DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA OAŃSTWA49

DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA OAŃSTWA 1949-1990, POZNAŃ 1991

2. Podział Rzeszy na dwa państwa

^ Podjęto przygotowania do konferencji pokojowej z Niemcami, jednak ze względu na narastające sprzeczności pomiędzy mocarstwami w polityce wobec Niemiec nie można było uzigodnić wspólnego >projektu traktatu pokojowego. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych przestała się abierać. Trudności pojawiły się -w pracy Sojuszniczej Rady Kontroli²⁶. Każde

³² Die Berliner Erkldrung vom 5 Juni 1945 zu DeutscMand. Symposiumn :n Bonn

. Bearbeitet von Odo Rataa, Bonn 1985.

²³ J. Krasuski, Polityka czterech mocarstw wobec Niemiec 1945 - 1949, Poznań 1967, s. 18.

²¹ A. K^;lafkow?ki, Podstawowe problemy prawne likwidacji skutków wojny 1939-1945 a dwa państwa niemieckie, Poznań 1966; L. GeHberg, Niemcy po drugiej wojnie światowej. Refleksje o sytuacji prawnej, Wrocław tf.071; Status prawny Nie-mieć w latach 1945 - 1949. Pod red. J. Barcza, Warszawa 1936.

²⁵ A. Klaflkow5k:i, Umowa Poczdamska, Podstawy prawne likwidacji skutków wojny polsko-niemieckiej z lat 1939 - 1945, Warszawa 1960; W. T. Kowalski, Wielka Koalicja, t. III. 1W5.

²⁸ J. Skitblński, Sprawa traktatu pokoju z Niemcami po II wojnie światowej, Warszawa 1987.

I.2

Kwestia niemiecka po II wojnie światowej 11

mocarstwo realizowało w swej strefie okupacyjnej własną linię polityczną wobec Niemiec. Odbudowano samorząd, partio polityczne i życie gospodarcze. Najbardziej zbliżona była do siebie (polityka okupacyjna Anglii i Stanów Zjednoczonych ²⁷. Najbardziej odstawała od .nich polityka ZSRR. Do 1947 r. również Francja usiłowała realizować własną politykę osłabienia i podziału Niemiec. W 'końcu przywódcy jej ulegli argumentacji głoszącej o zagrożeniu Europy Zachodniej ze strony ZSRR i komunizmu i o konieczności tworzenia wspólnego zachodniego bloku obronnego²⁸.

j Państwa zachodnie uznały, że ZSRR zmierza do opanowania całych Niemiec, .a poprzez Tiie Europy Środkowej. Postanowiły one do tego nie dopuścić, podejmując wspólną, skierowaną przeciw ZSRR politykę. Strefy okupacyjne państw zachodnich (połączono i postanowiono umocnić je tfospodamczo, 'by powiązać je z państwami zachodnimi i przeć i-ws ta wić ZSRR. W czerwcu 'U947 r. Stany Zjednoczone wystąpiły z iproje^em pomocy finansowej dla .zniszczonej wojną Europy (Plan Marshalla)²⁹. W i!948 r. powołano do życia Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej. W marcu 1948 t. 3 zachodnie strefy gospodarcze włączono do tej wspólnoty, a w czeirwcu wprowadzono na ich terenie odrębną walutę. W ten .sposób Niemcy zostały podzielone³⁰. Na terenie Trizonii 'wybrano samodzielne władze, opracowano projekt (konstytucji i uchwalono go. W iten isposób w 1949 <r. powstała Reipuiblika Federalna Niemiec. Obejmowała ona początkowo obszar 245 2'9;1 km², zamieszkały |przez 50 min ludności. Państwo składało się z 11 krajów połączonych w federację. W 1957 r. przyłączyło się, kontrolowane przez Francję, Zagłęjbie Saary. Do RFN •ciążyły też okupowane przez 3 państwa zachodnie sektory Berlina, ale oddzielały je od reszty republiki tereny okupowane przez ZSRR.

Polityka kształtowania samodzielnego państwa zaehodnioniemieekiego spowodowała wielki kryzys w stosunkach państw zachodnich z ZSRR, który politykę tę uznał za złamanie ustaleń podjętych przez mocarstwa w 'kwestii niemieckiej w czasie II wojny światowej i bezpośrednio po niej³¹. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych przestała się obierać, przerwała też swoje czytnności Sojusznicza Rada Kontroli nad Niemcami. Na-

²³ Politische und Ekonomische Stabilisierungs Westdeutschlands 1945 - 1949. Hr&g. von_;C. Scharf und H. J. Schroder, Wie^baden 1977; Die deutschlandpolitik Grossbri-taniens und die britische Żonę 1945 - 1949. Hrsg. C. Scharf und H. J. ScJurórter, Wiestbaden 1979.

²⁶ J. H. Backer, Die Entscheidung żur Teilung . . , ; Deutschland-Frankreich-Po-len, Ihre Beziehungen zueinanderer nach 1945. Hrasg. H, Timmermanin, Saarbriicken

²⁹ J. Krasuski, Polityka czterech mocarStu; . . . , *. 161 - 171.

³⁰ U. Alibrectot, F. Deppe, J. Huffscfim^d u. a.. Geschichle der Bundesrep;i.Uik, Koln 1979.

³¹ B. Mik uWica -Góralska, Kryzys berliński 1948 - 1949, Warszawa Ii981.

I.2

tomiast ZSRR przyspieszył procesy ipaństwowatwórcze w swojej strefie okupacyjnej. W październiku proklamowano powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycanej. Obejmowała ona obszar 107 181 'km², zamieszkały przeiz 17 min ludności³². Powstała 'paradoksalna sytuacja. Niemcy były nadal okupowane przez 4 mocarstwa, 'które ponosiły wspólnie odpowiedzialność za Niemcy, jako całość w granicach z 1937 r. Mocarstwa nie mogły się porozumieć w sprawie ustalenia wspólnej linii (postępowania wobec ipdkonaoiych Niemiec. Nie rezygnowały jednak cze wspólnej odpowiedzialności aa ich los i ograniczonej formy kontroli nad nimi.

Republika Federalna Niemiec uznała się za państwo identyczne z Rzeszą Niemiecką. Nie uznała NRD głosząc, że sama -repfreKefntuje Niemcy w całości. Nie uznała też decyzji Poczdamu w sprawie powojennych granic Niemiec. Mocarstwa zachodnie zajmowały w tej sprawie stanowisko niejasne. W RFN sformułowano doktrynę prawnopolityczną, która głosiła, że iw 1945 r. Rzesza Niemiecka nie 'została zlikwidowana, lecz że nadal istnieje ona rzekomo w (granicach z 1937 r. Głoszono, że granice jej może zmienić tylko uikład po^lkojowy. Konferencję (poczdamską traktowano jako wstępną wymianę poglądów (głównych mocarstw. Decytzji jej nie uznawano. Głoszono program zjednoczenia Niemiec przez likwidację okupacji

-radzieckiej (NRD) oraz tymczasowej administracji polskiej i radzieckiej na ziemiach .przejętych-przez te państwa. Konstytucja RFN w preambule Wzywała Niemców do walki o zjednoczenie. Przewidywała ona możliwość przyłączenia się kolejnych krajów niemieckich do RFN. Wzywano do 'zwołania 'konferencji pokojowej i podpisania z RFN układu pokojowego ^3a.

Osobny problem istanowiły 3 zachodnie sektory Berlina. W 1949 r. mocarstwa zachodnie nie rezygnowały ze -swych uprawnień kontrolnych i nie zgodziły się na włączenie ich do NRD. ZSRR z kolei nie godził się

•na włączenie ich do RFN. Sektor radziecki Berlina włączano do NRD {mimo zastrzeżeń państw zachodnich) i przekształcono w stoliicę NRD. Natomiast pozostałe 3 .sektory tworzyły samodzielny twór — Berlin Zachodni, kontrolowany przez Komendantów sił okupujących. Ciążył on do RFN, ale formalnie nie wchodził w jej 'Skład. Władze RFN podejmowały różne ipróby wkraczania na teren Berlina Zachodniego, ale apoty-Ifcało isię to z oporem ZSRR i iprowadziło do ostrych kryzysów wokół Berlina ³*.

Niemiecka Republika Demokratyczna była tworem szczególnym. Pow-

«* J. Fischer, Narodziny NRD 1945 - 1949, Warszawa 1984.

⁸⁹ L. Janieki, RFN wobec terytorialno-politycznych następstw klęski i upadku Rzeszy. Zagadnienie prawne, Poznań 1986; Ustrój państwowy RFN. Pr.aca zbiorowa pod red. L. Janickiego, przy współudziale M. Sokolewskiego, Poznań 1986.

^w W. Tymer, Berlin Zachodni, Warszawa 1972.

I.2

re, niezależnie od¹ okupowania własnej -strefy, ponosiły wspólnie odpowiedzialność za Niemcy jako całość³⁸.

Trzy państwa zachodnie stosunkowo szybko podjęły 'kroki zmierzające do 'Usamodzielnienia RFN. Już 'w l'95'l r. ogłosiły one deklarację o aa-kończeniu stanu wojiny z Niemcami, W 1952 r. uznały ione, że RFN jest państwem suwerennym. Podjęto kroki celem wciągnięcia jej do wspólnego, układu wojskowego (Europejska Wspólnota Obronna). W dniu 26 V 19'5'2 r. przedstawiciele 3 mocarstw okupacyjnych podpisali w Bonn z RFN tzw. układ ogólny luib o Niemcach. Przyznano w nim RFN prawie pełną suwerenność. Znosił on Statut Okupacyjny. RFN zgodziła się na stacjonowanie wojsk 3 mocarstw na swoim terytorium, podpisując układ regulujący jpraiwa i obowiązki tych sił zbrojnych, umowę o finansowym wkładzie db funduszu obronnego Zachodiu, umowę regulującą prawne skutki przegranej wojny d in. 27 V 1952 r. w Paryżu podpisano układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej. Kontyngent niemiecki w siłach zbrojnych EWO miał wynosić 500 tyś. ludzi³⁹.

Układy paryskie nie weszły w życie, ponieważ parlament francuska nie ratyfikował ich. W tej sytuacji w 1954 r. .postanowiono RFN przyjąć do Paktu Północno-Atlantyideiejgio, Naistąipiło to w maju 1955 r. ⁴⁰. Wstępując, do NATO RFN uzyskała równouprawnienie i partnerskie stosunki z (byłymi państwami okupacyjnymi. Faktu tego nie mógł zignorować rząd ZSRR. Dellegacja RFN została zaproszona do Mostowy, gdzie 13 IX 1955 r. podpisała u'kład o nawiązaniu wzajemnych stosunków. ZSRR uznał RFN de iure i nawiązał -z nią stosuirikj dyplomatyczne. W czasie rozmów moskiewskich sprecyzowano różnice występujące pomiędzy rządami RFN i ZSRR w podstawowych sprawach ⁴¹. RFN nie uznała uchwał konferencji poczdamskiej w kwestiach terytorialnych ani faktu istnienia drugiego państwa niemieckiego w postaci NRD. Kanclerz Komrad Adenauetr mimo to podpisał układ iż ZSRR, ponieważ państwo to 'należało do girupy 4 mocarstw odpowiadających -za Niemcy. Z państwem tym chciał on mieć stałe istiosumki i kontakty. Aby nie ibyło wątpliwości .co do sipornych spraw, wyjeżdżając z Moskwy, przekazał on rządowi ZSRR list precyzujący stanowisko .w tych kwestiach. Następnie dr Walteir Hallsteiin ^:z Urzędu Sipraw Zagranicznych sprecyzował tezę głoszącą, iż RFN .nie uznaje NRD i ze-

⁸⁸ Rechtsstettung Deutschlands. Volkerrechtliche Vertriige und andere rechtsge-staltende Akte, Gottingen 1.985, s. 45 - 49.

³⁰ Ch. Klessmann, Die Doppelte StaatsgTiindung, Deutsche Geschichte 1945 -1955, Bonn 1982; M. Tomala, Dwie drogi rozwoju Niemiec, Wanszawa 1968.

⁴⁰ P. Noack, Deutsche Aussenpolitik seit 1945, Berlin-Kaln-Mamz 1972, s. 26 i nast,

⁴¹ E. Cziomer;, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988; N. N. Baleziki, Die Politik der Sovietunion in der deutschen Angelegenheiten in der Nach-kriegszeit 1945 - 1976, Berlin 1977.

I.2

Kwestia niemiecka po 11 wojnie światowej \ 5

rwie stosunki z tymi państwami, które uznają NRD. Wobec ZSRR czyniono wyjątek. Doktryna Hallsteima obowiązywała w RFN do 1969 r.⁴²

Decyzje 'trzech zachodnich mocarstw dotycząc? RFN zmuszały ZSRR do odpowie>d!nich posunięć w sprawie NRD. Rząd ZSRR i powiązane z nim państwa bardzo negatywnie oceniały RFN (głosząc, iż jest to państwo im-parialijstyczne, .szowinistyczne, prezentujące dążenia do rewanżu, a więc przygotowujące się do nowej wojny⁴³.

Pariist/wu temu przeciwstawiano NRD głosząc, iż jest to państwo robotników, .chłopów i pracującej inteligencji, że jest to państwo demokratyczne i pokojowe, [państwo, -które wyciągnęło wnioski 2.3 smutnych doświadczeń II wojny światowej. Ludność niemiecka ocen tych nie podzielała. Niemcy nie lubili Rosjan oraz narzucanego przez nich systemu i systematycznie uciekali na Zachód. Bardzo negatywnie oceniono tzw. zjednoczenie ruchu robotniczego już w kwietniu 1946 r. Uzaano, że była to likwidacja SPD i pierwszy krok do narzucenia społeczeństwu dyktatury partii komunistycznej. Mimo że w radzieckiej strefie okupacyjnej partie polityczne odbudowano szybko, działalność ich <była ściśle kontrolowana przez radziecką Komendaturę Wojiskową. Kontrolę tę kontynuowano również po proklamowaniu NRD. Powszechnie głoszono, że rząd NRD jest marionetką w ręku radziedkich władz okupacyjnych. Szumnie głoszone hasła o demokracji stały w sprzeczności z rzeczywistością. Ogranicze-'ńia tłumaczono walką klasową, dyktaturą proletariatu, koniecznością ukarania Zbrodniarzy wojennych, rozliczenia się z przeszłością. Jeśli nząd ''RFN eiksponował tezę o identyczności RFN z Rzeszą i kontynuacji historii niemieckiej, to rząd NRD głosił, że nawiązuje tylko do rewolucyjnych i demokratycznych tradycji narodu niemieckiego, że ibuduje od (początku zupełnie nowe społeczeństwo i państwo. Przeprowadzono reformę rolną, usuwając Ikllasę junikrów oraz wjprowadzomo nacjonalizację banków, koncernów i monopoli. W NRD sytuacja była trudna; trwał istain półwo-jenny. Faikt ten spowodował bunt i (rozruchy w Berlinie i w innych miastach NRD w. czerwcu I1953 r.⁴⁴ Rozruchy zostały stłumione siłą przez radzieckie woj^fca okupacyjne. Fakt ten spowodował dalszy (Wzrost niezadowolenia i frustracji.

W tych warunikach, w sierpniu 1^;953 r., rząd ZSRR podipjisał z NRD protokół o zwolnieniu teigo państwa z dbowiąaku pła-cenia reparacji wo-

⁴² E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania—cele—mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988.

¹³ J. Kokot, polityka zagraniczna- ZSRR wobec rewizjonizmu zachodnioniemieckiego, Opole 1968.

^M Einheit oder Freiheit? Zum 40. Jahrestag der Grilndung der SED, Bonn 1986; Zoto. 17. Juni 1953. Arbeiterou/stand in der DDR. Hrsg. von Ilse Spi^tmann, Karl W. Frieoke, Koln 1982.

I.2

jenmych i utrzymywania wojsk okuipacyjmydi. Protokół wszedJ w życie

-w dniu l I 1-954 r. 25 III 1954 ,r. rząd ZSRR złożył delklanację głoszącą, że NRD uzyskała suwerenność państwową. Misje dyplomatyczne obu państw podniesiono do rangi >annbasad, 2*5 I 1955 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret o zakończeniu sianu wojny z Niemcami. W dokumencie tym zastrtzeżono jednak, że zniesienie stasnu wojny nie zmienia (międzynarodowych zobowiązań Niemiec, wynika j ących z kleslki wojennej i mię naimsza praw i obowiązków ZSRR wobec Niemiec, wynikających z układów międzynarodowych ^4S.

W ślad za ZSRR tafcże państwa bloku radzieckiego, 'pozostające w stanie wojny z Niemcami, uznały, iż stan ten zakończył się.

W 'dniach 17 - 20 IX 1855 .r. delegacja rządowa NRD przebywała w Moskwie, gdzie podipisa-no dwustronny układ o wzajemnych stosuinikach. Zniesiono Unząd Wyisokieigo Komisarza ZSRR w Niemczech. Obowiązki jego przejął ambasador ZSRR w NRD. Rząd NRD uzyskał swobodę w kształtowaniu swej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Na terenie NRD pozostały wojska radzieokie. Zastrzeżono jednak, że nie będą się one mieszały do spraw wewnętrznych NRD. Ustawą z 13 VIII 1956 r. NRD powołała dio życia Narodową Armię Ludową i ministerstwo Obrony Narodowej. Aitmia Ludowa NRD weszła w skład utworzonego w ,1955 r. Warszawskiego Układu Obronnego⁴⁸.

Zmiany w statusie sprawnym ,nie zmieniły sytuacji NRD na forum międzynarodowym. Nadal inie była ona uznana przez państwa zachodnie. RFN miała uznanie wszystkich 4 mocarstw, natomiast NRD miała tylko uznanie jednego z nich, tj. ZSRR. Suwerenność jej madal miała ograniczony charakter⁴⁷.

Oba państwa posiadały własne siły zbrojne, wchodziły do zwalczających się wzajemnie obozów politycznych i ugruipowań militarnych (NATO

- Układ Wanszawsiki), 'bardzo ostro wzajemnie zwalczały się. Jeden z głównych twórców i pierwszy kanclerz RFN Konrad Adenauer był oskarżany przez przeciwników politycznych o to, że realizuje cele polityczne imperializmu amerykańskiego, że jest kanclerzem Amerykanów. Oskarżano go o świadome działanie na .rzecz podziału Niemiec i negatywny s.osuinek do idei zj-dnoczeinia⁴⁸. Sam Adeinauer w pewnym sensie potwierdzał te opinie mówiiąc, że lepsza jest wolność niż jedność, że jedność przyjdzie z czasem⁴⁹.

⁴⁸ J. Krasustó, Podział Niemiec. NRD i RFN w latach 1949 - 1955, Poznań 1069, s. 171 i na&t.

^4B Niemiecka RepublDłca Demokratyczna. Rozwój spoleczno-gosipodarczy 1940 -

- 1969. Praca zbiorowa pod red. W. Markiewicza, Poznań 1977. s. 53 i nast.

^4? Das Profil der DDR in der Sozialistischen Staaten Gemeinschaft, Koln 1987. ⁴⁸ H. P. Schwarz, Adenauer. Der Aufstieg; 1876 - 1952, Stuttgant 1986, s. 640. ⁴» Tamże, s. 599.

I.2.1

4. Problem jedności Niemiec

' Oba [państwa .niemieckie 'zmierzały do rozszerzenia swego obszaru i tzw. zjednoczenia Niemiec. Od początku nastawiano się na wchłonięcie drugiego państwa, a mię zjednoczenie z inim w sensie partnerskiego porozumienia. Konstytucja NRD pomyślana była jalko konstytucja ogólrionie-miedka. Pierwsze układy rząd NRD zawierał w imieniu tnie części, lecz całych Niemiec. Propozycje zjednoczeniowe z lat 1949- l'955 służyły również umocnieniu .pozycji i 'znaczenia NRD na forum międzynarodowym.

Podobmie ^przedstawiała się sytuacja -w RFN. W 1949 r. uchwalono tam nie .konstytucję, lecz Ustawę Zaisadmiczą. Zakładano, że jest to dokument tymczasowy. Nawiązywano w ndfln do pojęcia „Rzesza Niemiecka w granicach z '1937 r." Przez Niemca rozumiano obywatela Rzeszy w .granicach z 1037 >t, Sformułowano w .niej tezę głoszącą, że twórcy ustawy działali nie tylko <w imisniu tych Niemców, -którzy stworzyli RFN, ale również tych, Iktórym nie było dane współdziałać. „Cały nairód niemiecki — pisano we wstępie — .zostaje wezwany .do dopełnienia dzieła jedności i wolności Niemiec w drodze swobodnego samostanowienia".

Repulbliikę Federalną twOTzyło 11 następujących ikrajów (Land): 1) Ba-denia, 2) Bawaria, ,3) Brema, 4) Wielki Berlin, 5) Hamburg, 6) Hesj-a, 7) Dolna Saksonia, 8) Północna N-adrema-Westfalia, '9) Nadrenia-Pałaty-nat, 10) Szlezwife-Holsztyn, 11) Wirtembergia. Artykuł 23 Ustawy Zasadniczej, wymieniając te kraje, stwierdzał: „W innych częściach Niemiec należy nadać Ustawie Zasadniczej mioc obowiązującą po ich przystąpieniu". Zakładano wiięc, że skład Federacji jest otwarty, że można ją rozszerzyć. Przez pojęcie „inne icześci Niemiec" rozumiano kontrolowane przecz Francję Zagłębie Saary, NRD, polskie Ziemie Odzyskane i przejęty przez ZSRR rejon Królewca b. Brus Wschodnich.

Dnia l!2 V 1^949 r. gubernatorzy wojislkowii Anglii, Francji i USA .wystosowali list do drą K. Adenaueira. Aprobowali oni generalnie telkst ustawy, zalecając wprowadzenie doń feiliku ipoprawek, tam, gdzie kolidował on :ze Statutem Okupacyjnym ((reorganizacja krajów, rola policji, udział Berlina w Federacji i im.)⁵⁰.

