma największe możliwości organizowania jedności europejskiej i wywarcia wpływu na jej ostatecz­ny charakter polityczny. Dopiero zjednoczenie Europy oparte na inte­gracji zachodnioeuropejskiej i rozbicie europejskiego systemu socjalistycz­nego przynieść mogło pełne rozwiązanie problemu niemieckiego.

S.raussowsiki wariant zakładający iunctim między zjednoczeniem a mocarstwową pozycją RFN w Europie został przyjęty programowo również przez CDU. 'Koncepcja Straussa nie stanowiła przeciwieństwa do ipo.iityki zjednoczeniowej, opartej na otwarciu w kierunku wschodnim. Uzupełniała ją jedynie o przewartościowania pozycji politycznej RFN na odcinku zachodnim, których celom miało 'być uzyskanie przez to państwo pierwszoplanowe j pozycji w sojuszu zachodnim. Toteż nawiązując do idei 'Straussa, -w orędziu do narodu niemieckiego z 12 marca 19&8 r.

²¹ F. J. Strauss. Entwurj fur Europa, Stuttjgart 1966; tenże, Herausforderung und Antwort. Ein Program fur Europa, Stutbgart 1968.

²² Dokttryna F. J. Straussa była przedmiotem wnikliwej analizy w literaturze polskiej. P.atrz m.in. W. Małachowski, Doktryna integracyjna F. J. Straussa, Warsza­wa 1977; E. K. Ncrwak, StraussoiosJci wariant polityki zagranicznej RFN. Warszawa Ifl78; T. Walichnowiski, Niepokój Polaków, Doktryna polityczna Franza Josepha Straussa, Katowice 1960; M. Podkowiński, „Europa" Straussa, Warszawa 1969.

38 • " ZdzasŁaw Łamtpińsfci

Kiesimiger wysunął sugestię, że silna i zjednoczona Europa mogłaby zdjąć ciężar z ramion USA i przyjąć większą odpowiedzialni ość -za własne bez­pieczeństwo ^L>;i. Chodziło iprzy -tym nic tylko o zmianę status quo w Eu­ropie i istniejącego układu sił, ,ale również o rolę RFN w .'zakładanych przemianach.

Mimo 'tych prób, mających nadać polityce zjednoczeniowej chadecji większą skuteczność, w istocie rzeczy nie udało się przybliżyć choćby o 'krok 'zjednoczenia, wręcz przeciwnie. Talk jak w okresie adenauero-wisikiim prowadziła ona do ugruntowania politycznego roabicia Niemiec i coraiz głębszego rozchodzenia się -społeczeństw żyjących w obu (pań­stwach niemieckich. W świetle ówczesnych poglądów w sprawie problemu niemieckiego akceptacja l poszanowanie status quo oznaczałyby rezygna­cję z .^ponownego zjednoczenia" (Wiedervereinigung) jako nakazu wy­prowadzonego z interpretacji Ustawy Zasadniczej. Negowanie status quo w imię jedności państwowo-narodowej Niemiec miało stwarzać na użytek tak wewnętrzny, jak i zewnętrzny 'przakonaoie o je-go tymczasowości i prowizoryczności, przekonanie o rzekomo nadai otwartym charakterze prdblerrm niemieckiego, którego rozwiązaniem może ibyć tylko powrót do status quo ante, a więc do restauracji Rzeszy Niemieckiej w (granicach z 31 grudnia 1'93'T r.²⁴ 'Taką polityką zjednoczeniową, opartą na, próbie podważania terytoriadno-politycanego status quo w 'powojennej Europie i hamowaniu procesów 'Odprężeniowych, chadecja traciła coraz bardziej zaufanie nie tylko sojuszników zachodnich, ale również i wyborcy za­chodni oiiiemieckiego. W konsekwencji doprowadziło to do ^klęski wybor­czej w 1969 r. i ustąpienia miejsca w Bonn koalicji socjallibaralnej.

2. Alternatywa socjaldemokratyczna

Podobnie jak: w tprzyrpad!ku [partii chadeokitfh jedność 'Niemiec stano­wiła priorytetowy cel socjaldemokratów zachodniotniem^eokich. W pier­wszych latach po wojnie SPD wytkazywała przy tym większy sttopień agresywności i nacjonalizmu niż chacłecja. Wynikało ito nie tyle z 'kon­cepcji strategicznych co z jprzyczyn wewnętrznych; z chęci zdjęcia z sie­bie odium „partii bez narodu", zarzutu wysuniętego pod adresem SPD przez prawicę niemiecką jeszcze w okresie kajzerowskim i podtrzymywa­nym w czasach Republiki Weimarskiej oraz Rzeszy hitlerowskiej²⁵. W efekcie SPD formułowała ofensywny 'program niemieckiej jedności

²³ J. Sulek, Polityka wschodnia .,.,&. 23.