Gubernatorzy nie agłosiili zastrzeżeń do określenia Rzesiza Niemiecka w granicach z 1937 r., inne części Niemdtc itip. Działalność zjednoczeniowa przywódców RFN uzyskała więc aprolbatę władz okupacyjnych. Stolicę RFN zlokalizowano w Donn. Hymnem RFN pozostała trzecia zwrotka hymnu z czasów Republiki Weimarskiej, tzw. Deutschland Lied z 1841 r. „Deutschland, Deutschland iilber alles". Pomimiięto zwrotlki wiersza mó-

⁵⁰ Ustawa Zasadnicza (Konstytucja) RFN z 23 V 1949 r. Redakcja i wprowadzenie Ł. Janicki, Poznań 1989, s. 254 - 236.

2 Droga Niemców do ...

I.2

wiące o Niemczech najpotężniejszych w świecie, sięgających od Mozeli do Niemna i od Adygi po Bełt. Eksponowano natomiast trzecią zwrotkę, mówiącą o jedności, wolności i .prawie dla ojczyzny.

W rządzie RFN powołano do życia ministerstwo do spraw ogólnonae-micckich. Zajmowało gię ono zwalczaniem NRD i umacnianiem ideologii jediności narodowej 'W oparciu o RFN. W 1954 r. powołano do życia Kuratorium. Niepodzielnych Niemiec '(Kuratorium Unteiilbares Deutschland). Miało ono chairakter ogólnopolityczny. Ludność przesiedlona ze wschodu skupiała sig w organizacjach ziomkow^kich i przesiedleńczych, które podtrzymywały więzi z utraconymi terenami, głosiły hasło o prawie do stron ojczystych (Recht auf die Heimat)⁵¹.

W NRD zwalczano -ruch ziam/kowski. Przesredleńców nie dopuszczano do głosu. Pirogram zjednoczenia odnosił się do obszarów RFN. Powołano do życia Komitet Jedności Niemiec (Ausschuss fur Deutsche Einheit).

Wszelkie próby podejmowania przez ZSRR rdkowań w sprawie zjednoczenia Niemiec w oparciu o zasadę partnerstwa z NRD rządy RFN do 19&6 r. odjrziucały ibez dyskusji. Wszelkie próby inządów NRD uzyskania uznania przez RFN były również odrzucane ibez dyskusji. Dzień buntiu ludowego w NRD 17 czerwca (,1'953) w RFN uznano za święto jediności narodowej.

Adenauer w liście do premiera ZSRR N. Bułganina z 14 IX 1955 r. pisał: „Panie Premierze! Z okazji nawiązania stosunków dyplomatycznych między irządem RFN i rządem ZSRR oświadczam: 1. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między rządem RFN i rządem ZSRR nie oznacza żadnego 'uznania obecnego dwustronnego terytorialnego stanu posiadania. Zastrzega się ostateczne .wyznaczenie granic Niemiec w traktacie pokojowym. 2. .Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z rządem. Związku Radzieckiego nie oznacza żadnej zmiany stanowiska prajwnago srządu federalnego w odniesieniu do jego 'kompetencji w sprawie reprezentowania narodu niemieckiego w kwestiach międzynarodowych i w odniesieniu do stosunków politycznych na tych terenach niemicdkich, które leżą obecnie po,z;a jej efektywnym zwierzchnictwem" ⁵².

Przestrzegano doktryny Halkteiina. Kiedy w 1957 r. Jugosławia uznała NRD i nawiązała z nią stosuniki dyplomatyczne RFN zerwał 2 nią .stosunki. Nawiązano je ponownie dopiero w 1¹968 ir. To samo powtórzyło się z Kubą w 1062 r.

Stanowisko Admaue-ra podzielali przywódcy CDU i CSU •". Krytyko-

⁸¹ H. Teller, Der Kalte Krieg gegen DDR, Berlin 1979.

^B3 A. W. Walczak, Dylematy i obsesje jedności i podziału Rzeszy XIX i XX wieku. Polityka ogólnoniemiecka RFN 1949-1969, Poznań 1982, s. 344.

⁶³ W. Malacho-wski, Doktryna integracyjna Franza J. Straussa, Warszawa 1977.

I.2

wali je natomiast przywódcy FDP i SPD o.raiz duchowni Kościoła Ewangelickiego ⁵⁴. Na forum międzynarodowym rządy RFN ściśle współpracowały z USA. Adenau^r zabiegał leż o porozumienie z Francją.' Już w 1956 r. uzyskano zgodę Francji na włóczenie do RFN Zagłębia Saary. Na gruncie wzajemnych ustgpstw postępował proces porozumienia inie-miecfeo-firaincuskiego,

'Przywódcy NRD w latach 1949 - 1955 występowali! z propozycjami zjednoczenia obu .państw niemieckich 'w oparciu o wybory agółnoniemiec-kie. Zmiany z 1955 r., a szczególnie wstąpienie RFN do NATO, uznali oni za ostateczne przekreślenie szansy zjednoczenia. Od 1956 r. wysu-wano komcejpcje konfederacji obu państw⁵⁵. W sierpniu 1'961 r. stosunki uległy zaostrzeniu. Pomiędzy obu częściami Berlina obudowano mur, mający chronić NRD przed ingerencją RFN³ⁱⁱ. Faktycznie chodziło o po-wstxzyim.an.ic rosnącej fali odpływu ludności.

W latach 1961 - 1971 przywódcy NR!D ograniczali s;ę w kwestii niemieckiej do tzw. polityki pokojowej koegzystencji.

Przywódcy RFN podtrzymywali swa linię pełnego 'bojikotu NRD,_

5. Nowa polityka wschodnia RFN

Repuiblik.a Federalna 'Niemiec stosunkowo szybko odbudowała się ze zniszczeń wojennych l imzwinęła 'gospodarczo. Już w latach 60-tych należała do czołówki państw rozwiniętych gospodarczo. Jednocześnie znajdowała s'..ę ona nadal w trudnej sytuacji politycznej. Dotychczasowa polityka wschodnia RFN powodowała, iż <nie mogła ona ostatecznie rozliczyć się z problemem iwojny. Na państwie tym ciążyło odium odpowiedzialności za wybuch wojmy i jej skutki. Z problemem tym wiązała się .kwestia normalizacji stosunków z Czechosłowacją i Polską, Tymczasem rządy tych państw nie chciały :Dod'jąć z RFN rozmów na temat normalizacji stosunków,, dokąd RFN nie spełni pewnych warunków wstępnych. Zaliczano do nich sprawę uznania układów monachijskich w sprawie Sudetów z 1933 r. za nie-ważnc od sameigo początku oraz uznania NRD i granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej ->⁷.

Już w 1'959 r. ZG SPD ogłosił tzw. „Plan niemiecki SPD" .(Deutschland-plan, der SPD), a na zjeździe w Bad Godestoeng w tym. samym roku SPD

⁵⁴ Dr. K. H. Roder. SPD utid Bouuer Stctat, BerŁim 1^;964; P. Moroz, Polityka wschodnia FDP w latach 1961 - 1970, Warszawa—Wrocław 1976.

^ss Die Spaltung Deutschlands und der Weg żur Wiedervereinigung. Ein doku-mentarlscher Abriss. Drasden 1966_: b. 63-81.

^B6 H. Teller, Der Kalte Krieg gegen die DDR... , e. 4i9 - 50.

⁵⁷ J. Sulek. Stanowisko rządu RFN wobec granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej 1949 - 1966, Poznań 1969.

I.2,II,III,II

uchwaliła nowy program działania. Podjęto w nim ideę nowego podejścia do Izw. polityki niemieckiej i polityki wschodniej^5S. Politykę wschodnią rządu krytykowały koła wyznaniowe ⁵⁹. Psuła się też sytuacja gospodarcza. Stabilizowała się natomiast sytuacja wewnętrzna w NRD, 'która okrzepła też na forum międzynarodowym, W tych warunkach, w 1966 r., rządzące partie chadecjii straciły przewagę w parlamencie i musiały pójść na porozumienie ^ opozycją. Jesienią 1966 r. utworzono gabinet wielkiej koalicji k udziałem SPD. W .1969 r. chadecy przeszli do opozycji, a rząd utworzyli soejaJdemokraci w sojuszu z liberałami. Rząd ten dokonał pewnych korektur w polityce niemieckiej i wschodniej REN, Już w 1967 r. nawiązano stosuniki z Rumunią, w '1968 r. przywrócono stosunki z Jugosławią, odrzucając doktrynę Hadlsteina. Nowy rząd RFN podjął rozmowy z przywódcami NRD. 19 III 1*970 ,r. doszło do osobistego spotkania kan-dorza W. Brandta ,z premierem W. Slotphein w Erfnrcic (NRD), a 2,1 V 1970 t. w Kassel w RFN. Ideę otwarcia n-a wschód poparli przywódcy USA. Podjęto rokowania z ZSRR i Polska. 12 VIII 1970 r. w Moskwie podpisano nowy układ pomdędzy ZSRR i RFN, w którym, ta ostatnia zobowiązała (się do uznania i poszanowania powojennych granic vv Europie, łącznie z granicą na Odnze i Nysie ⁶⁰.

W dniu 7 XII (1970 r. w Warszawie podpisano układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Rząd RFN uisnał afdcjialnie ustaloną w Poczdamie granicę zachodnią Polski i wyirze'ki się stosowania przemocy w rozwiązywaniu problemów sparmych ³¹.

W marcu 1971 r. (przedstawiciele 4 mocarstw rozpoczęli rokowania w sprawie '.uregulowania statusu Berlina Zachodniego. 3 IX 1971 r. podpisano układ 4 mocarstw w sprawie Berlina. Uznano, że Berlin Zachodni nie wchodzi formalnie w skład RFN, że stanowi odrębną jednostkę administracyjną, podległą (kontroli 4 mocarstw, ,ale rząd RFN" będzie sprawować opiekę [konsularną nad jego mieszkańcami oraz że układy zagraniczne 'zawierane przez RFN obejmują też Berlin Zachodni. Rząd NRD zobowiązano do uregulowania dostępu do miasta⁶².

Dnia 17 XII 1971 r. podpisano porozumienie o tranzycie przez tery-

⁵⁸ J. Sawczuk, Kształtowanie się ideologii SPD w latach 1949 -1969, Opole 1964, s. 77-83.

⁶⁹ P. Bender, Neue Ostpolitik. Vom Mauerbau bis zum Moskauer Vertrag, Miin-chen 1086.

⁶⁰ Republika Federalna Niemiec w dobie koalicji socjaldemokratyczno-liberalnej (1969 -1982). Praca zbiorowa pod red. A. Czubińskiago i L. Janickiego, Poznań 1985, s. 375 i nast.

⁶¹ PRL-RFW. Blaski i cienie procesu normalizacji wzajemnych stosunków (1972 --1987). Praca zbiorowa pod red. A. Czubińskiego, Poznań 1988. «* Tamże.

II,III

totrium NRD. 20 XII 1971 r. odpowiedni ulkład zawarto pomiędzy Sena-lem Berlina Zach. i NRD, a 26 V 1'972 r. pomiędzy RFN i NRD. Teza o nieuznawaniu przez RFN drugiego państiwa niemio.cikiego została odrzucona. NRD była już uznana przez 32 państwa (12 socjalistycznych i 20 kapitailiistycanych). Podjęto rokowania w sprawie nawiązania wzajemnych stosunków pomiędzy RFN i NRD. Odpowiedni układ podpisano 21 XII 1971 t. Oba państwa uznały się wzajemnie, potwierdziły swoje granice i nawiątzały stosuniki dyplomatyczne. Premier Bawarii F. J. Strauss zarzucał rządowi, iż uznając NRD naruszył ustawę zasadniczą (konstytucję} RFN. 31 VII l!&72 r. Trybunał Stanu odrzucił to oskarżeniie jatko nieuzasadnione. W uzasadnieniu swego orzeczenia podtrzymał on tezę o istnieniu 'Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1937 r., twierdził, że RFN nie jest sukcesorem, lecz jest z ndą ,,identyczna" i czuje się odpowiedzialna za Niemcy w całości, dowodził, że NRD jest częścią Niemiec i przez RFN nie może być uznawana za zagranicę. W związku z tym urząd RFN -wymienił z NRD nie ambasadorów, ilecz tyliko „stałe przedstawicielstwa" ⁶³.

Było tu dużo niekonsekwencji. Układy z ZSRR i Polską podpisano w 1970 r., a ratyfikowano dopiero w maju 1972 r. W dniu 17 maja parlament uchwalił lO^puniktową rezolucję interpretującą je. Powtarzano lerv polityczne CDU/CSU ⁰⁴.

,1:1 XII 1'973 r. podpisano też układ z Czechosłowacją, a następnie (21 XII 1973) ogłoszono komunikaty o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z Bułgarią i Węgrami.

"W krótikim czasie przełamano nieufność w stosunkach wzajemnych pomiędzy •wschodem i zachodem. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne z wszystkimi państwami bloku radzie okiego. Szczególne znaczenie miał fakt normalizacji układów pomiędzy RFN i NRD ^li5.

Polityka poprzednich rządów RFN prowadzała do zaostrzenia stosunków z NRD. Pomiędzy obu panstwiami niemieckimi wyrastał mur nieufności i niechęci. Oba państwa wzajemnie ostro się zwalczały. Idea jedności oddalaiła się. W NRD forsowano ideę tworzenia odrębnqgo socjalistycznego narodu niemieckiego. Nawiązsanie współpracy i odprężenie prowadziło do ponownego umocnienia jedności narodowej. Nowa polityika wschodnia RFN prowadiziła też do odprężeniia w skali •międzynarodowej. Stała się jednym 'z elementów procesu normalizacji stosunków w Europie i w Świecie ⁶⁶.

⁶³ Dokumentation żur Entspannungpolitik der Bundesregierung, Bonm 1974.

«⁴ PRL-RFN. Blaski i cienie procesu normalizacji... , s. 29 - 30.

⁹⁵ RFN 1969 -1977. Szkice do bilansu polityki gabinetów socjalliberalnych, pod red. J. Sawczuka, Opole 1979.

w Perspektiven fur Sicherheit und Zusammenarbeit in Europa. Hr.sg. H. D. Ja-cobsen, H. Maichowsfei, D. Sager, Bonn

II,III

Zdzisław Łempiński

ALTERNATYWNE MODELE ODZYSKANIA JEDNOŚCI NIEMIEC

(Koncepcje jedności niemieckiej w programach i praktyce politycznej CDU/CSU i SPD w latach 1949 - 1989)

I. STANOWISKO CDU/CSU I SPD WOBEC JEDNOŚCI NIEMIEC W LATACH 1949 - 1969

1. „7 pozycji siły" — chadecka koncepcja jedności niemieckiej

Zachodnionicmiećkie partie chadeckie — CDU i CSU — od chwili swego powstania postawiły 'sobie za cel ip rży wrócenie państwowo-

-narcdowej judności Niemiec. Cel ten uzyskał rangę normy konstyitucyj-n-ej. zobowiązującej każdy rząd federaLny do odpowiedniego w tym kie-runiku działania. Wypełnienie tej normy wymagało określenia w sposób spójny i wzajemnie się warankoijący państw owo-nar odo w ego przedmiotu

•zjednoczenia oraiz środków prowadzących do realizacji oboranego celu.

Wypracowane przez Chadecję, w toku powstawania RFN, pojęcie państwowo-narodowej jedności Niomiec tworzy do dziś istotę za-chodnianie-mieakiej dokitryiny państwowej. Pojęcie to oparte jest na założeniu, że rrrmo ^:bezwa<ru:.Vkowej kapitulacji Trzeciej Rzeszy oraz powstania dwóch państw nieimiecikich pod względem prawnym nadatl istnieje RzesKa Niemiecka (ipańsLwo ogólnoniomiedkie — Gesamtdeutschland) w gra.iicach z 31 grudnia 1937 r. Tezę w sprawie dalszego istnaenia Rzeszy Niemieckiej wywodzono ,m.-in. z tzw. ddklaracji iberlińskiej z 5 czerwca 1'945 r. oraz z umowy poczdamskiej. W związku z tym odwoływano się do występującego tam pojęcia „Niemcy", jako określenia dla ialniejąccj nadal państwowości niemieckiej, a mocarstwa ofcuipacyjnc, zachowujące prawa w o-dn.l&siemru do ,,Nieimioc jako całości", stać się mjiały w tym rozumie-

I.4

niu gwarantem, prawnego istnienia tej państwowości, do czasu zawarcia traktatu jpokoj owego z Niemcami *.

W myśli (tych założeń wykładnikiem prawnego bytu Rzeszy Niemieckiej jest naród ogólnoniemiecki. Teza ta odzwierciedlała koncepcję pojmowa-nią n-arcdu j,aiko narodu państwowego (Staatsnation), (ukształtowanego pod wpływem państwa. Taka koncepcja powodowała, że uzasadnienia dla istnienia narodu niemieckiego, j-ako przedmiotu zjednoczenia, chadecja nie poszulkiwała w (klasycznych elementach narodowortrwórozych jak: kultura, język, wspólnota pochodzenia, rynek narodowy czy cechy etniczne, lecz [podkreślano rolg takich czynników jak; suwerenność i wspólnota państwowa, wola kontynuacji państwowości i dążenie do jej odtoudowy w .kształcie terytorialnym, odpowiadającym rzekomo w przeszłości [poczuciu jedności państwo wo-nar odo we j .Niemców na obszarze Rzeszy w granicach z 1937 r. -

Koncepcja „Staatsnation⁷' równocześnie likwidować miała tradycyjny dla Niemców .rozziew między ideą 'zjednoczenia państwowego j zjednoczenia narodowego. Istnienie narodu niemieckiego i jego jedność została bowiem oparta na identyfikacji z określoną państwowością — Rzeszą Niemiecką.

W nowo (utworzonym państwie zachodnioniemieckim chadecjia, a .także inne ugrupowania polityczne (SPD, FDP) widziały twór prowizoryczny. Wyrazem togo ibyło uchwalenie zamiast konstytucji Ustawy Zasadniczej, obowiązującej do czasu, dqpóki cały naród niemiecki nio odzyska jedności i uchwali ogóltioruemiecką konstytucję. Prowizorium to nic przeszkadzało jednak w sformułowaniu it?zy o identyczności RFN z Rzeszą Niemiecką i wyłącznej przez nią reprezentacji narodu i państwa ogólnonie-mieclkiegp (Alleinvertretungsanspruch). Konsekwencją tej tezy, jak też założeń w gprawie istnienia ogólnomiemieckieigo narodu państwowego, (była polityczno ^prawna negacja NRD oraz rozciągnięcie przez RFN zachodnio-niamieckicigo ustawodawstwa na terytorium byłej Rzeszy Niemieckiej w granicach z '1937 r., a. gdy chodzi o NRD również na odcinku wymiany handlowej ³. Toteż przedmiotem zjednoczenia wobec nieuznawania

¹ Na (ten temaft Isitaieje oibsaerna iliteraituia polska. 'Por. m.in.: R. BierzameiłŁ, Zachodnioniemiecka doktryna o dalszym istnieniu Rzeszy Niemieckiej, ,Przegląd Stosunków Międzynarodowych" lOSO, nr 5 i 6; L. Janicki, RFN wobec terytorialno--poiitycznych następstw klęski i upadku Rzeszy, wyd. II, Poznań 1936; J. Skibiński. Fikcja o istnieniu Rzeszy Niemieckiej, „Praegląd Stosunków M'iędzynarodowych" 1981, nr 4; tenże, Krytyka, państwowo-prawnej podmiotowości „Niemiec" 10 latach 1945 - 1949, „Przegląd Stosumków Mlędzynatradowy^h" 1(986, nr 2.

² H. Wutike, RFN i NRD wobec problemu niemieckiego (1949 - 1982), Katowice 1987, s. 76.

³ J. Malczewski, Naród w koncepcjach „ogólnoniemieckiej" polityki RFN, w: Naród w ideologii j polityce RFN, pod r«d. J, Marczewskiego, Poznań 19&6, s. 131.

I.4

NRD mogło być faktycznie nie tyle zjednoczenie dwóch państw niemieckich, ile jprzywrócenie do bytu fizycznego prawnie istniejącej dla RFN państwowości qgólnoniemieckiej. Oznaczało to aneksję NRD orae b. nie-miedkich obszarów wschodnich.

W systemie .'Społeczno-ekonomicznym ,nowo utworzonego .państwa za-^hodnioniemieckiego, opartym na nasadach demokracji parlamentarnej (zasadach systemu wolnościowego} chadecja widziała wzór ustrojowy dla zjednoczonych Niemiec. Efekty społeczno-ckonomiczne, polityczne i moralne tego systemu służyć miały umacnianiu jednolitej świadomości narodowej Niemców i zachowaniu społecznych podstaw jedności narodu niemieckiego⁴.

Powiązana z tą ikoncepcją jedności państwowo narodowe j, j.alko przedmiotu zjednoczenia, praktyczna polityka zagraniczna RFN w okresie rządów chade-dkich (do 1^;969 r.) wyrażała, niczal&żnie od wprowadzanych — zwłaszcza w latach sześćdziesiątych — taktycznych zmian, identyczny cel, a mianowicie jprzywrócenie państwa ogólnoniemieckiego rw granicach z T937 r. w postaci określonej zasadami ustrojowymi obowiązującymi •w RFN. Takie -stanowisko odrzucało a'li(min,c terytorialne status quo w powojennej Europie, którego utrwalenie ozinaczać by musiało rezygnację z ,.ponownego zjednoczenia" (Wiedervereini|guri|g).

ADENAUEROWSKA KONCEPCJA ZJEDNOCZENIA NIEMIEC

Przejmując w 194^;9 r. ster rządów chadecja, pod kierownictwem K. Adenauera, zdawała .sobie sprawę iż politycznej słabości nowo powstałego państwa, z jego -uzależnienia od mocarstw, z braku zaufania do RFN ze strony wszystkich państw europejskich. Toteż początkowo pierwszoplanowym zadaniem zachodnioniemieckiej polityki .zagranicznej ;stać się miało nie zjednoczenie Niemiec, lecz uzyskanie suwerenności przez RFN i jej integracja z Europą Zachodnią.

W ikoncqpcji itej zjednoczenie Niemiec miało łbyć funkcją zachodnioeuropejskiej integracji. Adenauer, popierając procesy integracyjne i podporządkowując iim sprawę zjednoczenia, starał się unikać wrażenia, że jego polityka ma zabarwienie nacjonalistyczne. Nie 'mogła wzlbudzać zaniepokojenia i nieufności zachodnich partneirów. Było to możiliwe pod wa-

⁴ Z przemówienia D. Willms, „Euil&tin des Prease- und Informationsa'mt der Bundesreigierung" (dalej: Bulletin . .. der Bundesregieruing) z 26 stycznia :1989 r.

⁶ Szerzej na ten temat por. m.in.: E. Dylawerski, Polityka wschodnia CDU/CSU. 1945 -1969, Warszawa 1969; J. Skibińadci, Sprawa traktatu pokoju z Niemcami po II wojnie Światowej, Wamszawa 1987; J. Sułek, Stanowisko rządu RFN wobec granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. 1949 -1966, Poznań 1969; W. Korzycki. Zjednoczenie Niemiec w polityce Adenauera, „Sprawy Międzynarodowe" Ji987, nr 4.

I.4

runkiem wkomponowania partykularnych interesów niemieckich do ogólnego prqgraimu państw zachodnich. Środkiem takiego połączenia stawał sig antyikomunizm I idea jedności eurqpejskiej. Sformułowano wówczas przewodnią tezę zachodnioniemiecikiej polityki zagranicznej, która mówiła o zależności jedności europejskiej od likwidacji podziału Niemiec. W tym ujęciu idea jedności europejskiej, zgodmie z zinunowojennym programem państw 'zachodnich, wymierzona była przecinko 'terytorialno-po-łUycznym podstawom ładu pokojowego w Europie, ukształtowanych na mocy decyzji jałtańskich i poczdamskich. Konsolidacja Zachodu i jego siła militanno-gospodidircza miała spowodować nadejście momentu, kiedy ZSRR będzie zmuszony do rozmów i ustępstw n,a temat Europy oraz zjednoczenia Niemiec, jako podstawowego warunku jedności europejskiej.

Łącząc zatem z integracją spełnienie rewizjonistycznych celów nadawano problemowi niemieckiemu europejski wymiar i traktowano go jako nierozerwalną część zachodnioeuropejskiej integracji. Zjednoczenie Nie-mieć jawiło sig w programie adenaiuerawskim jako element ,,wyzwolenia", wyzwolenia całej Europy Wschodniej spod panowania komunistycznego. Uananie Kachodnioniemieokich ambicji politycznych -za element slkla-dowy europejskiego programu wspólnoty zachodniej (pozwalało swobodnie głosić cele rewizjonistyczne, bez Ibudzenia większych niepokojów sojuszników i narażania się na zarzut nacjonailizmu.

W myśd takiej koncepcji rozwiązania problemu niemieckiego przed

-praktyczną polityką niemiecka postawiła chadecja dwa (podstawowe zadania:

- normalizację stosunków z Europą Zachodnia i forsowanie procesów .integracyjnych wraz z odpowiednim przekształceniem świadomości politycznej ludności RFN, utrwalającej wspólnotę zachodnioeurqpej;ską w zakresie stosunków międzynarodowych i micdzyspołecznych;

-— utrzymanie jedności państwowo-narodowej Niemiec w granicach z 1937 r. poprzez 'kwestionowanie terytorialnego status quo w Europie i podtrzymywanie lak w stosunkach wewnętrznych jak i zewnętrznych dążsń do jogo zmiany.

Głównym wyrazem iroalizacji tych założeń stały się /układy paryskie z 19(54 r., przynoszące RFN suwerenność i pełną integrację militarną w ramach NATO ze wspólnotą zachodnią. Równocześnie w układzie niemieckim z :26 maja 1952 r._; a włączonym do porozumień paryskich, mocarstwa zachodnie w artykule 7 zobowiązały się do działań dotyczących przywrócenia jedności Niemiec oraz do współpracy z RFN (nad urzeczywistnieniem tego celu. Wspomniane układy wraz z postępującą integracją gospodarczą RFN z państwami Europy Zachodniej (utworzenie w 19^1 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali) kończyły pierwszy etap zadań postawionych jprzez chadecję zachodnioniemieokiej polityce ^granicznej.

I.2

Celem itogo etapu było odzyskanie iprzez RFiN równoprawnej .pozycji wśród partnerów zachodnich, integracja zachodnia i wkomponowanie do strategii Zachodu specyficznych (zjednoczeniowych) interesów niemieckich⁵.

Stosunkowo szylbko i łatwo przychodzące sukcesy 'polityczne na tym etapie, Iktóre Adenauer zawdzięczał przede wszystkim zbieżności formu-łows.nych 'przez niego zadań z dążeniami swych (sojuszników, sprzyjać miały po ulkładach (paryskich wysunięciu na pierwszy plan zachód nioni e-miecikiej polityki zagranicznej rozwiązanie problemu niemieckiego. Wa-runkieim sukcesu kolejnego etapu było włączenie caletgo potencjału militarnego, gospodarczego i politycznego wspólnoty zachodniej do realizacji celu zjednoezenioW'ego.

Tymczasem po [przystąpieniu obu państw niemieckich do przeciwnych bloków polityczno-militarnych również na Zachodzie zwolna .zaczął sobie torować drogę pogląd o pierwszeństwie stworzenia kolektywnego systemu bezpieczeństwa w Europie d rozbrojenia p,rz;d zjednoczeniem Niemiec. Punktem zwrotoym w tej sprawie stało s; ę oświadczenie prezydenta D. Einsenhowera z 6 stycznia T955 r. o osiągrnędu przez świat atomowej równowagi militarnej. Wkró',ce potem, premier Francji G. Mollet stwierdził, że: „Problem zjednoczenia Niemiec może się wszystkim ukazać jaśniej, jeśli najpierw dojdzie do jakiegoś sukcesu w Europie w sprawie rozbrojenia." °. Wyrazem tego nowego stanowiska Zachodti była konferencja ministrów spraw zagrań i c zoiy c h w Genewie (4-16 listopada 1955 ir.)- W części komuniikatu końcowego konferencji, a dotyczącego zjednoczenia, włączono określenie ,,rozwiązanie problemu 'niemieckiego". Określenia to oznaczało, że mocarstwa dopuszczają możliwość także innego rozwiązania tej sprawy niż przywrócenie państwa ogólnoniemieokie-go. Stanowiło to punikt zwrotny w 'kwestii niemieckiej. Równocześnie na konferencji genewskiej (po raz pierwszy została zerwania przez mocarstwa zachodnie zależność migdzy rozwiązaniem kwestii niemieckiej a postępami w dziedzinie odprężenia. Torować zaczęła sobie drogę teza, że rozwiązanie .problemu niemieckiego powinno ibyć w więkwzym stopniu spirawą samych Niemców. Teza ta oznaczała potrzebę odejścia RFN od polityki ignorowania drugiego państwa niemieckiego — NRD i konieczność poszukiwania <w<raz ;z nim rozwiązania probktmu niemieckiego ⁷.

Zarysowujące isię zmiany międzynarodowe 'W drugiej połowie lat pięćdziesiątych uj.aiwniły lym samyim główną sprzeczność adcinauerowskiej

⁸ Cyt. za: P. Koch, Konrad Adenauer. Eine politische Biographie, Reinbec^ bei Hamburg 11985, e. 360.

⁷ Szerzej na ten temat: J. Dylawerslki, op. cit.; J. Skibiński, Sprawa traktatu pokoju... Por. także: H. Buchheim, Wenn Einheit nur um den Preis der Freiheit zu haben ware, „Frankfurter Allgemeine Zeitung" (dalej: FAZ) z 3 marca 1988 r.

31.

I.2,II.1

koncepcji zjednoczeniowej. Polegała ona ,na wiązaniu .możliwości zjednoczenia z antagonizowaniem wielkich mocarstw i naisidanicm konfrontacji w stosunkach Wschód-Zachód⁸. Toteż taka polityka, zakładająca zjednoczenie Niemiec w (granicach z 1937 r. poprzez aneksję NKD .i 'byłych niemieckich obszarów wschodnich, musiała się znaleźć w .martwym punlkcie. W związku z tym zjgodzić się. naieży z zachadnioniemieckiim politologiem P. Eiisenmairmem, który oceniając politykę Adenauera w kontekście 'kryzysu iberlińsfeieigo z 1961 ,r. stwierdzał, że dokonana przez niego orientacja zachodnia nic osiągnęła nic więcej poza utrzymaniem stanu posiadania •w warunkach rozbicia jedności państwowej⁹. Zachód w swoim interesie nie 'był skłonny popierać w pełni roazczi-ń zachodnioniemieckich, wiikta-jecych go w konflikty bez możliwości pokojowego z nich wyjiścia i .blokujących normalizację .stosunków w Europie.

Konsekwencją podtrzymywania tej linii przez Adenauera była jedynie eskalacja rewizjonistycznych roszczeń zachodnionicmi^ćkich, zakłócających -tworzący się klimat odprężenia i współpracy w Europie przy jednoczesnym utrwalaniu się podziału Niemiec i narastaniu groźby izolacji RFN "wśród sojuszników 'zachodnich. Jedynym odbiciem w koncepcji zjednoczeniowej Adenauera tych nowych trendów zachodzących w stosunkach Wschód-Zachód było zhierarchizowanie państwowego przedmiotu zjednoczenia. Pod koniec okresu adenauerowskiego w programie zjednoczeniowym priorytet otrzymało tzw. małe 'zjednoczenie (z NRD) przed¹ dużym 'zjednoczeniem (Niemcy w granicach z 1937 r.)- Oznaczało to, że najpierw 'trzeba .połączyć oba państwa niemieckie, a dopiero potem rozstrzygnąć Ttwestię granic niemieckich w traktacie pokojowym, który 'byłby zawarty 'ze .zjednoczonymi Niemcami¹⁰.

CHABECJA WOBEC JEDNOŚCI NIEMIECKIEJ I ZJEDNOCZENIA W LATACH SZEŚĆDZIESIĄTYCH

Już pod koniec lat pięćdziesiątych mocarstwa zachodnie coraz wyraźniej .reprezentowały stainowiisko, że polityka z pozycji siły wobec Wschodu jest nierealistyczna z powodu wzrostu potęgi militarnej i gospodarczej państw socjalistycznych, W latach sześćdziesiątych przygotowano iw USA nową strategię kształtowania stosunków ze Wschodem, opartą na glolbalizmie i selektywnej koegzystencji. Wychodzono tu z założenia, że w warunkach zrównoważenia w Europie potencjału atomowego dążyć

⁸ M. Tomala, Partie polityczne Bundestagu wobec „problemu niemieckiego", „Sprawy Międzynarodowe" 198il, nr 6, s. 4H.

⁰ P. ELsenmann, Aussenpolitik der Bundesrepublik Deutschland. Von der West-integration żur Verstdndigung mit dem Osten, Krefeld 1992, b. 76.

¹⁰ Szerzej na ten (temat: H. Wuittike, op. cit.

I.2,II.1

należy do stanu względnego odprężenia, a rozstrzygnięcia konfliktu Wschód-Zachód¹ należy (poszukiwać w rejonach pozaeuropejskich. Na tej podstawie przyjęto strategię budowy mostów do Europy Wschodniej, zakładającą rozwój współpracy .między Wschodem a Zachodem w oparciu o zasadę poszanowania istniejącego status quo. Zamierzenia te sprzyjać miały procesowi emancypacji krajów socjalistycznych spod wpływów ZSRR, pdbutdrać je do 'wewnętrznych przemian, wykorzystywania tych przemian do rozluźnienia zwartości systemu socjalistycznego, i w konsekwencji doprowadzenia do zmiany układu sił na kontynencie europejskim.

W tej nowej sytuacji międzynarodowej problem niemiecki musiał Ibyć .przesunięty na dalszy plan w hierarchii priorytetów i zainteresowaniia dyplomacji mocarstw zachodnich, z wyraźnymi jednocześnie dążeniem do ..zamrożenia" ^problematyki niemieckiej, a -nawet ze skłonnością do zawierania w tym zalkresie pewnych kompromisów ^ll.

Stosunek ch.ad.ecji do sytuacji międzynarodowej wytworzonej w latach sześćdziesiątych nie itaył jednolity. Wprawdzie wszystkie jej ugrupowania diisrrzesgały potrzebę uelastycznienia dotychczasowej polityki i wyciągnięcia wniosków, tym niemniej recepta na nadanie polityce w sprawie Niemiec większej skuteczności tbyła zróżnicowana.

W przeciwieństwie do linii adenauerow^kiej, odrzucającej potrzebę powiązania zjednoczenia Niemiec z jakimkolwiek programem normalizacji stosunków z państwami socjalistycznymi, koncepcja G. Schródera zakładała natomiast „otwarcie" polityfei zagranicznej RFN na Wschód (oczywiście z pominięciem NRD), przy założeniu uznania przez państwa socjalistyczne zachodnioniemieokich pozycji -w stprawie Niemiec IbacŁź utrzymania się przy 'nich ze strony RFN, nienależnie od ewentualnej normalizacji. Potrzelha otwarcia na Wschód .argumentowana była tezą, iż państwa socjalistyczne .nie muszą stanowić zagrożenia dla jedności niemieckiej, wręcz przeciwnie, mogą :być nawet potencjalnymi sojusznikami RFN w tym dążeniu, pod warunkiem .umożliwienia tym państwom now-ego odczytania sensu zjednoczenia Niemiec. Należało więc przekonać państwa socjalistyczne, że ich interesom sprzyja bardziej zjednoczenie Niemiec niż stałe utrzymywanie napięcia w Europie Środkowej. .Pozwoli to im nie tylko uwolnić się od widma ciągłego zagrożenia ich Ibezjpieczaństwa, ale również ułatwi im to rozluźnienie więzi 'blokowych, uzależniających je w wyniku nie rozwiązanego problemu, niemieckiego od ZSRR ¹². Zapewniano przy lej okazji, że wraz ze zjednoczeniem państwo niemieckie byłoby .gotowe

¹¹ J. Sułek, Polityka wschodnia „wielkiej koalicji" (1966 - 1969), Warszawa 1972, s 115.

¹² H. WuttaŁe, qb>. cii, b. 81.

Niemców do...

II.1,I.4

udzielić pewnych gwarancji dotyczących .bezpieczeństwa ZSRR i Europy Wschodniej, .a to w związku -z nową sytuacją polityczną wywołaną zjednoczeniem.

Środkiem pobudzania zainteresowania państw socjalistycznych tymi koncepcjami rozwiązania problemu niemieckiego miały być ofiary terytorialne i .materialne. Pierwsza 'z nich opierała się na założeniu, że problem przyszłej wspólnej granicy polsko-niemieckie j będzie można załatwić dojpiero na drodze kompromisu [terytorialnego, lizn. jedynie częściowego przywrócenia przedwojennych granic Niemiec. Idea ofiar materialnych miała aa celu stworzenie (materialnego zainteresowania państw socjalistycznych dla procesu normalizacji stosunków z RFN na warunkach korzystnych dla strony zachodnioni-emieckiej ¹³.

Precyzując cele tej taktyki G. Schrader stwierdzał w 1965 r., że jego nadzieje wiążą się z możliwością rozpoczęcia przez poszczególne państwa socjalistyczne „włączania do swoich rozważań i uwzględniania przy decyzjach w dziedzinie (polityki zagranicznej i wewnętrznej odrębności interesów" również wówczas, kiedy „odbiegałyiby one luib całkowicie kolidowały :z interesami imnych (krajów socjalistycznych" ^H. iNa inny aspekt celów 'tej taktyki zwracał uwagę •ekspert CDU/CSU w dziedzinie polityki zagranicznej E. Majondca, pisząc, że polityka umacniania niezależności państw Europy Środkowej i Wschodniej musi być skierowana przeciwko Moskwie, jako centrum światowego ruchu komunistycznego ^iG. Innymi słowy chodziło nie tylko o pobudzenie egoiamów narodowych państw socjalistycznych, ale także o (rozluźnienie ich więzów ze Związkiem Radizie-cikim. Toteż, jak pisze E. Dylawerski, podjęto w 'ten sposób próbę stworzenia w ipolityce zagranioznej RFN iunctim między realizacją zachodnio-niemieckich roszczeń terytorialnych a „wolnością" w krajach socjalistycznych Europy wschodniej, „wolnością" od komunizmu ^lfi.

Wyrazem tej polityki, obliczonej nie tylko na reakcję ze strony państw socjalistycznych, ale również -na redukcję wrażenia grumkijącego się w oipinii międzynarodowej, że RFN jest jedynym krajem stanowiącym przeszkodę na drodze do odprężenia europejskiego, (była m.iin. tzw. nota pokojowa RFN z 25 marca 1'966 r., skierowana do ponad stu państw na świecie. W nocie tej rząd zaćhodnioniemiccki, 'wysuwając propozycję nawiązania stosunków dyplomatycznych 7. państwami socjalistycznymi (z wyjątkiem NRD), zaznaczył jednocześnie jakoby pod względem for-malno-prawnym obowiązywały granice Niemiec według stanu z 3;1 gru-

¹³ Szeraej na. ten temat: J. Sutek, Stanowisko rządu NRF

¹⁴ Cyt. za E. Dyiawerslki, O'P. cii, k. 59. ¹¹ Tamże, s. 60. " Tamże, s. 60 - 61.

I.4.3

udzielić pewnych gwarancji dotyczących .bezpieczeństwa ZSRR i Europy Wschodniej, .a to w związku -z nową sytuacją polityczną wywołaną zjednoczeniem.

¹³ Szeraej na. ten temat: J. Sutek, Stanowisko rządu NRF

¹⁴ Cyt. za E. Dyiawerslki, O'P. cii, k. 59. ¹¹ Tamże, s. 60. " Tamże, s. 60 - 61.

I.3,II.2

go, ale przede wszystkim na odrzuceniu adenauerowskiej tezy. że zjednoczenie Niemiec musi ipoprzedzać odprężenie. Tutaj obie .sprawy 'były traktowane równolegle, aczkolwiek we wzajemnym powiązaniu. Rozerwanie adenauerawskie<go iunotim, związane ibyło z brakiem odpowiedzi ze strony CDU/CSU na pytanie, co jest ize zjednoczeniem Niemiec skoro i bez tego zjednoczenia narasta w Europie -odprężenie ²⁰. Wyrazem tych nowyc^!h myśli była propozycja RFN z 1967 r. .oparcia normalizacji stosunków z państwami socjalistycznymi na układzie o wyrzeczeniu się siły, który pozostawiałby jednak jaiko sprawę otwartą dotychczasowe problemy sporne w tych .stosunkach. W rozumieniu /zachodnionicmieokim idea wyrzeczenia się -siły otwierać miała możliwość zalegalizowania „otwartego status quo" 'w Europie, Poprzez .przyjęcie układu o wy-rzieczemiu się siły liczono na utrzymanie, a nawet wzmocnienie, zachodnioniemie-ckich roszczeń terytorialnych, -Sens t-ego układu nie sprowadzaliby się do usunięcia istniejących spraw spornych, lecz eliminacji niedozwolonych środków przy ich (rozwiązywaniu.

W ten sposób za pomocą koncepcji nowego ładu pokojowego rząd Kieslingora, nie rezygnując iż doktrynalnych założeń -w jąpnawie przedmiotu jedności niemieckiej i zjednoczenia, próbował zharmonizować cele polityki -aagr.and.czn.ej RFN z globalną strategią Zachodu — strategią seleikty-wnego odprężenia. Próby uelastycznienia zjednoczeniowej 'linii polityki zagranicznej RFN nie oznaczały przy tym odejścia od dążenia do aneks j i NRD, czego wyrazem było wyłączenie NRD z (projektu nakładu o wyrzeczeniu się siły w stosunkach z państwami socjalistycznymi. Również powrót do adenauerowskiej polityki z pozycji ^!siły jako środka realizacji 'koncepcji zjednoczeniowej Kiesinger uważał aa irealny w -zależności od uwarunkowań politycznych.

Wymienione warianty polityki -zjednoczeniowej w latach sześdziesia-tych — ..zbliżenia przez zmiany" i idea ,,nowego ładu pokojowego" — w istocie rzeczy były wariantami defensywnymi. Koncentrowały się bowiem na międzynarodowym zalegalizowaniu w dolbie narastającego odprężenia zachodnioniemieckich pozycji prawnych, dotyczących problemu niemieckiego, przy jednoczesnym dążeniu do wyjścia RFN z sytuacji grożącej jej izolacją wśród państw zachodnich. W wariantach tych pomija się ^!badż nie .precyzuje .sposobu zjednoczenia Niemiec. W miejsce adenauerowskiej wytycznej o 'znaczeniu siły jako Sjposobu wymuszenia ustępstw wobec Wschodu, pojawia się teza o dialogu, iktóry w oparciu o aktywność międzynarodową RFN mógłby doprowadzić do aprobaty ze strony państw socjalistycznych zachodnioniemieckiej wersji zjednoczenia Niemiec w .granicach z 1937 r.

²⁰ E. Dylawerski, op. cit., c. 91.

I.4,II.2

Równocześnie w drugiej połowie lat 'sześćdziesiątych pojawił się wariant ofensywny, wypracowany przez F. J. Straussa. Jego istota została wyłożona iprzez Straussa w licznych publikacjach, z których przynajmniej dwie zasługują na szczególną uwagę, a miano wiecie: ,, Projekt dla Europy" oraz „Wyzwanie i odpowiedź. Program dla Europy" -¹.

Punktem wyjścia 'w koncepcji straussowskiej była analiza (przyczyn załamania się polityki adenauerowskicj, poszukującej możliwości zjednoczenia w oparciu o zintegrowaną siłę Zachodu, W jego ocenie 'przyczyny te wynikały z dwóch powodów: z jednej strony — 2jbyt małego zainteresowania Europą ze strony USA, (prowadzącego do podporządkowania interesów europejskich globalnym interesom USA; z drugiej strony nie-wlspółmieronię .nikłym na tle .pozycji gospodarczej znaczeniem politycznym RFN we wspólnocie zachodniej. Wyciągając wnioski z tej analizy sytuacji, Sirauss -przedstawił koncepcję utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, jako samodzielnej siły, zdolnej do niwelowania wpływów obu sujpe>rmoearsiw --. Stworzenie nowego europejskiego suipermo carstwa, opartego na państwach Europy Zachodniej, stanowić -miało pierwszą fazę (polityiki integracji europejskiej. W drugiej fazie powinno dojść do zespolenia Europy Zachodniej z państwami socjalistycznymi, ale 'bez udziału ZSRR. W procesie kreowania i funkcjonowania tego nowego europejskiego suipermocarsiiwa, posiadającego własną ibroń nuklearną, szczególna rola powinna przypaść RFN. Strauas uważał, że państwo zachodnionie-miecikie w oparciu o swa pozycję gospodarczą ma największe możliwości organizowania jedności europejskiej i wywarcia wpływu na jej ostateczny charakter polityczny. Dopiero zjednoczenie Europy oparte na integracji zachodnioeuropejskiej i rozbicie europejskiego systemu socjalistycznego przynieść mogło pełne rozwiązanie problemu niemieckiego.