²⁴ H. Wutflke, op. cifc, e. 7?l-72.

²⁵ M. Toanala, op. dit, e. 42.

Alternatywne modele odzyskania jedności Niemiec 39

narodowej, akcentując w jego -ramach przywrócenie jednolitej państwo­wości .niemieckiej w granicach z 1937 r. Wyrazem ttego stanowiska było oświadczenie z października 1945 r. K. Schumachera — ówczesnego (przy­wódcy SPD: ,,Niemcy nigdy oiie uiznają linii Odry-Nysy jako niemieckiej granicy tak, jak zastała ona ustalona przez 'zwycięskie mocarstwa w Pocz­damie." ^2G Po utworzeniu RFN ta rewizjonistyczna linia SPD została Sprecyzowana w 'wytycznych dla frakcji SPD w Bundestagu w tzw. iszesnastu punktach dii rhei niskich, zawierających progiramowe przeciw­stawienie się uznaniu linii Odry-Nysy jako 'granicy wschodniej Nie­miec -¹'.

W 'koncepcj.a-ch Schumachera sjprawa niemiecka została powiązana z "wizją przyszłości Europy. Po to, by (móc stawić czoła komunizmowi i uwo.lnić się spod kurateli wielkich mocarstw — jego zdaniem — Eu­ropa będzie potrzebować zjednoczonych Niemiec. W ujęciu Schumachera zjednoczenie Niemiec stawało się wręcz warunkiem zjednoczenia Europy, oo tym samym stwarzało szainsę na 'uruchomienie wszystkich jej sił 'poli­tycznych i militarnych w sprawie niemieckiej. Licząc na wsparcie mię­dzynarodowe tej części Europy, która dążyła do zjednoczenia europej­skiego, socjaldemokraci postulowali przeprowadzenie wolnych wyborów' na obszarze RFN i NRD oraz podjęcia pr>zez cztery modarstwa rozmów w sprawie przywrócenia jedności Niemiec.

Jednocześnie SPD przeciwstawiała się integracji tyllko jednego pań­stwa niemieckiego — RFN — w obozie zachodnim. Koncepcje integra­cyjne rządu federalnego 'krytykowała ona z pozycji nacjonalistycznych, wysuwając zarzut, iż inie uwzględniają one interesu iniemieakiego. W in­tegracji zachodniej tyllko RFN — opartej o sojusze wojskowe — SPD upatrywała niebezpieczeństwo utrwalenia się podziału Niemiec. W zwią­zku z tym w dokumencie /programowym 'SPD z 1054 r. Stwierdza się: ,,Mocne związanie podzielonych na części Niemiec z zachodnim i wscho­dnim blokiem spowoduje nieuniknioną kontynuację zimnej wojny oraz narastające zagrożenie pokoju — a to właśnie wyklucza jakiekolwiek szansę stworzenia dila Niemiec jaiko całości modus vivendi przylfaliżające-go osiągnięcie jedności państwowo^narodowej ^2S.

Wraz sz przystąpieniem RFN do NATO i różnorodnych instytucji poli­tyczno-ekonomicznych, integrujących Europę Zachodnią, SPD obarcza­jąc odpowiedzialnością partie chadeckie za utrwalanie podziału Niemiec, zaczęła intensywnie poszukiwać alternatywnych — wotbec rządu fede-

²⁸ Cyt. za: Procesy normalizacji stosunków PRL-RFN w latach 1972-1974, pod red. Sz. Wysockiago, Katowice 1980, c. 40.

²⁷ Tamże, s. 40. Por. także. J. Sobczalk, Polityka wschodnia SPD, (w:) Polska NRF, Przestanki i procesy normalizacji stosunków, Poznań 1972.

²³ Cyt. za H. Wiittke, oip. cit., s. 76.

40 Zdaisław Łemipińskii

ralaego — kor.ctipcji polityki niemieckiej. W wypracowanych wówczas koncepcjach zwrócono uwagę na konieczność nawiązania dialogu z NRD i szuikania łączności z drugą częścią narodu niemieckiego. W rezolucji przyjętej na zjeździe SPD w Monachium w 1956 r. stwierdzono, że: „zje­dnoczenie Niemiec w wolności mię 'musi wcale oanacaać przyłączenia jednej części do drugiej." ^£9 Natomiast w 1*958 r. H. Wehner wypowiedział się za: „niemiecką wspólnotą gospodarczą" w celu ubliżenia obu państw i społeczeństw niemieckich³⁰.