S.raussowsiki wariant zakładający iunctim między zjednoczeniem a mocarstwową pozycją RFN w Europie został przyjęty programowo również przez CDU. 'Koncepcja Straussa nie stanowiła przeciwieństwa do ipo.iityki zjednoczeniowej, opartej na otwarciu w kierunku wschodnim. Uzupełniała ją jedynie o przewartościowania pozycji politycznej RFN na odcinku zachodnim, których celom miało 'być uzyskanie przez to państwo pierwszoplanowe j pozycji w sojuszu zachodnim. Toteż nawiązując do idei 'Straussa, -w orędziu do narodu niemieckiego z 12 marca 19&8 r.

²¹ F. J. Strauss. Entwurj fur Europa, Stuttjgart 1966; tenże, Herausforderung und Antwort. Ein Program fur Europa, Stutbgart 1968.

²² Dokttryna F. J. Straussa była przedmiotem wnikliwej analizy w literaturze polskiej. P.atrz m.in. W. Małachowski, Doktryna integracyjna F. J. Straussa, Warszawa 1977; E. K. Nowak, Straussoioski wariant polityki zagranicznej RFN. Warszawa I978; T. Walichnowiski, Niepokój Polaków, Doktryna polityczna Franza Josepha Straussa, Katowice 1960; M. Podkowiński, „Europa" Straussa, Warszawa 1969.

I.4

ciężar z ramion USA i przyjąć większą odpowiedzialni ość -za własne bezpieczeństwo ^L>;i. Chodziło iprzy -tym nic tylko o zmianę status quo w Europie i istniejącego układu sił, ,ale również o rolę RFN w .'zakładanych przemianach.

Mimo 'tych prób, mających nadać polityce zjednoczeniowej chadecji większą skuteczność, w istocie rzeczy nie udało się przybliżyć choćby o 'krok 'zjednoczenia, wręcz przeciwnie. Talk jak w okresie adenauero-wisikiim prowadziła ona do ugruntowania politycznego roabicia Niemiec i coraiz głębszego rozchodzenia się -społeczeństw żyjących w obu (państwach niemieckich. W świetle ówczesnych poglądów w sprawie problemu niemieckiego akceptacja l poszanowanie status quo oznaczałyby rezygnację z .^ponownego zjednoczenia" (Wiedervereinigung) jako nakazu wyprowadzonego z interpretacji Ustawy Zasadniczej. Negowanie status quo w imię jedności państwowo-narodowej Niemiec miało stwarzać na użytek tak wewnętrzny, jak i zewnętrzny 'przakonaoie o je-go tymczasowości i prowizoryczności, przekonanie o rzekomo nadai otwartym charakterze prdblerrm niemieckiego, którego rozwiązaniem może ibyć tylko powrót do status quo ante, a więc do restauracji Rzeszy Niemieckiej w (granicach z 31 grudnia 1'93'T r.²⁴ 'Taką polityką zjednoczeniową, opartą na, próbie podważania terytoriadno-politycanego status quo w 'powojennej Europie i hamowaniu procesów 'Odprężeniowych, chadecja traciła coraz bardziej zaufanie nie tylko sojuszników zachodnich, ale również i wyborcy zachodni oiiiemieckiego. W konsekwencji doprowadziło to do ^klęski wyborczej w 1969 r. i ustąpienia miejsca w Bonn koalicji socjallibaralnej.

2. Alternatywa socjaldemokratyczna

Podobnie jak: w tprzyrpad!ku [partii chadeokitfh jedność 'Niemiec stanowiła priorytetowy cel socjaldemokratów zachodniotniem^eokich. W pierwszych latach po wojnie SPD wytkazywała przy tym większy sttopień agresywności i nacjonalizmu niż chacłecja. Wynikało ito nie tyle z 'koncepcji strategicznych co z jprzyczyn wewnętrznych; z chęci zdjęcia z siebie odium „partii bez narodu", zarzutu wysuniętego pod adresem SPD przez prawicę niemiecką jeszcze w okresie kajzerowskim i podtrzymywanym w czasach Republiki Weimarskiej oraz Rzeszy hitlerowskiej²⁵. W efekcie SPD formułowała ofensywny 'program niemieckiej jedności

²³ J. Sulek, Polityka wschodnia .,.,&. 23.

²⁴ H. Wutflke, op. cifc, e. 7?l-72.

²⁵ M. Toanala, op. dit, e. 42.

I.4,II.2.3

narodowej, akcentując w jego -ramach przywrócenie jednolitej państwowości .niemieckiej w granicach z 1937 r. Wyrazem ttego stanowiska było oświadczenie z października 1945 r. K. Schumachera — ówczesnego (przywódcy SPD: ,,Niemcy nigdy oiie uiznają linii Odry-Nysy jako niemieckiej granicy tak, jak zastała ona ustalona przez 'zwycięskie mocarstwa w Poczdamie." ^2G Po utworzeniu RFN ta rewizjonistyczna linia SPD została Sprecyzowana w 'wytycznych dla frakcji SPD w Bundestagu w tzw. iszesnastu punktach dii rhei niskich, zawierających progiramowe przeciwstawienie się uznaniu linii Odry-Nysy jako 'granicy wschodniej Niemiec -¹'.

W 'koncepcj.a-ch Schumachera sjprawa niemiecka została powiązana z "wizją przyszłości Europy. Po to, by (móc stawić czoła komunizmowi i uwo.lnić się spod kurateli wielkich mocarstw — jego zdaniem — Europa będzie potrzebować zjednoczonych Niemiec. W ujęciu Schumachera zjednoczenie Niemiec stawało się wręcz warunkiem zjednoczenia Europy, oo tym samym stwarzało szainsę na 'uruchomienie wszystkich jej sił 'politycznych i militarnych w sprawie niemieckiej. Licząc na wsparcie międzynarodowe tej części Europy, która dążyła do zjednoczenia europejskiego, socjaldemokraci postulowali przeprowadzenie wolnych wyborów' na obszarze RFN i NRD oraz podjęcia pr>zez cztery modarstwa rozmów w sprawie przywrócenia jedności Niemiec.

Jednocześnie SPD przeciwstawiała się integracji tyllko jednego państwa niemieckiego — RFN — w obozie zachodnim. Koncepcje integracyjne rządu federalnego 'krytykowała ona z pozycji nacjonalistycznych, wysuwając zarzut, iż inie uwzględniają one interesu iniemieakiego. W integracji zachodniej tyllko RFN — opartej o sojusze wojskowe — SPD upatrywała niebezpieczeństwo utrwalenia się podziału Niemiec. W związku z tym w dokumencie /programowym 'SPD z 1054 r. Stwierdza się: ,,Mocne związanie podzielonych na części Niemiec z zachodnim i wschodnim blokiem spowoduje nieuniknioną kontynuację zimnej wojny oraz narastające zagrożenie pokoju — a to właśnie wyklucza jakiekolwiek szansę stworzenia dila Niemiec jaiko całości modus vivendi przylfaliżające-go osiągnięcie jedności państwowo^narodowej ^2S.

Wraz sz przystąpieniem RFN do NATO i różnorodnych instytucji polityczno-ekonomicznych, integrujących Europę Zachodnią, SPD obarczając odpowiedzialnością partie chadeckie za utrwalanie podziału Niemiec, zaczęła intensywnie poszukiwać alternatywnych — wotbec rządu fede-

²⁸ Cyt. za: Procesy normalizacji stosunków PRL-RFN w latach 1972-1974, pod red. Sz. Wysockiago, Katowice 1980, c. 40.

²⁷ Tamże, s. 40. Por. także. J. Sobczak, Polityka wschodnia SPD, (w:) Polska NRF, Przestanki i procesy normalizacji stosunków, Poznań 1972.

²³ Cyt. za H. Wuttke, oip. cit., s. 76.

I.4

ralaego — kor.ctipcji polityki niemieckiej. W wypracowanych wówczas koncepcjach zwrócono uwagę na konieczność nawiązania dialogu z NRD i szuikania łączności z drugą częścią narodu niemieckiego. W rezolucji przyjętej na zjeździe SPD w Monachium w 1956 r. stwierdzono, że: „zjednoczenie Niemiec w wolności mię 'musi wcale oanacaać przyłączenia jednej części do drugiej." ^£9 Natomiast w 1*958 r. H. Wehner wypowiedział się za: „niemiecką wspólnotą gospodarczą" w celu ubliżenia obu państw i społeczeństw niemieckich³⁰.

Wiosną 1959 r. SPD wystąpiła z Izw. planom niemieckim, autorstwa H. Wehnera, który stanowił szczytowy punkt socjaldemokratycznej polityki niemieckiej lat pięćdziesiątych, obliczonej na neutralizację Niemiec, stanowiąca zarazem cenę za zrjednoczende. Plan ten przewidywał zjednoczenie Niemiec drogą stopniowego ablraania się dbu państw niemieckich. Propozycja zjednoczenia została przy tym powiązana z odprężeniem i bezpieczeństwem europejskim ³¹. Jak stwierdzał M. Tomala, 'istotą tego planu była myśl, elby drogą stopniowego odprężenia na terenie Niemiec — poprzez stworzenie istrefy odprężenia n.a obszarze RFN, NRD, PoJski, Czechosłowacji i Węgier, dezatomizację 'tego obszaru, rozrzedzenie jego potencjału militarnego, wyjście wymienionych państw z NATO i Okładu Warszawskiego — doprowadzi:ć na pewnym etapie do ukształtowania konstruktywnego systemu beapisezeństiwa w Europie i utrzymać następnie tylko takie siły, 'które fcędą niezbędne do zapewnienia własnego i europejskiego bezpieczeństwa ³².

W ówczesnej sytuacji międzynarodowej, j.ak i sytuacji wewnętrznej RFN projekt ten nie miał już dużej szansy realizacji. Toteż SPD pod wpływem ikrytycznych opinii 'stosunkowo szybko wycofała się z tego planu i 30 czerwca 1960 r. H. Wehner w imieniu iSPD proklamował na forum Bundestagu „wspólną politykę zagraniczną" rządu i opozycji. Oznaczało to przyjęcie przez SPD orientacja reprezentowanej w polityce zagranicznej przez czad Adenauera ³³. SPD całkowiicie opowiedziała się za polityczną, ekonomiczną i militarną integracją RFN z Europą Zachodnią, traktując potencjał integracyjny 'Zachodu jako szansę mocniejszego oddziaływania państwa zachodni oni emiedkiego na bieg wydarzeń międzynarodowych i realizację celu zjednoczeniowego. Działania w sprawie integracji z.achodn;ocurop5Jisikiej miały iść w parze k .polityką pokojowego wsipół-

²⁹ M. Tomala, op. cit, B. 43.

³⁰ Procesy normalizacji stosunków ,.., s. 42.

³¹ Deutschland-Plan der SPD. KOmmentare, Argumente, Begrundungen, Bonn 1959.

³² M. Tomala, op. cit, b. 44:

^ss Szerzej na 'ten temat: S. Cholewlak, Nacjonalizm w partiach zachodnionie-mieckich (CDU, CSU, SPD, FDP w latach 1949 -1974), Warszawa 1984,

I.4

islniana z Europa Wschodnią. Oznaczało lo, że SPD .zaczęła dostrzegać realną szansę rozwiązania problemu .niemieckiego "w ztoliżeniu między Ws:hodem a Zachodem oraz w postępującym wraz z nim zbliżeniu między RFN a NRD. Tg nową koncepcję w polityce niemieckiej i zagranicznej SPD wyraża strategia „przemian przez ubliżenie" (Wandal durch Annaherung), przedstawiona po raz pierwiszy w 19&3 r. przez E. Bahra w odniesieniu do stosunków z NRD, a w il973 przeniesiona jako długofalowa ziasada iw polityce odprężenia miedzy Wschodem a Zachodem'". Natomiast 'na odcinku RFN-NRD strategia ta przejawiana się w .^polityce małych kroków".

Istota zakładanych „przemian przrz zbliźeni-e" ujmowana była szeroko, poprzez polityczne wyrównanie interesów między państwami j narodami, stworzenie nowych pokojowych struktur bezpieczeństwa europejskiego, jak też przemiany systemowe w państwach socjalistycznych. W wyniku tych procesów winno dojść do umocnienia jedności .narodu niemieckiego i powstania 'stanu, w którym ,.ia>ród len będzie "mógł zrealizować prawo do samostanowienia ³⁵.

W świetle tej strategii droga prowadząca do zjednoczenia Niemiec przdbicgać miała dwuwymiarowo, przy założeniu narastających, wzajemnych (powiązań między tymi wymiarami. Pierwszy z .nich obejmujący skalę malkro, wskazywał na odprężenia jako proces w stosunkach Wschód--Zachód, który najlepiej sprzyjać może urzeczywistnieniu idei zjednoczeniowej. Według tych założeń polityka zachodaioniermecka powinna aktywnie uczestniczyć w [kształtowaniu stosunków Wschód-Zachód, aiby po-roztumiema migcfeyiblokowe nie doprowadziły do utrwalenia podziału Niemiec oraz po to, ,by zibudować system pokojowych, bezpiecznych stosunków w Europie na podstawie istniejącego status quo jako podstawy wyjściowej¹ do jego zmiany <w przyszłości. Realizacja zjednoczenia miała stać się możliwa tylko w warunkach .zbliżenia się i normalizacji stosunków miedzy wszystkimi krajami europejskimi, 'bez względu na ich ustroje. Przewidywano przy tym, 'że zbliżenie miedzy (państwami będzie procesem długotrwałym, a zatem zjednoczenie Niemiec nie może być aktualnym przedmiotem zac'hodnloniemieckiej polityki zagranicznej. Aktualnym zadaniem jest natomiast przygotowywanie odpowiednich warunków, które ułatwiać będą rozwiązanie problemu niemieckiego. Dru-

³⁴ Procesy normalizacji stosunków ..., s. 43.

³⁵ E. Eahr. Wandel durch Annaherung, „Deutschland Archiv" 1973, nr 8. Szerzej na ten temat piszą in.in. P. Dobro wolski, Zachodnio-niemiecka myśl polityczna a po-fcojowe wspólistnienie i odprężenie, Warszawa—Kraków 1980; J. Sawczuk, Ksztal-towanie się ideologii SPD w latach 1949-1969, Opole 1984; H. Wuttke, Wspólczesne granice niemieckie w świetle stauOuńsfca RFN. Zagadnienia p t polityczne, Warszawa 1985.

I.4,II.2

gi wymiar stanowiła ,.Deutschlandipolrtiik'' w skali mikro, obejmująca stosunki „wewnątrzniemieckie" — z 'NRD. Zakładano, że stworzenie nowej jakości tych stosunków poprzez uznanie 'państwowości NRD powinno ułatwić nawiązanie łączności z drugą częścią społeczeństwa .niemieckiego, a tym samym sprzyjać utrzymaniu jedności narodu 'niemieckiego w warunkach podziału politycznego.

W koncepcji tej substancją zjednoczeniową, a zarazem środkiem zjednoczenia stawała się nic jedność państwowo-narodowa, lecz 'narodowa — niaród niemiecki. Punktem wyjścia, do osiągnięcia celu jednościowego miało być uznanie tcrytorialno-tpolityczneigy status quo w Europie, Toteż na zjeździe SPD w Dortmundzic w 1966 r. dokonano nowego określenia zasięgu terytorialnego przedmiotu zjednoczenia, dostosowując go do wymagań stiatus quo. Wielu czołowych działaczy SPD wystąpiło wówczas z tezą, że dla rwy eliminowania obaw żywionych w Polsce (i nie 'tylko) przed zjednoczonymi Niemcami konieczne jest uznanie granicy na Odrze i Nyisie Łużyckiej. Rezygnowano zatem z wiązania ze zjednoczeniem zwrotu ipolsikidh Ziem Zachodnich, gdyż uznano, że utrudni to realizację programu zjednoczenia z terenami wchodzącymi rw skład NRD ^3fi. Równocześnie przyjmując naród jako główny podmiot jedności niemieckiej i substancji zjednoczeniowej, co oznaczało konieczność -szukania łączności z podzielonym narodem!, ze społeczeństwem zamieszkujący m NAD, na dortmundzkim zjeździe Brandt domagał się, aby obie części Niemiec dążyły do uregulowanego, ograniczonego w czasie sąsiedztwa. Sjpowodoije to, że w (wyniku przemian w NRD będzie możliwe utrzymanie jedności narodu niemieckiego nawet w warunkach istnienia jego podziału politycznego ^:t7.

Z tak ukształtowaną koncepcją zjednoczeniową, a zarazem koncepcją polityki zagranicznej wchodziła SPD w 1969 r. jako partia wsipółrządjzą-ca do pnaktyiki pobtycznej, nadając tym (koncepcjom poprzee układy wschodnie, >układ zasadniczy z NRD oraz aktywne uczestnictwo w kształtowaniu procesów odprężenia i bezpieczeństwa w Europie konkretne treści materiailno-ipolityczne. Wiraż z liberałami dokonała SPD zasadniczej zmiany priorytetów w zachodni oni emiecfei e j polityce zagranicznej. Odchodząc od adenauerowskiej tezy prymatu zjednoczenia nad¹ bezpieczeństwem Europy, linii Wielkiej Koalicji uznającej równoległość obu spraw, wysunęła na ipieirwszy jplan rozwiązania europejskie. Oznaczało to, że zjednoczenie obu państw niemieckich może nastąpić tylko w następstwie odprężenia europejskiego i przezwyciężenia podziału Europy na dwa wrogie sobie bloki militarno-polityezne ³⁸.

³⁸ M. Tomaila, op. oit., s. 45. ³⁷ Tamże, s.

, . . Tamże, s. '51 i nasit.; S. Cholewiak, op. ci t, s. 329.

I.4,II.2.3

II. JEDNOŚĆ NIEMIECKA W ZAŁOŻENIACH PROGRAMOWYCH I PRAKTYCE POLITYCZNEJ SPD W OKRESIE RZĄDÓW SOCJALLIBERALNYCH

Pod .koniec lat sześćdziesiątych, w 'miejsce odsuniętego na dalszy plan zjednoczenia państwowego, pierwszoplanowe znaczenie w koncepcjach ajednoczetnrowych SPD przypisuje się narodowi niemiedkiemu. Podstawą wyjściową w przedmiocie narodowym nadal pozostała teza o nieprzerwanym istnieniu Rzeszy jako ogólnoniemiecikiqgo podmiotu prawa międzynarodowego, w którym żyje jeden naród niemiecki. Novum myśli Brandta I socjaldemokracji zachód nioniemieckie j polegało na odmiennej argumentacji, mającej tę jedność uzasadnić, a także różnej od poprzedniej 'taktyce działań politycznych, determinowanych wymaganiami jednościowymi.

W deklaracji rządowej z 28 października 1969 r. W. Brandt uznał, że: „Zadaniem praktycznej polityki w najbliższych latach jest zachowanie jedności między obiema częściami Niemiec. Dla nas wszystkich Niemcy są naszym domom... W diwadzicścia lat po powstaniu RFN i NRD musimy zapobiec dalszemu jpogłejhianiu się różnic między obu częściami narodu niemieckiego, a więc dojść przez uregulowane współistnienie do współżycia" ³⁹.

O ile w oik-resie przedbrandtowfikim maksimum co można bylo osiągnąć w zakresie stosunków ₍we'wnątrzniemiec.kżch polegało na podkreślaniu otwartego charakteru kwestii nieimieokiej i kontynuowaniu taktyki nie-uznajwania państwowości NRD, o tyle po zmianie układu sił rządzących w 1969 r. -okazało ,się, że nie tylko nie jest to konieczne, lecz wręcz szkodliwe dla interesów RFN. .,Dotychczasowa ipostaiwa czysteji negacji — stwierdzał W. Brandt w sprawozdaniu o stanie narodu z 14 stycznia 1970 r. .— byłalby odwrotnością polityki, byłalby rezygnacją narodu niemieckiego z /regulowania swoich praw. Patriotyzm wymaga od nas tego, co jest, .. . wymaga od nas odwagi (poznania rzeczywistości. Nie jest to rówjiozniaczme, iby tę rzeczywistość uznać za godną naszych życzeń luib by -rezygnować z nadziei zmiany tej rzeczywistości w trakcie dłuższego czasu" ⁴⁰.

W myśl koncepcji SPD, a także FDP, polityka ogółnoniemieoka na odcinku z NRD miała za cenę uznania NRD przyczynić się do polepszenia i zwiększenia możliwości ;kontafetów pomiędzy obydwoma państwami niemieckimi, a szczególnie ich ludnością. Chodziło o zahamowanie procesu oddalania się obu społeczeństw od siebie i o utrzymanie jediności na-

^M Teorie żur Dfutschlandpolitik, Bonn 1970, Reihe I, Bd 4, s. 11 - 12. ⁴⁰ Tamże, s. 208.

II.3

rodowej w warunkach podziału politycznego. Wychudzono tu z zaiożania. że podział państwowy musi w końcu zniszczyć wspólną śwla-dioiność narodową, a więc 'i sam naród, jeżeli nie znajdzie się środków i dróg 'nawiązania stosunków pomiędzy Niemcami, utrzymania wspólnych elementów i to pomimo istnienia dwóch państw niemieckich. A sądzono iż osiągnąć to można nie na drodze ignorowania NRD, ani tym bardziej nie przeciw niej, lecz tylko z NRD ⁴¹.

Zbliżający się moment nawiązania równoprawnych stosunków z NRD i uznania jej państwowości zmuszał do (poszukiwania takiej definicji narodu, która nie naruszałaby jego jedności i podstaw zjednoczeniowych przy jednoczesnym (pozostawaniu w zgodzie z iinnymi determinantami •polityki ogólnoniemieckiej. To, co .zatem tworzyć miało jego istotę i decydować o jtgo dalszym istnieniu, a zarazem tworzyć podstawę wartości narodowych (będących przedmiotem działań politycznych rządu federalnego, wynikało z ipojęcia narodu jako wspólnoty kulturowo-etnicznej (Kulturnation) i śfwiadomościowej (Bewusstseinnation).

W sprawozdaniu o (położeniu narodu z 14 stycznia ',1970 r. Bra.idt stwierdził: ,,W 25 lat po bezwarunkowej kapitulacji Rzeszy hitlerowskiej pojęcie narodu tworzy klamrę spinającą rozibile Niemcy. Pojęcie narodu łączy rzeczywistość historyczną i wolę polityczną. Naród obejmuje więcej i znaczy więcej niż 'wspólny język i kultura, niż państwo i system społeczny. Naród opiera 'się na trwałym poczuciu wspólnoty ludzi z jednego ludu. Nikt nie może zaprzeczyć temu, że w tym 'sensie naród niemiecki istnieje i jak daleko wybiegamy myślami w 'przód, istnieć będzie . .. Naród także wtedy pozostanie rzeczywistością, kiedy podzielony jest odrębnymi porządkami państwowymi i społecznymi . . . Jak długo .Niemcy będą reprezentować swą wolę polityczną, by nie rezygnować z tego żądania, tak długo pozostanie nadzieja, że późniejsze generacje będą żyć w taikich Niemczech, których porządek ipolitycgny będzie mógł 'być kształtowany przez wszystkich Niemców" ⁴³,

Skoro oficjalnie przyznano, za naród niemiecki żyje podzielony w dwóch państwach, a w oświadczeniu o stanie narodu z 23 lutego 197.2 r. dodano, że: „Niemcy w siwej masie nie istnieją jiuż jako naród państwowy" (Staatsnation)⁴³, uzasadnienia jego jedności >nie można było .upatrywać w jednolitym'państiwie i terytorium, lecz w elementach etnicz-no-kuliturowych i świadomościowych. Szczególne znaczenie przypisywano tu subiektywnym czynnikom narodowo twórczym takim jak: wspólna rzeczywistość historyczna, tradycja kulturalna i wyrastająca na tej ipod-

⁴¹ J. Marczewski, op. cit., B. 140. ^K Texte żur Deutschlandpolitik..., s. 208.

« Bericht der Bundesregierung und Materialien żur Lagę der Nation 1972, Bonn 1972, s. S.

II.3,IV.1

s a,wie wola jedności. Teza o diwóch państwach jednego narodu w aspekcie teoretycznym wynikała więc z takiego pojęcia narodu, które 'było niezależne od egzystencjalnych powiązań z państwem. Dla Bran<łta naród pozostawał nadrzędną -społeczną wspólnotą dizir-jową, podsz^s gdy państwo narodowe nic było dila niego bynajmniej ostatecznym celem politycznym. Zagadnienie narodu — jak stwierdza J. Karczewski — przyjęło 'więc dla Brandia funkcję iwiczi, łączącej ^podzielone Niemcy w formie (kompensaty za .kodyfikację status quo⁴⁴. Z falkl/u egzystencji jednego narodu wyciągano wniosek, pozwalający dalej podtrzymywać jako cel polityczny postulat przyznania wszystkim Niemcom prawa do samostanowienia. Tym samym purkt ciężkości w polityce qgólno.nit:mi3ckiej przesunął się 'z działań na rzecz zjednoczenia państwowego na działania mające na celu utrzymanie poczucia wspólnoty narodowej ludności w abydiwu państwach poprzez intensyfikację stosunków wsiwnątrznie-micckich ⁴⁵.

W latach siedemdziesiątych świadomościowe. woJicjonalne elementy definicji jedności narodu zostały poddane dalszemu rozwinięciu. Wynikało to .zarówno z ostrej 'krytyki chadeckicj ipiriywot-iych ujęć definicji pojęcia jedności narodu, akcentujących ,,KulHimaUon" jako główny element jedności -narodu niemieckiego, jak też z uwarunkowań prawnopolitycznych RFN, 'zmuszających rzj)d federalny — w związku .z orzeczeniem Federalnego Tryfbunału Konstytucyjnego (dalej¹: FTK) z 31 lipca 1'97'3 r. — do uwzględniania w większym niż dotąd stopniu możliwości zjednoczenia [państwowego jako rani -organizacyjnych jedności nar;>do-wpj. W definicji narodu z 1974 r. stwierdza się, że: ,.Naród to zarówno historyczno-politycznie, jalk i społeczno-^ckonomicznie uformowana i rozwijająca się wgpólinota, rozumiana 'ja'ko wytwór specyficznych struktur komunikowania się i postępowania, w której ramach jednostki wzajemnie się komunikują i stają się jednością. Wiąże ich zarówno nastawiona na działanie 'świadomość narodowej identyczności, jak i wola utworzenia i utrzymania tej jedności."⁴⁶ W tym ujęciu jedność'.narodu nabiera charakteru wręcz ponadiczasofwe-go i -w konkretnej rzeczywistości — d/wu-państwowości niemieckiej — istnieć 'ma mimo wielorakich skutków negatywnych tej dwupaństwowości.

Prezentując w 1978 r. definicję jedności narodu H. Schmjdt stwier->dz:'*; . . .często cytowana jedność narodu 'zasadza się faikże n.a trzech -następujących elomgntach: l. Jedność narodu -oznacza wspólną przeszłość

⁴⁴ J. Marczewski, op. cit., s. 151.

⁴⁵ Tamże, s. 152. Por. także: Beńcht der Bundesregierung und Materialien żur Lagę der Natlon 1971, Bonn 197il, s. 9 ora?: z 1972i, s. V.

^M Materialien zum Bericht żur Lagę der Nation 1974, Bonn 1074, s. 70 : 139

przypis 314,

IV.1,II.3

historyczną zarówno w stadiach, które dają .powód do dumy, jak w fazach będących przyczyną ubolewań... 2. Jedność narodu oznacza roszczenia na określaną przez nas samych przyszłość ... "3. Jedność narodu oznacza także komponent naszej współczesnej rzeczywistości; gdy istnieje bowiem niewygasająca świadomość wspólnoty Niemców, istnieją — dzięki polityce ostatnich dziesięciu lat — także możliwości wzajemnych kontaktów, odwiedzin, rozmów, wielorakiej wymiany. Wszystko to jest mimo owej brutalnej granicy i mimo rozdarcia częścią jedności narodu." ^4rTreści te w formie ibardziej przejrzystej znalazły się w definicji jedności narodu, zaprezentowanej (przez rząd socjaliliberalny Bundestagowi: „Substancja inarodu. wspólne dzieje, ten isam języlk, ta sama literatura, sztuka, muzyka, wzajemna wiedza o 'sofoie, chęć współżycia (Miteinander), jasna także wsipólna wola znalezienia się pod wspólnym dachem." ^4fi

Przewartościowanie definicji jedności narodu w latach siedemdziesiątych poprzez wysu.iięcie na pierwszy plan elementów świadomościowych (Bewusstseinnation) wydaje się nie wyczerpywać zakresu dokonanych zmiain 'bądź irozszerzetnia tego pojęcia w .porównaniu do pozycji wyjściowej z lat 1^!969/1970. W cytowanych powyżej definicjach coraz wyraźnej ujawnia się również element „wspólnego dachu". W wyniku starań partii chadecikich w Federalnym Trylbunale Konstytucyjnym, socjaldemokratyczna koncepcja jedności narodu, w swym praktycznym zastosowaniu na odcinku z NRD i nie tylko (interpretacja Okładów wschodnich), zaczęła również uwzględniać —- zgodnie z orzeczeniem FTK z 31 lipca 1'973 r. — juryisdyczne elementy definicji narodu, w myśl której dalsze istnienie o.góln o niemieckiego podmiotu prawa międzynarodowego (Ge-samtdeutschland) związane jest nierozerwanie z narodem niemieckim jako Gesamtdeutsche Staa'tsnation *⁹. Mocniej związano z Deutschlandipoilitik rządu .socjall^Derałneigo cel przywrócenia historycznie ukształtowanej jedności państwowej i narodowej, tożsamości państwa i narodu, działań na rzecz doprowadzenia do identyfikacji świadomości państiwowej z narodową. Trybunał przywrócił pojęciu „Nartaon" pierwotny sens prawnopolityczny.

Czy orzeczenie FTK, wiążące rząd federalny, wychodziło poza socjaldemokratyczną 'koncepcję rozumienia pojęcia jedności narodu niemieckiego? Jaik pisał J. Bartosz — rozziew miedzy potwierdzanym .przez Trybunał 31 lipca 1'97:3 r. stanowiskiem prawnym a deklarowanymi w licznych debatach intencjami politycznymi SFD-owskiago przywódcy i 'kanclerza wydaje się 'być pozorny. Członkowie FTK do końca dopowiedzieli

¹⁷ Builleitin .. . der Bundesregierung z 10 października 1978 r. ⁴³ Tamże.

⁴⁹ J. Hadker, DeutscMand blebit ein Rechtsbegriff, „Politiscihe Meinung" 1973, nr 150, s. 69.

IV.1

to, co kanclerz mógł mieć na myśli. Nigdy nie rozległ się żaden oficjalny głos choćby z iprólbą dementl. Przeciwnie rząd uznał, że FTK dał prawną, obowiązującą wszystkich interpretację ⁵⁰. Natomiast L. Janiclki oceniając to zagadnienie stwie-rdzał, że tzw. nowa polityka wschodnia rządu koalicyjnego SPD/FDP ,nie odrzucała dotychczas, jednoznacznie elementów ogólnoniemieckich, nie odcinała się zdecydowanie od rewizjonistycznych założeń, jakie legły u podstaw polityki RFN od zarania jej istnienia. Starała się jedynie założenia te uelastycznić i dopasować d-o nowej sytuacji mięidzy narodowe j. Chodziło ibez wątpienia o to, łby tzw. probicm niemiecki nadal pozostawał otwarty zarówno w sensie politycznym jak i prawnym. Elementem takiego stanowiska Jbyło uchylanie się od jednoznacznej interpretacji uregulowania kwestii polslkiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej⁵¹. Z drugiej jednak strony wymieniony autor wskazuje na pewne rozbieżności międ⁽zy stanowiskiem rządu socjal'1'ibe-ralnego a Stanowiskiem partii, czego wyrazem był m.m. projekt tez w sprawie polityki zagranicznej RFN, 'Uchwalany przez Zarząd 'Federalny SPD 4 października 1979 r. W odniesieniu do podanago tu przykładu, w projekcie tym stwierdza się, ze RFN .nic wysuwa ani też nie zamierza wysuwać w przyszłości żadnych roszczeń terytorialnych, uznając ostateczny charakter zachodniej granicy Polski⁵².

Stosunek zatem do orzeczenia FTK .przynajmniej w sferze praktyki politycznej SPD nosił cechy korekty definicji jedności narodu. Korekta ta miała dafwać gwarancję .utrzymania w ramach polityki niemieckiej strategicznego celu i intencji politycznych, związanych z urzeczywistnieniem państw owo -narodowej jedności Niemiec. Oznaczać to magla, przy jednoczesnym utrzymywaniu i rozwijaniu taikich elementów definicji jedności narodu jak świadomość i wola jedności czy wspólnota kulturo-wo-etniczna, dążenie do przekształcania Bewusstseinnation i Kulturna,-tion iw Staatsnation na obszarze Niemiec jako całości. Przy tym założeniu zmienia się również przedmiot zjednoczenia. Wprawdzie na pierwszym miejscu pozostaje jedność .narodu, niemniej pojawia sig element jej towarzyszący i uzupełniający — jedność państwowa. Celem polityki ogólnoniemieckiej stać się miała zatem jedność narodowo-państwowa. Jak w związku z tym stwierdza H. Wuttke — takie rozumienie jedności narodu niemieckiego, jako świadomej wspólnoty etniczno-kulturowej, ożywioną wolą jej zachowania i dopełnienia w postaci jednolitego państwa narodowego (Niemcy), którego granice ostatecznie ma ustalić traktat

^£0 J. Bartosz, Mitologia okrężnych dróg. Przyczynek do doktryny politycznej Willy Brandta, Wrocław 1977, e. 157.

⁵¹ L. Janioki; Republika Federalna Niemiec wobec terytorialno-politycznych następstw fel^sfci i upadku Rzeszy, Poznań J'982. s. 2H5.

⁵" Tamże, s. 246,

IV.1

pokojowy, to niezgodny z rzeczywistością opis ewolucji problemu niemieckiego, lecz uzasadnienie (polityczne działań, zmierzających do zachowania oraz rozibudowy instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych elementów wspólnoty agólnoniemieckiej, a także do stworzenia nowej infrastruktury techniczno-materialne j oraz polityczno-ideologicznej, służącej powstrzymywaniu erozji jednolitej świadomości narodowej i pobudzeniu jej realizacji w procesie 'przemian przez zbliżenie ^:-³.

Strategia zjednoczeniowa realizowana przez SPD w lalach siedemdziesiątych odchodziła od dotychczasowe j 'lunkcji „terytorium" jako jedynego śr.odka i warunku realizacji zjednoczenia. Nie była jednoznaczna z rezygnacją .przywrócenia jedlności państwowej, lecz jedynie wyrażała wolę (przesunięcia akcentów: na pierwszy plan wysuwała problem narodu, utrzymanie jego jedności w warunkach roabkia politycznego. Dopiero utrzymanie i umocnienie substancji zjednoczeniowej (narodu) stwarzać miało możliwość poszukiwania cdipowk dniej 'formy politycznej dla dalszej egzystencji narodu aż po stworzenie jednolitej państwowości.

Dopuszczając możliwość jedności państwowej, Brandt jednocześnie odrzucał pojęcie ponownego zjednoczenia (Wiedrrve.reiniigung). Składając 28 października 1969 r. w Bundestagu oświadczenie rządowe, Brant pomiinął po raz pierwszy w diziejach RFN aspekt „ponownego zjednoczenia". W związku z tym w jednym z wywiadów oświadczył: „Muszę przyznać, że przestałem mówić o ponownym zjednoczeniu. Owo „ponowne" nie było może nigdy sformułowaniem mądrym, gdyż wielu 'ludziom sugerowało ono wyobrażenie, że z nim owiązany jest powrót do określonego {punktu w przeszłości: allbo do Rzeszy Biismardka, albo do innego mniej szczęśliwego odcinka naszej historii." ⁵⁴ Rozwijając tę imyśl Brandta trzeba mieć na uwadze, że idea przyszłego bytu państwowego, jako formy organizacji politycznej jedności narodu .niemieckiego, jawi się tu nie jako wyraz starych formuł _rpaństwowoHprawnych i wynikających z nich ograniczeń terytorialnych, łącz przede wszystkim jako "wykładnik realnie istniejącego bądź wytworzonego poczucia jednolitej świadomości narodu •niemieckiego. De facto socjaldemokracja zaćhodnioniemieoka nie zamierzała rozszerzać go poza obszar etniczno-polityczny Niemiec, ukształtowany po drugiej wojnie światowej.

Przewartościowania, jakie miały miejsce na odcinku jedności niemieckiej szły w parze, w fazie realizacji socjaldemokratycznej koncepcji zjednoczeniowej, iż ponownym odczytaniem i interpretacją treści układów wschodnich, polityki odprężenia i bezpieczeństwa, przekształcaniem

⁵³ H. Wuttłce. RFN i NRD . . . _t s. 278 - 179.

⁵⁴ Cyt. za A. W. Walczak, ^DeutschlandfTagen" w polityce rządu RFN. 1969 -- 1980, w: Naród w polityce i ideologii.. ., b. 40.

II.3

polityki zagranicznej RFN w funkcję „Deutschlandipolitik" uprawianej dwuwymiarowo.

Zdiamiem rządu Bran-dta w dobie 'odpreżen/ia nadszedł czas przyspieszenia spraw związanych z problemem niemieckim. Dlatego w jednym oświadczeniu 'ze stycznia 1970 r. czytamy, że chodzi o to . .. iby na przedpolu euiropejiSikiej polityki -polko j owej uczynić wszystlko', za co 'można wziąć odpowiedzialność, by polepszyć stosunki z tymi państwami, z którymi trzeJba będzie uzgodnić odpowiednie relacje w celu przyczynienia się do przezwyciężenia podziału Eurqpy i do tego, by Europa jako całość mogła przyibliżyć się do rozsądni e jszego i sprawiedliwego -rozwiązania kwestii oiiemieakiej." ⁵⁵ Totteż zanim zostały ratyfikowane ulkłady normalizacyjne w RFK przystąpiono już do jednostronnej ich interpretacji, której celem ibyło -odwartościowanie ich merytorycznej treści i sprowadzenie 'własnych zobowiązań, przynajmniej w sferze prawnej — do czasowego modus vivendi⁵⁶.

W ocenie układów wschodnich decydujące znaczenie rząd socjallibe-rainy zaczął przypisywać zasadzie rezygnacji z użycia siły, zamiast zasadzie potwierdzenia i poszanowania terytorialnego status quo. Wiązało się to z instrumentalnym traktowaniem procesu normalizacji, który winien doprowadlzić do zmian, umożliwia j ą cydh realizację nakazu zjednoczeniowego zawartego w Ustawie Zasadniczej, Znamienne jest tu stwierdzenie E. Bahra: „Zmiana iprzez zbliżenie stanowiła próbę koncepcji, alby przez izwrócenie się ku rządowi w Berlinie wschodnim i aktywną z nim współpracę w okresie przejściowym aż do ponownego zjednoczenia, wykorzystać w praktycznym współżyciu możliwości działania, które Niemcy sami mieli brać za przesłankę status quo po to, by go następnie przezwyciężać." ⁵⁷ W innej siwej wypowiedzi E. Bahr wyjaśniał, że: „Zmiany terytorialne dokonywane ea zgodą zainteresowamych stron są zawisze możliwe. Jest to suwerenna decyzja zainteresowanych stron, nie wyklucza jej .również wyrzeczenie się użycia siły." ⁵⁸

Przytoczone tu stanowisko Bahra odipowiada temu, co w ocenie szans zjednoczenia Brandt wielokrotnie powtarzał: „Jediność Niemców jest szansą, niczym więcej, ale też niczym mniej." ^5ft

⁵⁶ Biulletiai dier Bundegregierung z 15 Bftycznia 1970 r.

⁵⁸ Por. tw tej sprawie H. Wuttłse, Współczesne granice niemieckie....

⁵⁷ E. Bahr, Das Warten auj Wunder ist keine Politik, „Vorwarts" z 30 czerwca 1983 r.

*⁸ Por. wywiad z E. Bahrem, Zbiór Dokumentów 1972, nr 6.

⁵⁹ Zehn Jahre Deut&ćhlan&politik. Die Entu>tcfclung der Beziehungen zwischen der BuTidesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik 1969 -- 1979. Bericht wnd Dokumentation. Dundesministerium fiir innerdeut&che Beziehungen, Bonn 3980, s. 3'97.

4 Droga Niemców flo ...

II.3

W maju 1'974 r. H. Schmidl, oceniając uruchomione przez RFN ^a czasów rządów .socjalliberalnych procesy [polityczne. stwierdzał w związku ;ze ubliżającą się konferencją KBWE: ,,Rozwój międzynarodowy pokazuje nam, by naszą .polityką układową wobec sąsiadów wschodnich nie tracić szaasy powiązania naszych 'własnych interesów ze światowym procesem odprężeniowym i prezentowania tych interesów w tych właśnie ramach." «°

Analogiczne zjawisko wiązania własnych interesów narodowych, a dotyczących spraw zjednoczeniowych, zarysowało -się również w odniesieniu do innych kierunków polityki ogólnoniemieckiej, prezent o wamej w skali makro. Przykładem tego może być 'Stosunek do udziału RFN w (procesie KBWE. Opozycja zarzucała rządowi, iż oznacza to dalszy krok na drodze do akceptacji europejskiego statuis quo, a więc pogrzebanie nadziei na jedność państwowo-narodową. Replikując wówczas w imieniu rządu 'socjalliberalnego minister spraw zagranicznych D. Genscher stwierdzał: „Nie chodzi — jako cel — o pokój, w Europie, ale o taki stan pokoju w 'Eurqpie, alby naród niemiecki w drodze wolnego 'samostanowień La mógł odzyskać swą jedność." ⁶¹ Akt końcowy KBWE nie tylko nie utnwala status quo, ale nawet dopuszcza możliwość pokojowych modyfikacji terytorialnych, pozostawiając otwartą opcję niemiecką i europejską. Taik interpretowany Akt końcowy — jak podsumował to kanclerz H. 'Schimidt — stanowi dodatkową podporę zachodni oniemieć kie j polityki europejskiej i polityki w sprawie Niemiec^s2.

W latach siedemdziesiątych oprócz polityki wschodniej SPD wykazywała także dużą aktywność na odcinku polityki zachodnioeuropejskiej. Wiązało się to ze sformułowanym przez Brandta założeniem, że w poszukiwaniu rozwiązania problemu niemieckiego nie można .kroczyć trzecią drogą, balansować między Wschodem a Zachodem^ti3. Forsując ideę budowy nowego ładu pokojowego jako przesłanki wkroczenia na bezpośrednią drogę urzeczywistniania samostanowienia dla narodu niemieckiego, SPD w większym stopniu niż inne parlamentarne partie RFN izdawała sobie sprawę z tego, iż państwo zachodnioniemiedkie, mimo swej pozycji gospodarczej, nie jest mocarstwem, politycznym i ma ograniczone możliwości prowadzenia samodzielnej polityki, skutecznie oddziałującej na kształt procesów zachodzących w stosunkach Wschód-Zachód. 'Toteż socjaldemokracja zachodnioniemieoka wychodziła z założenia, że w procesie budowy europejskiego ładu pokojowego, RFN nie może pozostawiać najmniejszej wątpliwości co do tego, że bez wahania i jednoznacznie stoi po stro-

⁸⁰ Cyt. za J. Bartosz, op. ci t., s. 160.

⁸¹ Tamże.

e² Tamże. s. 166.

w Zehn Jahre..., s. 397.

IV.2,II.3

nie zachodniej. Tylko ścisłe związki z Europą Zachodnią mogły zapewnić poparcie i skuteczność zachodu i o niemieckich starań o stworzenie nowego lądu pokojowego w Eurqpie, uwiarygodnić .tezę, że jedność Europy jest warunkiem jedności Niemiec. Założenie to musiało prowadzić do forsowania integracji zachodnioeuropejskiej poprzez popieranie w miarę jednolitego systemu społeczno-ekonomicznego i politycznego tej wspólnoty.