Wiosną 1959 r. SPD wystąpiła z Izw. planom niemieckim, autorstwa H. Wehnera, który stanowił szczytowy punkt socjaldemokratycznej poli­tyki niemieckiej lat pięćdziesiątych, obliczonej na neutralizację Niemiec, stanowiąca zarazem cenę za zrjednoczende. Plan ten przewidywał zjedno­czenie Niemiec drogą stopniowego ablraania się dbu państw niemieckich. Propozycja zjednoczenia została przy tym powiązana z odprężeniem i bez­pieczeństwem europejskim ³¹. Jak stwierdzał M. Tomala, 'istotą tego planu była myśl, elby drogą stopniowego odprężenia na terenie Niemiec — po­przez stworzenie istrefy odprężenia n.a obszarze RFN, NRD, PoJski, Cze­chosłowacji i Węgier, dezatomizację 'tego obszaru, rozrzedzenie jego po­tencjału militarnego, wyjście wymienionych państw z NATO i Okładu Warszawskiego — doprowadzi:ć na pewnym etapie do ukształtowania kon­struktywnego systemu beapisezeństiwa w Europie i utrzymać następnie tylko takie siły, 'które fcędą niezbędne do zapewnienia własnego i euro­pejskiego bezpieczeństwa ³².

W ówczesnej sytuacji międzynarodowej, j.ak i sytuacji wewnętrznej RFN projekt ten nie miał już dużej szansy realizacji. Toteż SPD pod wpływem ikrytycznych opinii 'stosunkowo szybko wycofała się z tego pla­nu i 30 czerwca 1960 r. H. Wehner w imieniu iSPD proklamował na forum Bundestagu „wspólną politykę zagraniczną" rządu i opozycji. Oznaczało to przyjęcie przez SPD orientacja reprezentowanej w polityce zagranicz­nej przez czad Adenauera ³³. SPD całkowiicie opowiedziała się za politycz­ną, ekonomiczną i militarną integracją RFN z Europą Zachodnią, traktu­jąc potencjał integracyjny 'Zachodu jako szansę mocniejszego oddziały­wania państwa zachodni oni emiedkiego na bieg wydarzeń międzynarodo­wych i realizację celu zjednoczeniowego. Działania w sprawie integracji z.achodn;ocurop5Jisikiej miały iść w parze k .polityką pokojowego wsipół-

²⁹ M. Tomala, op. cit, B. 43.

³⁰ Procesy normalizacji stosunków ,.., s. 42.

³¹ Deutschland-Plan der SPD. KOmmentare, Argumente, Begrundungen, Bonn 1959.

³² M. Tomala, op. cit, b. 44:

^ss Szerzej na 'ten temat: S. Cholewlak, Nacjonalizm w partiach zachodnionie-mieckich (CDU, CSU, SPD, FDP w latach 1949 -1974), Warszawa 1984,

Alternatywne modele odzyskania, jedności Niemiec 41

islniana z Europa Wschodnią. Oznaczało lo, że SPD .zaczęła dostrzegać realną szansę rozwiązania problemu .niemieckiego "w ztoliżeniu między Ws:hodem a Zachodem oraz w postępującym wraz z nim zbliżeniu mię­dzy RFN a NRD. Tg nową koncepcję w polityce niemieckiej i zagranicz­nej SPD wyraża strategia „przemian przez ubliżenie" (Wandal durch Annaherung), przedstawiona po raz pierwiszy w 19&3 r. przez E. Bahra w odniesieniu do stosunków z NRD, a w il973 przeniesiona jako długo­falowa ziasada iw polityce odprężenia miedzy Wschodem a Zachodem'". Natomiast 'na odcinku RFN-NRD strategia ta przejawiana się w .^polityce małych kroków".

Istota zakładanych „przemian przrz zbliźeni-e" ujmowana była szero­ko, poprzez polityczne wyrównanie interesów między państwami j naro­dami, stworzenie nowych pokojowych struktur bezpieczeństwa europej­skiego, jak też przemiany systemowe w państwach socjalistycznych. W wyniku tych procesów winno dojść do umocnienia jedności .narodu niemieckiego i powstania 'stanu, w którym ,.ia>ród len będzie "mógł zreali­zować prawo do samostanowienia ³⁵.

W świetle tej strategii droga prowadząca do zjednoczenia Niemiec przdbicgać miała dwuwymiarowo, przy założeniu narastających, wzajem­nych (powiązań między tymi wymiarami. Pierwszy z .nich obejmujący skalę malkro, wskazywał na odprężenia jako proces w stosunkach Wschód--Zachód, który najlepiej sprzyjać może urzeczywistnieniu idei zjednocze­niowej. Według tych założeń polityka zachodaioniermecka powinna akty­wnie uczestniczyć w [kształtowaniu stosunków Wschód-Zachód, aiby po-roztumiema migcfeyiblokowe nie doprowadziły do utrwalenia podziału Nie­miec oraz po to, ,by zibudować system pokojowych, bezpiecznych stosun­ków w Europie na podstawie istniejącego status quo jako pod­stawy wyjściowej¹ do jego zmiany <w przyszłości. Realizacja zjednoczenia miała stać się możliwa tylko w warunkach .zbliżenia się i normalizacji stosunków miedzy wszystkimi krajami europejskimi, 'bez względu na ich ustroje. Przewidywano przy tym, 'że zbliżenie miedzy (państwami będzie procesem długotrwałym, a zatem zjednoczenie Niemiec nie może być aktualnym przedmiotem zac'hodnloniemieckiej polityki zagranicznej. Aktualnym zadaniem jest natomiast przygotowywanie odpowiednich warunków, które ułatwiać będą rozwiązanie problemu niemieckiego. Dru-

³⁴ Procesy normalizacji stosunków ..., s. 43.