Pod koniec lat siedemdziesiątych SPD wypracowała ideologiczną płaszczyznę, określającą założenia jej .polityki wobec wspólinoty europej^ skiej. Na nadzwyczajnym zjeździe partii w Kolonii w 197.8 r. przyjęto program, który wskazywał na jakich podstawach winien być tworzony jednolity system gpołeczno-ekonomiczny i polityczny wspólnoty europejskiej ^G4. Opierając się oa ideach eocjialdemoikratyzmu, program odwoływał się do takich ogólnych zasad j'ak: pokój, 'humanizm, demokraej-a, solidar-ność, sprawa człowieka, socjaldemokratycznych zasad kształtowania stosunków pracy oraz wyrównania rozwoju isocjalno-ekonomicznego. Jak wynika z założeń programu, celem SPD na odcinku europejskim powinno 'być stworzenie związku równouprawnionych państw, zdolnego do odegrania istotnej roli w procesie przezwyciężania podziału Europy na dlwa bloki polityczno-rnilitarne. Tylko w wyniku przezwyciężenia podziału europejskiego .powstanie szansa na przezwyciężenie podziału Niemiec.

Nowa .,Deutschlandpolitik" rządów socjalliberalnych brała za punkt wyjścia zachowanie jedności niemieckiej w warunkach rozbicia politycznego. Po ra;z pierwszy w dziejach RFN rząd zachodnżoiniemiecki przyznał, że nie istnieje jeden naród ogólnopaństwowy, a to oo decyduje o jego j.stinietn.iu i jedności wyrasta z ipojęcia narodu jalko kulturo wo-

-etnicznej i świadomościowej wspólnoty (Kultiirnation i Bewusstseinna-IIon). Takie stanowisko wysuwające na pierwsze miejsce w koncepcji zjednoczeniowej problematykę narodu zakładało obowiązek podjęcia dialogu i współpracy z drugim państwem niemieckim. Unormowanie sto-i-:u rków z NRD służyć miało zachowaniu i umocnieniu jedności narodu ,niemieckieg:>, tworzącej podstawę ewentualnego zjednoczenia państwowego w nie dającej się określić przyszłości. Prą wn o-politycznym wyrazem ;ej koncefpcji stała się doktryna o dwóch państwach narodu nie-mietikiego, iktóre jako częściowo identyczne z państwem agólnoniemieckim reipreizsntują n3ród niemiecki. Drugim istotnym elementem polityki nie-

•miec-kiej 'koalicji socjalliberalnej było uznanie terytorialno-politycznego status quo w Europie (na zasadzie moduis vivendi), co stanowić miało

⁶¹ Postanowienia nadzwyczajnego zjazdu SPD w Kolonii w 1978 r., „Jahrbuch der Sozial-demdkratischen Partei Deutschland 1977 -197:9", Bonn—Bad Godesibeirg 1979.

II.3

punkt wyjścia dla działań (prowadzących do jego przezwyciężenia i przyszłego zjednoczenia państwowego Niemiec.

Równocześnie poprzez rządową praktykę polityczną, zachodnionie-miecka socjaldemokracja chcąc nie chcąc adaptowała do swej koncepcji zjednoczeniowej jurysdyczno-^polityczne elementy doktryny państwowej RFN, wynikające z Ustawy Zasadniczej i orzeczeń Federalnego Trybunału Konstytucyjnego. Doprowadziło to do istotnych przewartościowań nie tyle w 'treściach samej koncepcji zjednoczeniowej, ile w jej interpretacji i odbiorze. Nic więc dziwnego, że ocena uruchomionej na tych podstawach socjaldemokratycznej polityki zagranicznej, w okresie sprawowania przez tę partię wraz z liberałami władzy, (wywołuje liczne kontrowersje, mimo powszechnego uznawania dokonanego pnzez SPD decydującego w dziejach RFN zwrotu, tworzącego warunki normalizacji stosunków z państwami .socjalistycznymi i umacniania procesu .odprężenia w "Europie. Przykładem tego jest wypracowana w nauce (polskiej w końcu lat .siedemdziesiątych ocena, która (głosiła, że główine siły polityczne RFN reprezentują podobne (pozycje strategiczne odnośnie do normalizacji stosunków z państwami socjalistycznymi. Cele te skierowane są bezpośrednio przeciwko uznaniu ostatecznego charakteru politycznoterytorialnego status quo w Europie. Zlbieżność celów strategicznych występuje co najmniej w trzech punktach; koncepcji o tymczasowym uregulowaniu polityczno-terytorialnego status quo w Europie; dążeniu do ponownego zjednoczenia Niemiec; tezie, że Rzesza Niemiecka nie upadła jako podmiot prawa międzynarodowego w 1045 r., lecz istnieje nadal w granicach z 1937 r. ⁶⁵

III. JEDNOŚĆ NIEMIECKA W PROGRAMACH I PRAKTYCE POLITYCZNEJ PARTII CHADECKICH W LATACH 1969--1988

1. Od układów normalizacyjnych z państwami socjalistycznymi do konferencji KBWE w Helsinkach

^; Nowa linia polityki zagranicznej rządów socjallilberalnych oparta na układach RFN z ZSRR, Polską a NRD od /początku jej realizacji była przedmiotem ostrej krytyki i politycznego przeciwdziałania ze strony CDU/CSU. Stojąc na pozycjach totalnej negacji tej polityki, chadecja

^ts Por .w tej sprawie: Glówne problemy prawne normalizacji stosunków PRL-~RFN. Mateńaly z Konferencji naukowej 26-27 lutego 1979 r., Warszawa 1979.

II.3,IV.1

jako całość nie wypracowała do czasu ratyfikacji układów normalizacyjnych alternatywnego programu w sprawie polityki niemieckiej, który uwzględniałby nowe fakty i trendy charakteryzujące sytuację międzynarodową w Europie. Nie stanowiła ibowiem takiego programu argumentacja, sprowadzająca się faktycznie do jednego — oskarżenia partii rządzących, o "wyprzedaż iinteiresów niemieckich i przekreślenie możliwości .ponownego zjednoczenia ⁸⁶.

Dopiero w okresie poratyfikacyjnym ujawniać się zaczął w linii politycznej chadeoji wyraźny proces modyfikacji w polityce zagranicznej, zakończony praktycznie w okresie ca r ter owakiej polityki praw człowieka (1976 r.). Modyfikacja ta polegała na próbie dostosowywania dotychczasowych założeń polityki zagranicznej i polityki w sprawie Niemiec do nowej .sytuacji międzynarodowej, określanej układami normalizacyjnymi z państwami socjalistycznymi oraz Aktem końcowym KBWE w Helsinkach. Wobec zaistniałych faktów politycznych i prawnych zaczęto stosować klasyczną formułę prawa międzynarodowego: pacta sunt servan-d'a — należy dotrzymywać umów, a formuły tej jaiko pierwszy użył jeden z największych przeciwników układów nonmalizacyjnych F. J. Strauss⁶⁷.

Jeszcze z początkiem, lat siedemdziesiątych, 'stanowisko CDU/CSU w kwestii jedności niemieckiej opierało się mada l 'na koncepcji narodu państwowego i(Staatsnation), wiążącej się z jednolitą państwowością niemiecką, której synonimem miała (być Rzesza Niemiecka w granicach :Z 1937 r. Było ono zarazem przeciwne wchodzeniu w stosunki polityczno--prawne z NRD. Nie oznaczało to — jak stwierdza H. Wuttke — że przedstawiciele chadecji sprzeciwiali się wspieraniu tezy o jedności państwo wo-nar odo wej Niemiec argumentami zaczerpniętymi z definicji narodu jako wspólnoty kulturowo-etniczne j oraz wspólnoty świadomościowej, wyrażającej wolę życia w jedności (państwowej. Negowali natomiast zaprezentowane (początkowo przez 'koalicję socjallilberalną rozumienie Kulturnation i Bewusstseinnation jako wyłącznego i jedynego modelu przyszłościowego tej jedności. Opowiedzenie się za takim modelem jedności grozić mogło — zdaniem chadecji — pogodzeniem się na trwałe z dwupańistwowością niemiecką i zaniechaniem dążenia do jedności państwowo-na rodowe j ⁶⁸. Równocześnie zgodnie z formułą pacta sunt ser-vanda .należało brać pod .uwagę wynikający z układu o fpodstawaich stosunków RFN z WRD fakt istnienia NRD, organizującej na swymi terytorium część narodu niemieckiego.

⁶⁶ Szerzej na ten (temat: R. Buchała, Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), pod red. B. Kowalskiego, Katowice 1973.

⁸⁷ F. J. Strsuss, Standort und Auftrag der Opposition, „Bayerjikiuirii.er" z 3 Lutego 1973 r.

⁸⁸ H. Wuttke, RFN i NRD ...,*. 128.

IV.1

Wobec tych nowych elementów zaistniałych w polityce niemieckiej ehadecja podjęła .próbę korekty ko-ncefpcji rządowej, ipolagającej na przywróceniu pojęciu jedności narodowej elementów państwowo-prawnych, dotyczących zarówno aktualnego stanu tej jedności, jak i rozwiązań docelowych. W związku z tym z iinicj.atywy rządu bawarskiego zaskarżono w Federalnym Trybunale Konstytucyjnym w Karlssruhe układ zasadniczy z NRD.

W myśl orzeczenia FTK z 31 lipca 1<973 r. dalsze istnienie ogólnonie-mieckiego podmiotu prawa 'międzynarodowego (Gesamtdeutschland) ma być "związane z narodem niemieckim jako ogólnoniemieckim narodem państwowym (Gesamtdeutsche Staatsnation). Mocniej związano z „Deu-fschłaTidipolitife" cel przywrócenia historycznie ukształtowanej jedności państwowej i narodowej, tożsamość państwa i narodu, dziaiań na rzecz dqprowadzenia identyfikacji świadomości (państwowej z narodową⁶⁹. W uzasadnieniu tego stanowiska FTK stwierdzał: ... za ipunlkt wyjścia musimy brać założone w Ustawie Zasadniczej i w niej „zakorzenione" istnienie całych Niemiec z ogólnoniemieckim narodem państwowym i ogólnoniemieeką władzą państwową. Jeżeli mówj się diziś o „narodzie niemieckim", fetory jest 'klamrą spinającą całe Niemcy, to lemu stwier-dfeeniu nie można nic zarzucić, jeśli pod tym pojęciem rozumie się także synonim „iniemleckieigo narodu państwowego", a więc trwa się przy stanowisku prawnym i tylko ze względów 'politycznych .stosuije się inną formułę. Gdyby natomiast ta nowa formuła „narodu niemieckiego" oznaczała jeszcze tylko .pojęcie jedności językowej i kulturowej, istniejącej w świadomości ludności, byłoby to stanowisko prawne, z którego nie wolno rezygnować ⁷⁰.

Orzeczenie FTK miało dać gwarancję utrzymania w ramach polityki niemieckiej strategicznego celu i intencji politycznych, związanych z urzeczywistnieniem państwowo-narodowej jedności Niemiec. Zobowiązywało rząd SPD/FDP do korekty definicji narodu poprzez uzupełnienie jej. ponownie o elementy prawno-jpaństwowe. Dzięki temu 'stanowisko rządu zawarte w tezie o dwóch państwach w „Niemczech" nie tylko nie mogło być sprzeczne z istnieniem ,.Niemiec jako całości", lecz zostało także przystosowane do skonstruowanej uprzednio w doktrynie, a potwierdzonej przez Trybunał, tezy o dwóch częściowo identycznych państwach jednego narodu państwowego w nadal istniejącej Rzeszy Niemieckiej ⁷¹.

Novum w dotychczasowych założeniach chadeckich polegało na uzna-

⁰⁹ Tamże, s. 1B4.

⁷⁰ Zbiór Dokumentów 1973, nr 9.

⁷¹ H. Wuttke, op. cLt.„ 6. 125.

IV.1

mu dwuipaństwowości niemieckiej, obejmującej ogólnoniemiecki naród państwowy. Natomiast falkt istnienia tej dwuipańsWowości zmuszał do włączenia -w ramy polityki zjednoczeniowej również stosunków z NRD jako z .państwem w Niemczech, organizującym część narodu ogóJnonie-mieckiego.

Orzeczenie FTK przyjęte faktycznie także przez rząd socjalliiberalny stwarzało chadecji możliwość •włączenia się do (polityki niemieckiej pro-wadzonej przez koalicję SPD/FDP, jprzede •wszystkim na odcinku •n.ie-miecko-ndemieckim. Ta płaszczyzna politytki 'niemieckiej, która do czasu układów nonmalizacyjinych praktycznie nie istniała w chadeckich koncepcjach, a to "w związku z negowaniem NRD jako elementu realnie istniejącego w 'krajobrazie jedności państwowo-narodowej, z czasem stała się szczególnym obiektem zainteresowania politycznego CDU/CSU. Zainteresowanie to nie zmalało po przejęciu jprzez chadecję rządów w 1982 r. Przeciwnie, rozmach jaki nadał rząd H. Kohla stcsunikom niemiecko-nie-mieckim jeszcze w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych wzbudził wśród zagranicznych obserwatorów nie tylko zdumienie, ale nawet zaniepokojenie efektaimi zbliżania się obu (państw ⁷².

Mając w świetle orzeczenia Federalnego Trybunału Konstytucyjnego zagwarantowaną kontynuację strategicznego ceiu zachodnioniemieckiej polityki zagranicznej (zjednoczenie jpaństwowe Niemiec), CDU/CSU z dużą .uwagą zaczęła traktować również pobudzanie jedności kulturowo-świadomościowej 'Niemców w obu państwach niemieckich jako elementu umacniającego ogó Ino niemiecką świadomość państwową.

Drugim kierunkiem zabiegów chadeokich, związanych z podpisaniem przez rząd socjallilberalny układów .normalizacyjnych, Ibyło dążenie do u't rży niania w stosunkach z państiwami socjalistycznymi dotychczasowych :pozycj:i prawnych w sprawie Niemiec. Wymagało lo od wartościowani a układów wschodnich i układu podstawowego z NRD, pozbawienia ich — przynajmniej na użytek wewnętrzny — ich .pierwotnego znaczenia pra^ wnego i nadanie im tymczaisowego, politycznego charakteru. W ocenie uikładów .wschodniich posłuiżono .się formułą modus vivendi, 'której podstawowe elementy zostały zawarte już w rezolucji Bundestagu z 17 maja 1972 r., uchwalonej w wyniku inicjatywy partii chadedkich⁷³. Formuła modus -vivendi oznaczała konsekwentne utrzymywanie tezy o iprawnym istnieniu Rzeszy Niemieckiej -w .granicach z 1937 r. Z tezy tej w odnie-

³² Szerzej na ten temat H. Wutttfce, op. ci t.

⁷³ Rezolucja Bundestagu z 17 maja '1OT2 r. była już przedmiotem wnikiliwej analizy w literaturze polskiej. Por. m.in. L. Janieki, op. cit.; H. Wuttke, Współczesne granice niemieckie w świetle stanowiska RFN... ; J. Skibińaki, Polska-RFN. Problemy normalizacji stosunków, Warszawa 1974.

IV.1

sieniu do układu podstawowego 'wyprowadzano argumentację o istnieniu specjalnych wewnątrzniemieckich stosunków miedzy RFN i NRD, j.a'ko dwoma państwami jednego narodu w „Niemczech". Oznaczać to miało traktowanie NRD we wzajemnych kontaktach poniżej progu uznania międizynarodoiwoprawnego.

Zdaniem ipartii chadeckieh sems układów wschodnich nie sprowadzał się do problemów granicznych, lecz do wyrzeczenia się siły we wzajemnych stosunkach. Dążąc do podkreślenia tymczasowego charakteru środkowoeuropejskiej konfiguracji polityczno-terytorialnej dowodzono także, że układy zawarte z państwami socjalistycznymi nie mogą naruszać międzynarodowych .ustaleń, w których kwestia .granic została zastrzeżona dla „traktatu pokojowego". Chodziło tu głównie o nienaruszalność fcaw. układu niemieckiego z 26 maja Ii95'2 r. w interpretacji nadanej mu przez RFN oraz o porozumienia czterech mocarstw, a zwłaszcza o umowę poczdam-Bką, 'która zdaniem chadecjii .nie przesądzała o granicach powojennych Niemiec, pozostawiając tę kwestię do uregulowania w traktacie pokojowym ⁷⁴.

Takie stanowisko chadecji w sprawie tzw. niemieckich pozycji prawnych po zawarciu układów wschodnich z państwami socjalistycznymi w istocie rzeczy zfbliżało się już do stanowiska rządów SPD/FDiP. Tym niemniej, aiby ograniczyć pole dalszej swobody rządów socjalliiberalnych w polityce "wschodniej i niemieckiej, z inicjatywy partii chadeckich doszło do wydania przez Federalny Tryibunał Konstytucyjny w Karlsruhe orzeczeń, dotyczących układu (podstawowego z NRD (31 lipca 1973 r.) oraz układów z Polską i ZSRR (7 lipca 1975 r.)-

Opierając się na orzeczeniach FTK i zapewniając, że również CDU/ /CSU uznaje układy wschodnie za wiążące, zachodniioniemiecka chadecja starała się jednocześnie uczynić wiszystfeo, alby zostały one wypełnione treściami, utrzymującymi RFN na pods'tawoiwych (pozycjach adenauero-weikich priorytetów polityki zagranicznej. Oznaczało to według F. J. Straussa — niedopuszczenie do tego, alby układy wschodnie odseparowały RFN od jej zachodnich sojuszników, zepchnęły politykę jednoczenia Europy Zachodniej na dalszy plan i nie zostały wykorzystane w RFN do powstania „froritu ludowego", grożącego doprowadzeniem tego państwa do neutralizacji⁷⁵. Również w szeregach CDU tego rodzaju stanowisko natbrało charakteru wiodącego. Zdaniem K. Carstensa zawarcie układów wschodnich dawać miało RFN większą możliwość podkreślenia

⁷⁴ Na temat zachodnioniemieckiej formuły modus vivendi patrz ,m.in. L. Jani-clki, op. cift.; J. Barcz, Zachodnioniemieckie doktryny prawne i ich rola w podtrzymywaniu rewizjonizmu polityczno-terytorialnego w stosunkach dwustronnych PRL--RFN, „Zeszyty Niemooznawcze PISM" 1:986, z. 'l (2); H. Wuttke, Współczesne granice ....

IV.1

priorytetu polityki integracji zachodnioeuropejskiej. W polityce wschodniej należało w związlku z tym ograniczyć się do formuły pacta sum servanda, nadając jednak tej /polityce taki sens, który prowadziłby do przekształcania sytuacji międzynarodowej w kierunku 'zmiany europejskiego status quo⁷⁶.

Takie tstanowisko CDU/CSU świadczyło, że w ramach polityki zjednoczeniowej szczególne znaczenie przypisywała chadecja również w nowej sytuacji polityce zachodniej oraz działaniom prowadzącym do wzrostiu pozycji politycznej RFN w sojuszu .zachodnim. Konsekwencją tego miało być uzyskanie przez państwo zachodnioniemiećkie większych wpływów na -kształtowanie się sytuacji międzynarodowej w "Europie, umożliwiającej przybliżenie wizji zjednoczeniowej.

Teza o konieczności wykorzystania ratyfikowanych układów wschodnich i układu podstawowego z NRD jako osłony dla adenauerowskiej tradycji w polityce zagranicznej — priorytetu integracji zachodnioeuropejskiej i łączenia specyficznych interesów zachodnioniemieckich z globalną strategią Zachodu — nasiliła się w związku ze 'zlblażającą się Konferencją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Z jednej strony podkreślano, że tylko (przyśpieszenie integracji Europy Zachodniej maże stworzyć dla RFN prawdziwą gwarancję 'bezpieczeństwa, z drugiej strony wigkazyfwano na iluzoryczność odprężenia, opartego na współpracy ze Wschodem. Jak pisał w związktu z tym K. Biedenkopf, skwapliwie popierany przez F. J. Straussa: „Dopóki istnieje komunistyczny porządek społeczny nie będzie odprężenia w dziedzinie politycznej i ideologicznej. Naszym zadaniem jest wygrać -tę konfrontację. Cel ten stanowi zasadniczą część polityki bezpieczeństwa." "ⁿ

Skoro jednalk nie można było zapobiec zwołaniu KBWE, chadecja skoncentrowała się nie tydko na kwestionowaniu jej znaczenia, ade również na wysuwaniu własnego katalogu •waruników i życzeń, które rząd federalny winien reprezentować w interesie Niemiec i sojuszników. Podistawową sprawą pozostawała tu kwestia terytorialno-politycznego statjus quo w Europie. Dla 'przeciwdziałania niebezpieczeństwu uznania przez uczestników konferencji istniejącego status quo należało zdaniem chadiecji w totku prac nad. spray gotowaniem Aktu końcowego KBWE wyraźnie zaznaczyć obowiązującą dla polityki RFN zasadę modus vivendi wobec wszelkich dotychczasowych rozwiązań dotyczących Niemiec. Wy-

⁷⁶ R. Buchała, Z. Łempiński, CDU/CSU wobec problematyki międzynarodowej w drugiej fazie rządów. W. Brandta (1972-1974) (w:) Procesy normalizacji stosunków PRL-RFN w latach 1972 - 1974, pod red. Sz. Wysockiego, Katowice 1980, e. 238.

⁷⁹ Tamże.

⁷⁷ Cyt. za: E. Tyszkowiski, Koncepcje chadecji w dziedzinie polityki zagranicznej, _„Sprawy Międzynarodowe” 1975, nr 12, s. 54.

IV.1

m aga l o to, aby w dokumentach KBWE znalazły się: zasada pokojowej zmiany -granic, podkreślenie prawa Niemców do samostanowienia, utrzymanie otwartego charakteru kwestii niemieckiej ^7fi. Z drugiej strony konferencja miała przynieść istotne zmiany i ułatwienia dla ludzi po obu stronach „żolaznej 'kurtyny". Domagano się w związku z tym uchwalenia przez uczestników konferencji zasady swobody poruszania się poprzez granice, przepływu informacji i idei (Freizugigkeit). Ponieważ w odczuciu partii chadeckich Akt końcowy nie spełniał wszystkich wymienionych postulatów, które zabezpieczać miały ,w nowej sytuacji mię-dlzy narodowe j w Europie niemieckie pozycje prawne, rezolucja frakcji CDU/CSU w Bundestagu z 1975 r. nawoływała rząd federalny, aby odstąpił od zamiaru podpisania dokumentów KBWE⁷⁹.

Helsińska wizja ogólnoeuropejskiego bezpieczeństwa i współpracy oparta na istniejącym porządiku terytorialno-politycznym w Europie pozostawała zatem w zasadniczej sprzeczności z drżeniami CDU/CSU w sferze polityki zagranicznej. Jafe się później okazało, chadecja zachodnio-niemiecka, ibyła jedyną w Europie wielką siłą polityczną, która zdecydowała się na totalny ibojkot konferencji hetsinisfciej. Dqpiero w 1976 r. zrezygnowała z pozycji totalnego bojkotu 'konferencji helsinjsfeiej, dostrzegając w Akcie końcowym instrument skutecznego oddziaływania na sy-'uaeję 'międzynarodową iw kierunku odpowiadającym jej celom [politycznym.

2. Ideologiczne treści pojęcia jedności państ \vowo-narod owe j Niemiec po KBWE w Helsinkach

Wypracowane przez CDU/CSU w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych stanowisko wobec jedności ndemieckiej opierało się na koncetpcji narodu państwowego — Staatsnation, wiążącej się z jednolitą państwowością niemiecką, (której synonimem miała być Rzesza Niemiecka w granicach z 31 grudnia ^!1'9'37 r. W stanowisku tym uwzględniano zarazem potrzebę wsparcia tezy o jedności państwowo-narodowej Niemiec argumentami zaczerpniętymi z definicji narodu jako wspólnoty etniczno-kul-turowej oraz wspólnoty woli i świadomości życia w jedności państwowej.

Taka definicja jedności niemieckiej okazała się w drugiej .połowie lat siedemdziesiątych, a zwłaszcza w latach osiemdziesiątych, definicją sbyt wąską, utrudniającą w nowej sytuacji międzynarodowej ,po KBWE

⁷⁸ S. Cholewiak. Koncepcje bezpieczeństwa europejskiego w polityce CDU/CSU, Międzynarodowe" 1975, nr 4, s. 95.

⁷⁹ E. TyszlkowiSki, op. cit., s. 54.

IV.1.2

w Helsinkach praktyczne wprowadzenie problemu niemieckiego do Stosunków międzynarodowych. Wspomniana definicja nie odpowiadała w p:i:;i również nov/ym trendom w chadeckiej polityce zagranicznej po KBWE w Helsinkach. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych CDU/ /CSU dokonała bowiem politycznego zwrotu w ocenie odlprężenia i KBWE, widząc w tych zjawiskach dogodny instrument dla polityki zagranicznej RFN. 'Zwrot wynikał z akceptacji amerykańelueigo sposobu pojmowania odprężenia jako nowej płaszczyzny konfrontacji — ideologicznej — w sto-.silnikach Wschód-Zachód. Akt¹ końcoiwy — jak stwierdzał P. Noack — (był nie tylko odzwierciedleniem .dotychczasowych procesów odprężeniowych, ale stanowił także podstawę wprowadzenia zasadniczych zmisn we współczesnej polityce międzynarodowej. Ta nowa funkcja Aktu końcowego miała wyrażać się przede wszystkim w tym, że płaszczyzna ideologicznej konfrontacji między Wschodem .a Zachodem winna nabrać wiodącego i .uniwersalnego charakteru, usunąć dotychczasową dysproporcję w dziedzinie iid^oloigicznej, występującą na korzyść państw socjalistycznych ^m. Inny politolog zachodnioniemiedki H. P. Schwarz dowodził, xe carierowiska polityka praw człowieka, przyczyniając isię do kontrolowanej destabilizacji bloku "wschodniego, doprowadzi do zmiany relacji Wschód-Zachód, a to w wyniku konieczności większego skon centrowania fiię Związku Radzieckiego oa sprawach wewnętrznych wspólnoty socjalistycznej ³¹.

W procesie odprężenia CDU/CSU dostrzegła zatem szansę na zmianę uikła-du sił w Europie, .a także to pole działania, która w danym momencie mogło 'najlepiej służyć ożywieniu problemu niemieckiego. Przestano więc traktować wyniki konferencji KBWE w Helsinkach jako polityczne zwycięstwo państw socjalistycznych, a Akt końcowy uznano jako szczególnie wartościowy instrument realizacji zachodnio niemieckich .zamierzeń politycznych. Zdaniem chadccji Akt końcowy i carterowska polityka praw człowieka otwierać miały możliwość ścisłego powiązania zachodnio-niemieokich interesów narodowych z (generalną koncepcją strategiczną Zachodu 83.

W myśl tych założeń CDU/CSU, odprężenie w stosunkach Wschód-- Zachód miało doprowadzić do przezwyciężenia odmienności systemowych, przezwyciężenia podziału Europy i Niemiec. Otwierać miało dro-

⁸⁰ (P. Noaok, Ost-West Verhandlungen als Instrument von Sicherheitspolitik. Das Beispiel der KSZE (w:) Sicherheitspolitik vqt neuen Aujgaben, Frankfurt/M 1977, s- 79

⁸¹ H. P, Schwarz, Zwischenbilanz der KSZE, Stuttgart 1977, s. 96.

⁸² H. P. Schwarz. Zwischen Helsinki und Belgrad, „Die ipolitischc Meinung'' 1977, maj-czerwiec_; s. 21; por. taSże: R. Buchała, CDU/CSU wobec polityki wschodniej rządu RFN — między Helsinkami a Belgradem, ,_HZaranie Śląskie" 1079, nr 3.

IV.2.1

gę do stworzenia nowego Jadu pokojowego, uwalniającego Europę od radzieckiej hegemonii i zagrożenia. Nowy ład pokojowy zaipewiniiby wszystkim narodom europejskim prajwo do samostanowienia i prawa człowieka. W .tej politycznej wizji wymienione prawa tworzyć miały nie tyliko istotę ładu pokojowego, ale także instrument pobudzający zmiany systemowe i torujący drogę do budowy 'tego ładu.

Dążąc do ożywienia jproibhmu niemieckiego w stosunkach międzynarodowych oraz jego powiązania z gldbalną strategią Zachodu wobec państw socjalistycznych, partie chadeckie skierowały sfwoją uwagę na prezentację problemu niemieckiego jako iprolblemu ideologicznego, będącego odibiciem podstawowych sprzeczności w stosunkach Wschód-Zachód¹. Przyjęto założenie, że podział niemiecki i europejski są wyrazem tych samych sprzeczności. Mają one źródło w odmiennościach .systemowych, w antagonizmie między „demokracją wolnościową" a „realnym socjalizmem". Jedność Europy i Niemiec będzie można osiągnąć tylko wówczas, gdy zaniknie konflikt między Wschodem a Zachodem, czego symbolem będlzie upadek komunizmu i likwidacj.a barier politycznych wyrastających z jego ideologii.

Ideologiczne podstawy prdblemu niemieckiego (powiązano także z poszerzeniem (pojęcia narodu o elementy ściśle ustrojowe, mające jednocześnie być wyrazem przekonania o prawowitości i wyższości własnego systemu. Takie podejście prowadziło do stwierdzenia, że naród niemiecki należy -rozumieć nie tylko poprzez oechy jurysdyczmo-piańsUwowe, jego wolę istnienia czy wspólnotę etniczno-kulturową, ale taksże poprzez ,,mo-ralną jakość formy jego życia politycznego;" ⁸³. W tym sensie — jak stwierdził historyk zachodnioniemiecki M. Sturmer — doradca H. Kohla do spraw narodowych — istotą kwestii niemieckiej jest wolność⁸⁴.

Stanowisko takie oznaczało, że pojęcie jedności niemieckiej, jedności państwowo-narodowej. powinno być determinowane także poprzez kategorię „wolności", a więc kategorię ustrojową. Co więcej kategorii tej zaczęto przypisywać nadrzędne znaczenie wofbec innych — prawjio-pań-stwowyćh, kulturowo-etoicznych — elementów, określających pojęcie jedności niemieckiej. 'Wyeksponowanie kategorii „wolności", której synonimem stały Się prawa człowieka i prawa do samostanowienia, nie kolidowało zarazem z dotychczasowymi elementami rozumienia jedności niemieckiej. Wręcz przeciwnie, nadawało elementom jsurysdycano-państwo-wym bardziej uniwersalny charakter, osłabiało i rozmazywało ich nacjonalistyczny i rewizjonistyczny charakter.

⁸⁸ W. Konzycfei, Chadecka koncepcja. Deutschlandpolitik, „Sprawy dowe" 1966, nr 6, b. 37.

⁸⁴ M. Sturmer, Abschied von falschen lllusionen, „Rheinischer Merfeur/Christ und Welt" 2 24 czerwca 1085 r., cyt. za; W. Korzyuki, op. ci.t.

IV.1.2

Konsekwencją takiego pojmowania treści jedności niemieckiej 'było również dostosowanie przez CDU/CSU na początku lat osiemdziesiątych terminologii związanej z problemem niemieckim. Zrezygnowano ?. posługiwania się terminem „ponowne zjednoczenie" (Wiedervereinigung). Termin ten zastąpiono takimi pojęciami jak: ,,przezwyciężenie podziału niemieckiego" (Uberwindung der deutschen Teilung) czy „urzeczywistnienie .niemieckiej jedności" {Verwirklichung der deutschen Einheit). Oprócz tych terminów 'bardzo często używane 'było ipojęcie: „prawo do samostanowienia dla wszystkich Niemców" (Selbstbestimmungsrecht jur alle Deutschen)⁸⁵. Te nowe pojęcia śmiały lepiej¹ pasować do strategii europeizacji -problemu niemieckiego, łączącej przezwyciężenie podziału Niemiec z jednością Europy. Z tych samych względów w latach osiemdziesiątych partie chadeckie coraz częściej zaczęły odchodzić od pojęcia „Deutschland-politik" jako tzw. polityki niemieckiej, zastępując je określeniem „polityka w sprawie Niemiec".

3. Chadecka strategia europeizacji problemu niemieckiego w latach osiemdziesiątych

Rozszerzenie pojęcia jedności niemieckiej o elementy ideologiczne pozostawało w ścisłym związku z wypracowaniem przez CDU/CSU po 1'97'5 r. nowej 'strategii rozwiązania problemu niemieckiego — strategii europeizacji. Realizacja w mamach tej strategii ustawowego naikazu zjednoczeniowego wiązała się z przesunięciem w chadeckiej polityce zjednoczeniowej punktu ciężkości z kwestii narodowych, dotyczących utrzymania i rozwoju świadomościowych elementów jedności narodowej Niemców n.a kwestie ideolosgiczne. Oznaczało to, że droga do jedności prowadzi przede wszystkim poprzez zwycięstwo idei „wolności" w Europie i jej jedność. Można to osiągnąć w ramach nowego europejskiego porządku pokojowego, którego istota wynikałaby z treści pozycji ideologicznych reprezentowanych przez chadecję zachodni on i emiecką.

Zjednoczoną Europę przedstawiono jako organizm jednorodny pod względem .systemowym, wolną od' radzieckiej hegemonii, kierującą się prawami człowieka i prawem do samostanowienia, których przestrzeganie gwarantować miało rozwiązanie istniejących dziś w Europie sprzeczności i antagonizmów politycznych, służyć wyrównaniu interesów między poiszczególnymi państwami i narodami. Wypracowanie przez chadecję nowej strategii, obejmującej rozwiązanie problemu niemieckiego, wynikało z dążenia do nadania temu problemowi bardziej uniwersalnego

⁸⁵ G. Herdegen, Perspektiven und Ergrenzungen, „Deutschland Archiv" 1987, nr 12.

IV.1.2

konać bilansu ostatnich lat rządów „małej koalicji" (SPD-FDP), to okaże się, że RFN ibyła najbardziej niezawodnymi sojusznikiem Stanów Zjednoczonych — od sprawy bojkotu Olimpiady w 1980 r. począwszy, a na pomocy dla Turcji i Pakistanu skończywszy.

Faktem jest jednak, że nie zawsze stosunki amerykańsko-niemieckic były bezproblemowe. Każda zmiana amerykańskiej strategii wojskowej budziła poruszenie w Republice Federalnej — od przerażenia Konrada Adenauera w związku z planem Redforda z 1^:956 r. (redukcja amerykańskich sił konwencjonalnych w Europie na rzecz broni atomowej) aż po ddbatę na temat rakiet średniego zasięgu. Nie kwestionowano wtedy sojuszu ameryikańsko-zaohodnioniemieckiego czy atlantyckiego, a jedynie chodziło o sposób patrzenia na niektóre sprawy z nim związane, jak nip. fakt, że Amerykanie traktują Europę jako wysuniętą rubież wojskową z rozlokowaną tutaj bronią taktyczną, gdy tymczasem dla Niemców, podobnie jak dla mieszkańców reszty kontynentu europejskiego, znaczenie strategiczne miało wszystko to, co mogło zniszczyć ich kraj.

Zarówno dla USA, jak i dla RFN ważne było dostosowanie do ram strategii amerykańskiej zarówno niemieckiej polityki zjednoczeniowej ery Adenauera, jak l socjaldemokratyczno-liberalnej polityki porozumień. Przez wiele lat RFN była dla Amerykanów, z ich zastrzeżeniem wobec zjednoczenia, dość kłopotliwa. Natomiast nowe trendy w polityce za-ohodnionieimdeckiej od¹ czasu Willy Birandta odpowiadały tendencjom strategii amerykańskiej. Dlatego też w okresie odprężenia współpraca na linii Waszyngton—Bonn, choć nie pozbawiona tarć, układała się dość .poprawnie. Jest faktem, że niemieckim odpowiednikiem polityki odprężenia w stosunkach amerykańsko-radzieckich lat sześćdziesiątych i siedem-dziesiątych była boństka Gstpolitik, Głoszono wówczas opinię, że żaden z partnerów nie osiągnąłby celu, czyli nowych stosunków ze Wschodem, bez wzajemnej współpracy. Stąd też polityka 'odprężenia lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pozostaje przykładem, w jaki sposób Stany Zjednoczone i RFN dzięki osobnym, lecz skoordynowanym wysiłkom mogą się wzajemnie wspierać w realizacji wspólnych celów.

Ameryce najłatwiej było współpracować z Niemcami od końca lat czterdziestych do końca lat sześćdziesiątych, kiedy zależność RFN od Stanów Zjednoczonych była ibandzo silna. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Amerykanie nie zawsze byli gotowi akceptować punkt widzenia i racje kraju, który zależał .od ich protekcji militarnej i za który amerykańscy żołnierze mieliłby poświęcać życie. Z drugiej strony Republika Federalna Niemiec stanała się realizować swoje cele, nie zawsze zgodne z amerykańskimi, .a przede wszystkimi korzystać ze zdobyczy procesu odprężenia, chociażby tókich, jak ułatwienie wzajemnych kontaktów między obydwoma państwami niemieckimi i swoboda handlu ze

168

IV.1

mieckicgo, ukarania zbrodniarzy wojennych, utrzymania kontroli Niemiec ²ⁱ. Jednocześnie organizowano sobie wsparcie wśród samych Niemców. W 1943 .r. w ZSRR powołano d'o życia Komitet Narodowy „Wolne Niemcy". Prowadzono akcję propagandową wśród niemieckich jeńców wojennych. W 1944 r. przerzucono do Niemiec emisariuszy, którzy ożywili zamarły komunistyczny ruch oparu. W 1945 r., w ślad za Armią Czerwoną, do Niemiec przybyli przebywający dotąd na emigracji w ZSRR, komuniści i działacze Komitetu Narodowego „Wolne Niemcy". Uzyskali oni silne wsparcie radzieckich władz okupacyjnych i podjęli ożywioną działalność²⁵.

Zgodnie z postulatami ZSRR alianci zmusili dowództwo niemieckie do podpisania układu o bezwarunkowej kapitulacji. Układ podpisano 7 i 8 maja 1945 :i\ Dnia 4 czerwca 1045 r. 4 mocarstwa ogłosiły deklarację o przejęciu władzy w Niemczech i 'podyktowały swoje pierwsze zarządzenia. W następnym dniu uchwalono, ogłoszoną 8 czerwca, deklarację o objęciu 'władzy nad Niemcami. T€'go samego dnia dokonano formalnego podziału Niemiec na strefy okupacyjne i odpowiednio przesunięto poszczególne wojska okupacyjne. Osobno podzielono położony w radzieckiej strefie okupacyjnej obszar Wielkiego Berlina, który jako .stolica pokonanych Niemiec miał 'być okupowany „przez siły każdego z mocarstw". Powołano wspólną Komendanturę. Władzę najwyższą w Niemczech stanowiła Sojusznicza Rada Kontroli. Składała się ona z gubernatorów .poszczególnych stref okupacyjnych. Po raz pierwszy zebrała się 30 VII 1945 ir. Powołano Radę Ministrów Spraw Zagranicznych 4 mocarstw celem uzgodnienia projektu traktatu pokojowego z Niemcami oraz Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla osądzenia popełnionych przez Niemców i wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości^2li.

4. Podział Niemiec i jego skutki

Założenia polityki wobec pokonanych Niemiec po zakończeniu działań wojennych i przejęciu władzy nad Niemcami ustalono w czasie spotkania przywódców 3 wielkich mocarstw w Poczdamie, na przełomie lipca i sierpnia 1945 r. W czasie konferencji ujawniły się poważne rozbieżności pomiędzy mocarstwami. Przywódcy Anglii i USA nie ukrywali odmien-

²⁴ W. T. Kowalski, Wielka koalicja..., l III; Wtoraja mirowaja wojna i sowre-miennost, Moskwa 19T2.

²⁵ Z. Leszczyński, Państwo i partie robotnicze 10 myśli politycznej Komunistycznej Partii Niemiec (1933 - 1945), Warszawa 1989.

-⁶ J. Heydecker, J. Leeb, Trzecia Rzesza w świetle Norymbergi. Bilans tysiąca lat, Warszawa 1979

202

I.2

nego zdania. Wojna w Europie siq skończyła i sojusznik radziecki nie 'był już tak niezbędny jak wcześniej. Nie zrywano z nim całkowicie, ponieważ oczekiwano jeszcze na jego pomoc w wojnie z Japonią.

Sytuacja w Europie 'była skomplikowana. Anglia i Francja wyszły z wojny 'bardzo osłabione. Stany Zjednoczone były 'bardzo oddalone. Tradycyjnie prowadziły politykę nieinterwencji w sprawy europejskie. Od -/asady tej odeszły w czasie wojny ze względu na jej totalny i powszechny charakter. Chętnie powróciłyby do zasady nieingerencji i neutralności. Nie miały żadnych bezpośrednich interesów w Europie "⁷.

Inaczej wyglądała sytuacja ZSRR. Tradycyjnie przejawiał on duże zainteresowanie Niemcami i Europą w całości. Stalin pragnął naprawić .,błędy" Aleksandra I. Armia Czerwona w końcowej fazie wojny uległa wielkiej rozbudowie. Nie chciano jej redukować ani wycofywać z Niemiec. W poszczególnych krajach Europy wzrosły silnie wpływy partii komunistycznych i .socjalistycznych. Komuniści uznawali przywództwo ZSRR i -osobiście Stalina. Liczyli na przypływ tzw. lali rewolucyjnej. Niemcy mogły stać się punktem wyjścia do rewolucji w Europie Zachodniej w całości^2S.

W czerwcu władze radzieckie wyraziły zgodę na podjęcie działalności organizacji społecznych i partii politycznych o profilu antyfaszystowskim.. Już w następnym dniu podjęła działalność Komunistyczna Partia Niemiec (KPD). W następnych dniach reaktywowała się Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD), Uinia Chrzęścija-ńako-Damokratycana (CDU) i Liberalne- Demokraty c zna Partia -Niemiec (LDPD). 14 VII 1945 r. partie te utworzyły Jednolity Front Partii Antyfaszystowsko-Demokratycznych. Przystąpiono do tworzenia władz samorządowych i przeprowadzania reformy rolnej. W toku denazyfifeacji rozbito koncerny i monopole; przeprowadzono nacjonalizację wielkich przedsiębiorstw przemysłowych. W kwietniu 1946 r. połączono SPD i KPD i utworzono Socjalistyczną Partię Jedności Niemiec (SED). Stanowiła ona swego rodzaju przedłużenie radzieckich władz okupacyjnych; przejęła funkcje przywódcze wobec innych partii²⁹. .Pod jej batutą w 1947 r. wyłoniono Niemiecki Kongres Ludowy. Podjęto przygotowania do wyłonienia centralnych władz ogólnoniemieckich.

²⁷ J. H. Bac-ker, Die Entscheidung żur Teilung Deutschlands. Amerikas Deutsch-landpolitik 1943-1948, Munchen Ii981; Die Deutschlandpolitik Grossbritanniens und die britische Żonę 1945 -1949. Hrsig. C. Seharf <urad H. J. Schr&der. Wiesibaden Ii979-

²⁸ Ch. Klessman, Die doppelte Staatsgrundung Deutsche Geschichte 1945 - 1955, Bonn 1982,

²⁹ J. Fischer, Narodziny NRD 1945-1949, Warszawa 1:984; Z. Leszczyński, Genezo, systemu politycznego NRD (1945 - 3950), Warszawa 1986.

203

I.2

W .strefach zachodnich odbudowa życia politycznego postępowała wolniej. Amerykanie wyrazili zgodę na odbudowę partii politycznych w końcu sierpnia, Anglicy we wrześniu, a Francuzi dopiero w połowie grudnia 1945 r. Wo>bec procesów zachodzących w radzieckiej strefie okupacyjnej partie .zachodnie zajmowały stanowisko negatywne. SED nie uzyskała zgody na działalność W strefach zachodnich ³⁰.