³⁵ E. Eahr. Wandel durch Annaherung, „Deutschland Archiv" 1973, nr 8. Szerzej na ten temat piszą in.in. P. Dobro wolski, Zachodnio-niemiecka myśl polityczna a po-fcojowe wspólistnienie i odprężenie, Warszawa—Kraków 1980; J. Sawczuk, Ksztal-towanie się ideologii SPD w latach 1949-1969, Opole 1984; H. Wuttke, Wspólczesne granice niemieckie w świetle stauOuńsfca RFN. Zagadnienia p t polityczne, Warszawa 1985.

42 Zdzisław Łempińakii

gi wymiar stanowiła ,.Deutschlandipolrtiik'' w skali mikro, obejmująca stosunki „wewnątrzniemieckie" — z 'NRD. Zakładano, że stworzenie no­wej jakości tych stosunków poprzez uznanie 'państwowości NRD powinno ułatwić nawiązanie łączności z drugą częścią społeczeństwa .niemieckie­go, a tym samym sprzyjać utrzymaniu jedności narodu 'niemieckiego w warunkach podziału politycznego.

W koncepcji tej substancją zjednoczeniową, a zarazem środkiem zjed­noczenia stawała się nic jedność państwowo-narodowa, lecz 'narodowa — niaród niemiecki. Punktem wyjścia, do osiągnięcia celu jednościowego mia­ło być uznanie tcrytorialno-tpolityczneigy status quo w Europie, Toteż na zjeździe SPD w Dortmundzic w 1966 r. dokonano nowego określenia zasięgu terytorialnego przedmiotu zjednoczenia, dostosowując go do wy­magań stiatus quo. Wielu czołowych działaczy SPD wystąpiło wówczas z tezą, że dla rwy eliminowania obaw żywionych w Polsce (i nie 'tylko) przed zjednoczonymi Niemcami konieczne jest uznanie granicy na Odrze i Nyisie Łużyckiej. Rezygnowano zatem z wiązania ze zjednoczeniem zwrotu ipolsikidh Ziem Zachodnich, gdyż uznano, że utrudni to realizację programu zjednoczenia z terenami wchodzącymi rw skład NRD ^3fi. Równo­cześnie przyjmując naród jako główny podmiot jedności niemieckiej i substancji zjednoczeniowej, co oznaczało konieczność -szukania łączno­ści z podzielonym narodem!, ze społeczeństwem zamieszkujący m NAD, na dortmundzkim zjeździe Brandt domagał się, aby obie części Niemiec dążyły do uregulowanego, ograniczonego w czasie sąsiedztwa. Sjpowodoije to, że w (wyniku przemian w NRD będzie możliwe utrzymanie jedności narodu niemieckiego nawet w warunkach istnienia jego podziału polity­cznego ^:t7.

Z tak ukształtowaną koncepcją zjednoczeniową, a zarazem koncepcją polityki zagranicznej wchodziła SPD w 1969 r. jako partia wsipółrządjzą-ca do pnaktyiki pobtycznej, nadając tym (koncepcjom poprzee układy wschodnie, >układ zasadniczy z NRD oraz aktywne uczestnictwo w kształ­towaniu procesów odprężenia i bezpieczeństwa w Europie konkretne treści materiailno-ipolityczne. Wiraż z liberałami dokonała SPD zasadniczej zmiany priorytetów w zachodni oni emiecfei e j polityce zagranicznej. Od­chodząc od adenauerowskiej tezy prymatu zjednoczenia nad¹ bezpieczeń­stwem Europy, linii Wielkiej Koalicji uznającej równoległość obu spraw, wysunęła na ipieirwszy jplan rozwiązania europejskie. Oznaczało to, że zjednoczenie obu państw niemieckich może nastąpić tylko w następstwie odprężenia europejskiego i przezwyciężenia podziału Europy na dwa wro­gie sobie bloki militarno-polityezne ³⁸.

³⁸ M. Tomaila, op. oit., s. 45. ³⁷ Tamże, s.

, . . Tamże, s. '51 i nasit.; S. Cholewiak, op. ci t, s. 329.

---