Jednocześnie Komitet Ministrów Spraw Zagranicznych wielkich mocarstw nie mógł dojść do porozumienia w sprawie projektu traktatu pokojowego. Mnożyły się spoiry w łonie SRK. 5 III 1946 r. b. premier angielski W. Churchill 'wygłosił słynne przemówienie w Fulton w USA. Skrytykował on ekspansjonizm ZSRR l wezwał do walki z nim. Problem ten podjął sekretarz stanu USA James Byrnes, fetory przemawiając w Stutt-garcie 6 IX 1946 r. zakwestionował szereg ustaleń 'konferencji Poczdamskiej. Zapowiedział on gospodarcze usamodzielnienie Niemiec. Plan ten poparła W. Brytania. 2 XII 1946 r. podpisano porozumienie w sprawie połączenia .stref okupacyjnych amerykańskiej i angielskiej w jeden organizm gospodarczy (Bizonia). Przywódcy USA z prezydentem Harry Tru-manem na czele podjęli decyzję przeciwstawienia się ZSRR. Truman sformułował doktrynę postulującą powstrzymanie wpływów komunizmu. Niemcy stały się jednym z głównych terenów walki³¹. 5 VI 1945 r. nowy sekretarz, stanu USA George Marshall ogłosił plan pomocy finansowej dla Europy; skorzystały z niego Niemcy. W 1948 r. Francuzi przyłączyli swoją strefę okupacyjną do Biaonii. Wyłoniono Radę Parlamentarną Trrzonii, która przystąpiła do przygotowania projektu konstytucji nowego państwa niemieckiego. W czerwcu przeprowadzono zmianę waluty dla Tirizonii, która przystąpiła do Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej i planu Marshalla. Niemcy zostały faktycznie podzielone. SRK zawiesiła swą działalność ³².

Przywódcy ZSRR protestowali. W marcu 1948 r. zwołano II Kongres Ludowy, który wyłonił Niemiecką Radę Ludową. Podjęto przygotowania do przeprowadzenia plebiscytu w sprawie jedności Niemiec. W Trizonii nie dopuszczono jednak do tego. W czerwcu 1948 r. ZSRR wofoec wprowadzenia nowej waluty zablokował drogi dojazdowe z zachodnich stref okupacyjnych do Berlina Zachodniego. Powstał wielki kryzys. Państwa zachodnie przezwyciężyły go, tworząc most powietrzny do Berlina. W okresie kryzysu 'berlińskiego świat stał ponownie na krawędzi wojny. Trwał on od 24 VI 1948 r. do 4 V 1949 r. ™. '"''

³⁰ J. KraEuski, Polityka czterech mocarstw wobec Niemiec 1945-1949, Poznań 1967.

³¹ B. Meissner, Russland, die Westmachte und Deutschland, Hamburg 1953. ⁸² A. A. Roszczin, Poslewojennyje uregulowanije w Jewropie, Moskwa 1984, ³³ B. Mikulsfea-Góralska, Kryzys Berliński 1948 ~ 1940, Warszawa 1980.

204

I.2

Przygotowany przez Radę Parlamentarną projekt konstytucji skonsultowano z władzami okupacyjnymi Trizonii. Uchwalono go w 4 rocznicę -kapitulacji Niemiec w dniu 8 V 1949 r. Projekt przesłano do sejmów krajowych, które debatowały nad nim. Bawaria odrzuciła go. Nie miało to znaczenia, ponieważ większość krajów przyjęła go. 14 VIII 1949 r. przeprowadzono wybory do parlamentu (Bundestag). Pierwsze posiedzenie parlamentu odlbyło się 7 IX 1949 r. Dzień ten uznano formalnie za dzień utworzenia nowego państwa, które nazwano Republiką Federalną Niemiec (RFN).

W tej .sytuacji także w radzieckiej strefie okupacyjnej kontynuowano przygotowania do utworzenia państwa niemieckiego, Z inicjatywy II Kongresu Ludowego opracowano projekt konstytucji. W maju 1949 r. wybrano III Kongres Ludowy. Wyłonił on Radę Ludową, która przekształciła się w Tymczasową Labę Ludową (Yolkskammer) i zwróciła się do ZSRR o wyrażenie zgody na wprowadzenie .konstytucji i usamodzielnienia się. Zgoda ZSRR nastąpiła 10 X 1*949 r. W ten sposób powstało drugie .państwo .niemieckie — Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD).

Wbrew stanowisku ZSRR Niemcy zostały podzielone. Powstały dwa państwa o różnych układach społecznych i odmiennej strukturze politycznej. RFN była państwem demokratycznym, które powstało z inicjatywy USA i niektórych polityków niemieckich. Do głównych jego twórców zaliczaino przywódcę Unii Chrzęści jańsko^demoferatyczn e j (CDU) Kon-_, rada Adienauera. Krytykom głoszącym, że utworzenie RFN osnacza podział Niemiec, odpowiadał on. że lepsze są Niemcy podzielone, ale wolne niż całe ale zniewolone. Twórcy RFN sformułowali doktrynę głoszącą, że wobec tego, iż Niemcy nie podpisały traktatu >po'koju kwestia niemiecka jest nadal otwarta, że istnieje nadal Rzesza w granicach z 1'9.3'7 r., że utworzone przez nich państwo jest prawnym następcą Rzeszy i reprezentuje Niemcy w całości. Nie uznawali oni decyzji 'poczdamskich w sprawie granic ani falktu istnienia NRD, W (polityce 'zagranicznej stawiali na USA ^M.

Natomiast przywódcy NRD znaleźli się u władzy dzięki polityce Stalina i w praktyce realizowali politykę ZSRR. Do linii tej nie mogli pozyskać większości opinii publicznej. Zmuszeni byli do stosowania policyjnych metod rządzenia³⁵. Wielu lu-dzl nie godziło się y. tym stanem rzeczy i uciekało do RFN.

^M J. H. Booker, Die Entscheidung... ; L, Janioki, RFN wobec terytorialno--politycznych następstw klęski i upadku Rzeszy, Poznań 1986; J. Sklbiński, Sprawa traktatu pokoju s Niemcami po II wojnie światowej, Warszawa 1S87.

³⁵ G. Sas, NRD — droga do tożsamości, Poznań

205

I.2

5. Radzieckie koncepcje zjednoczenia Niemiec z lat 1949 - 1952

ZSRR nigdy nie rezygnował z idei (ponownego zjednoczenia Niemiec. Do zjednoczenia wzywały też partie polityczne działające w NRD z SED na czele i rząd NRD. Konstytucja NRD z 1949 r, pomyślana była jako konstytucja irepuibli'ki agólnoniemieckiej. Front Narodowy, obejmujący wszystkie stronnictwa i partie polityczne NRD, w manifeście z 7 X 1940 r. głosił: ..'1. przywrócenie gospodarczej i politycznej jedności Niemiec przez likwidację separatystycznego państwa zachodni on iemiecki ego, uchylenie statutu Zagłębia Ruhry i 'zniesienie autonomii Zagłefcia Saary oraz utworzenie ogólnoniemieckiego rządu Niemieckiej Republiki Demokratycznej; ,2. jaik najszybsze 'zawarcie traktatu pokoju z Niemcami; 3. niezwłoczne przywrócenie jedności i normalizacji życia w stolicy Niemiec —• Berlinie; 4. wprowadzenie jednolitej waluty dla całych Niemiec"³'¹.

W deklaracji rządowej premiera Otto Groiewohla z 12 X 1949 r. również podkreślano dążenie do zachowania jedności państwowej demokratycznych Niemiec. Przywódcy NRD głosili, że to nie RFN lecz NRD reprezentuje naród niemiecki. Znalazło to wyraz w oświadczeniu prezydenta ,NRD Wilhelma Piecka z Ul X 1949 r. &

Tak więc rządy obu państw uznawały się za jedynie reprezentatywne i upoważnione do reprezentowania całego narodu. Każdy z nich miał też swoją koncepcję wyeliminowania przeciwnika. 30 XI 1950 ir. Grotę-wohl zwrócił .się do Adenauera z propozycją utworzenia Ogó Ino niemieckiej Rady Konstytucyjnej {po 6 przedstawicieli obu .państw), celem przygotowania iplanu powołania tymczasowego rządu ogólnoniemieckiego. Na pismo to kanclerz RFN w ogóle nie odpowiedział. W następnej fazie rozmowy próbował podjąć przewodniczący laby Ludowej NRD Johannes Dieckmainn. Przywódcy NRD zaibiegali o uznanie ich państwa na forum międzynarodowym i podejmowali różne inicjatywy. po'zwalające im wejść w partnerskie stosunki z RFN. Natomiast rząd RFN odmawiał kontaktów i rozmów^aH. Adenauer postulował, by usunąć rząd NRD, przeprowadzić wolne wybory pod kontrolą ONZ i dopiero wtedy wyłonić rząd ogól-noniemiecki³⁹.

Warunków tych w NRD przyjąć nie chciano; byłaby to bowiem pełna kapitulacja. W tej sytuacji 13 II 1952 r. rząd NRD zwrócił się do 4 mocarstw okupujących Niemcy w sprawie przyspieszenia zawarcia trak-

³⁹ Cyt. za J. Skibiński, Sprawa traktatu pokoju .... s. 163.

³⁷ Tamże, e. 164.

³⁸ W. Bruiwis, Deutsch-deutsche Beziehungen, Opladen 198(2, s. 23; E. Cziomer. Polityka zagraniczna RFN, Uwarunkowania—cele—mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988.

^3B J. Skibiński, Sprawa traktatu pokojowego ..., s. 167 - 168.

206

I.2

tatu pokojowego z obydwoma państwami niemieckimi. Byłaby to określona forma uznania NRD. Odpowiedzi udzielił tylko rząd radziecki. Pozostałe mocarstwa nie uznały dotąd NRD i nic odpowiedziały na jego memorandum ⁴⁰- Podjęły natomiast przygotowania do pełnego usamodzielnienia RFN i przekształcenia jej w swego partnera. Następowało to w atmosferze wojny koreańskiej. Obawiano się agresji ZSRR w Europie, Rysowała się tutaj duża dysproporcja sił. Po zdemilitaryzowaniu i wycofaniu z Niemiec części sił amerykańskich i pozostawieniu silnego kontyngentu okupacyjnego ZSRR sytuacja wydawała się groźna. Chodziło o przerzucenie części kosztów (bezpieczeństwa na Niemcy. Sytuację tę zręcznie wykorzystał Adenauer, który rozumiał, że poprzez ponowne uzbrojenie Niemcy szyibko odzyskają dawne 'znaczenie w świecie. Już w l'950r. wysunął projekt utworzenia sił zbrojnych RFN. W samej RFN rozwijał się silny ruch przeciwników remilitaryzacji^4!. Przywódcy ZSRR próbowali wykorzystać tę falę an.lyzibrojen.iowa i .pokojową, rozwijając ruch obrońców pokoju. Rząd ZSRR postanowił też wystąpić z własną inicjatywą w sprawie niemieckiej. 10 III 1952 r. wystosował do pozostałych mocarstw notę, którą uznawał prawo narodu niemieckiego do samostanowienia o sobie i przeprowadzenia zjednoczenia Niemiec drogą wolnych wyborów, pod warunkiem, że zjednoczone Niemcy respektować będą granice ustalone w Poczdamie, zachowają demokratyczny ustrój i pozostaną neutralne. Do noty załączono projekt traktatu pokojowego z Niemcami. Planowano, że po wyborach i wyłonieniu rządu ogólnoniemieckiego rząd ten podpisze traktat pokoju, wojska okupacyjne opuszczą Niemcy, które zostaną przyjęte do ONZ ⁴².

Oferta radziecka wydawała się bardzo atrakcyjna. Wiciu polityków niemieckich wypowiedziało się za jej przyjęciem. Jednak Adenauer i jego współpracownicy wystąpili przeciw. Nie mogli oni pogodzić się z utratą prowincji wschodnich. Adenauer dowodził, że żaden <rząd niemiecki nie podpisze układ-u, w którym dobrowolnie uznawałby granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej, a więc rezygnował z prowincji wschodnich Niemiec. Niepokoiła leż idea neutralizacji Niemiec. Obawiano się, że neutralizacja spowoduje uzależnienie od ZSRR ⁴³. Obawy te podzielali Amerykanie. W tej sytuacji ,25 III 1952 r. udzielono odpowiedzi, wysuwającej zastrzeżenia do projektu ZSRR. Przyspieszono natomiast proces, usamodzielniania

⁴⁰ E. Weisenfel-d, Welches Deutschland soli es sein? Frankreich und die deutsche Einheit seit 1945, Munchen '1986, s. 54 - 55.

⁴¹ Ch. Klessmann, Die Doppelte Staatsgrundung..., s. 28U - 232.

⁴² Zbiór dokumentów 2952, nr 4; A. Klafkowski, Podstawowe tezy traktatu pokoju z Niemcami, Przegląd Zachodni, 1992, nr 7 - 8, s. 496 - 513.

⁴⁸ E. NIckal, Die BRD. Ein historischer Uberblick, Berlin 1988; P. Noak, Deutachc Aussenpolitik seit 1945, Stuttgaort 1972, b. 33 - 39.

207

I.2

RFN. :27 V 1952 r. w Paryżu podpisano układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej. Dla armii RFN przewidywano w nim stan 500 tyś. ludzi. Fakt ten spowodował ożywienie ruchów anty zbrojeniowych w całej Europie, szczególnie jednak we Francji i w RFN. 52% obywateli RFN wypowiedziało się przeciw remilitaryzacji. Mimo to Bundestag 19 III 1953 r. ratyfikował ten układ większością 226 do 164 głosów. Nie ratyfikował go jednak parlament francuski i mię naibrał on ważności *⁴.

Weszły natomiast w życie, podpisane w Bonn, układy ogólnoniemiec-kie z 26 V 1952 r. Na mocy tego układu RFN, decyzją 3 mocarstw (bez ZSRR) uzyskała pełną suwerenność. Pozostające na terenie RFN resztki wojsk okupacyjnych uzyskały status specjalny. RFN uzyskała dużą swobodę działania. Nie była to jednak jeszcze pełna .suwerenność. Była to nadal suwerenność ograniczona, ustalona wbrew stanowisku ZSRR, który należał do grupy 4 mocarstw odpowiedzialnych za całość kwestii niemieckiej, W ten sposób Niemcy zostały ostatecznie podzielone. Wymiana not w sprawie zjednoczenia Niemiec trwała d'o 25 IX 1952 ^4S. Układy paryskie spowodowały, iż rząd ZSRR wycofał się z koncepcji wyborów powszechnych. Od tego momentu przywódcy ZSRR eksponowali tezę głoszącą, że do zjednoczenia Niemiec prowadzi droga tylko poprzez porozumienie dwóch państw niemieckich. ZSRR podjął 'kurs polityczny, zmierzający do umocnienia państwowości wschodnioniemieckiej i ściślejszego powiązania jej z obozem państw socjalistycznych⁴⁸. W czasie II konferencji SED w lipcu 1952 r. proklamowano przejście do budowy socjalizmu w NRD. Uznano model radziecki i kierowniczą rolę partii, zapowiedziano utworzenie własnych sił zbrojnych, społeczeństwo RFN wezwano do walki narodowo-wyzwoleńcze j sspod okupacji imperializmu amerykańskiego, angielskiego i francuskiego⁴⁷.

Rząd NRD ^pracował projekt konfederacji dwóch państw niemieckich. Na zachodzie projektu tego nie chciano wziąć jednak pod uwagę ^4a. Mo-

^4ł U. Albrecht, F. Deppe, J. Huffechmid i in. — Geschichte Bundesrepublik. Beitrage, Koln 1979, b. 270.

⁴⁵ J. Krasuski, Podzial Niemiec. NRD i RFN w latach 1949 - 1955, Poznań 1969, s. 89-96.

⁴⁸ Istorija wnieszniej politiki SSSR 1945 - 1980 w dwóch tomach, pod red. A. A. Gramyko, B. N. Ponomariowa. Tom wtoroj 1945-1980, Moskwa 1081, s. 164-2.92; G. Meyer, Die Sowietische Deutschlandpolitik im Jahre 1952, Koln 1970; P. A. Ni-kołajew, Polityka Soviet$kogo Sojuza w germańskom woprosie 1945-1964, Moskwa 1966.

⁴⁷ Z. Leszczyński, Niemiecka Republika Demokratyczna, Warszawa 1979, s, 63 --64; Die SED in Geschichte und Gegenwart. Hrsg. von J. Spittmann, Koln 1987, s. 21 - 22

⁴⁸ J. Skibiński, Sprawa traktatu pokojowego ..., s. 170 - 171.

208

I.2

carstwa zachodnie nadal Obawiały się agresji ze strony ZSRR i podjęły już kroki prowadzące do włączenia RFN do utworzonego w 1949 r. Paktu Północno-Atlantyckiego (NATO). Poczynania te sfinalizowano w 1954 r.

G. Lata 1953 - 1955

W marcu 1953 r. 'zaniairł Stalin. Nowe -k iero winiet wo ZSRR doszło do wniosku, iż kontynuowanie dotychczasowej polityki zagranicznej jest nierealne. Dyskutowano na temat przerwania wojny w Korei i nowego ujęcia kwestii niemieckiej. W wystąpieniach propagandowych eksponowano tezę o konieczności prowadzenia polityki koegzystencji, odprężenia, ograniczenia abrojeń. Bezpośrednim skutkiem tej polityki było porozumienie w sprawie przerwania walk w Korei. Dyskutowano na tematy niemieckie. Rod-ziia się idea odsunięcia od władzy znienawidzonego sekretarza generalnego KC SED Waltera Uibrichta, liberalizacji stosunków w NRD i stopniowego likwidowania sprzeczności narosłych między obu państwami -niemieckimi. Zakładano zjednoczenie obu państw niemieckich w drodze •porozumienia, W czerwcu Uibrichta wezwano do Moskwy i polecono mu wycofać plan budowy socjalizmu w NRD.

Tymczasem w NRD narastały trudności ekonomiczne. Nowe władze ZSRR wiosną 1<953 r. odmówiły Ulibrichtowi obiecanej wcześniej pomocy. W związku z tym ,28 V 1953 r. rząd NRD podjął decyzję o podniesieniu norm produkcyjnych w przemyśle i budownictwie przeciętnie o I0°/o. Ponownie wprowadzono kartki na żywność oraz podniesiono ceny żywności i komunikacji. Oznaczało to dalsze obndlżenie zarobków i stopy życiowej robotników. Robotnicy odpowiedzieli strajkiem, który 17 V 1953 r. przekształcił się w powstanie narodowe⁴⁹.

Rząd ZSRR stanął wobec problemu: interweniować czy dopuścić do ewentualnego natychmiastowego wycofania się z Niemiec. Podjęto decyzję o interwencji. Radzieckie wojska okupacyjne w ciągu paru dni stłumiły rozruchy i przywróciły porządek- Sprawa maibrała wielkiego rozgłosu. Dzień 17 czerwca w RFN uznano za dzień jedności narodowej. Natomiast w ZSRR spowodowała ona nowe wahniecie. Decyzja o odwołaniu Uibrichta została cofnięta. Odpowiedzialność są wydarzenia zrzucono na jego przeciwników w kierownictwie SED — Rudolfa Hernstadta i Zeisse-raⁿ⁽¹. Powstanie .nazwano puczem faszystowskim inspirowanym z RFN. Liberalizacja stosunków wewnętrznych w NRD nie została przeprowadzona. Na odwrót. Umocnił się policyjny reżim Uibrichta.

«" 17. Juni 1553. ArbeiteTaufstand in der DDR. Hrsg. von J. Spittmann, K. W. Friedke, Koln 1988

⁵⁰ R. Herrnastadt, Das Herrnstadt-Dokument, Reinbecfc 1990.

14 Droga Niemców do...

209

I.2

W lipcu ii 95-3 r. w ZSRR aresztowano wszechwładnego dotąd ministra spr.aw -wewnętrznych P. Ł. Berię. Nów? kierownictwo radzieckk-z N. S. Chruiszczowem i G. Malenkowem na czek\ wycofując się z nowego 'kursu politycznego w kwestii niemieckiej, próbowało dowieść, że kurs te:i reprezentowali rzekomo tylko Beria i jego zwolennicy*¹. W NRD przeprowadzono daleko idącą czystkę personalną. Powrócono do koncepcji zjednoczeniowej z przełomu lat 1952/53. Władze ZSRR podjęły kroki, zmierzające do umocnienia państwowości wschodnioniemieckiej. 22 VIII 1953 r. w Moskwie podpisano protokół o zwolnieniu NRD z obowiązku dalszego płacenia reparacji wojennych. Podpisano porozumienie w sprawie 'kosztów związanych ze .stacjonowaniem wojsk radzieckich w NRD. Niektóre zakłady przemysłowe kontrolowane .przez ZSRR przekazano w ręce NRD. Z dniem l I 1954 r. wymieniono ambasadorów⁵².

Kontynuowano wymianę not z państwami 'zachodnimi. 15 VIII 1953 r. rząd ZSRR wystosował notę, w której przypominał swoje postulaty z lftS2 r. 22 XI ?1953 r. ZSRR poparł ideę zwołania sesji, nie zwoływanej od 1947 r., Konferencji Ministrów Spraw Zagranicznych 4 mocarstw. Sesję przeprowadzono w Berlinie w dniach 25 I -T8 II 11954 r. ZSRR ponowił apel o zawarcie traktatu (pokojowego z Niemcami na podstawie pro-joktu z 10 III 1952 r. z pewnymi zmianami. Proponowano, by parlamenty obu państw niemieckich wyłoniły tymczasowy rząd ogólnoniemiecki, który przeprowadziłby wybory i przygotował podpisanie traktatu pokojowego ⁵³. .Niektórzy politycy RFN wzywali rząd do podjęcia wezwania i do-tkoTiania zjednoczenia⁵⁴. Rząd Jcatagory-cznie przeciwstawił się temu. To samo uczynili ministrowie spraw zagranicznych 3 mocarstw. Finalizowano sprawę przyjęcia RFN do NATO.

ZSRR pragnął nie dopuścić do remilitaryzacji RFN i włączenia jej do NATO. Wysuwano nowe propozycje rozwiązania kwestii niemieckiej. Podnoszono autorytet NRD. 25 III 1954 r. ZSRR przyznał NRD prawo do regulowania, według własnego uznania, polityki wewnętrznej i zagranicznej. Zniesiono nadzór Wysokiego Komisarza ZSRR w Niemczech nad działalnością organów państwowych NRD. Było to znaczne poszerzenie suwerenności NRD³⁵. Zgłaszano propozycje rozmów, wyborów, zjednoczenia obu państw.

⁵¹ G. Wettig, Die sowietische Deutschland-Politik am Vorabend des Juni, w: 17. Jwii 1953 . .., b. 56-69.

^sa A. A. Haszczin, Poslewojennyje uregulowanije ... , s, 1&8 - 169.

³³ J, Skibiński, Sprawa traktatu pokoju .. ., s. 182 - 184.

⁵¹ R. Meyer von Achenba^h. Gedanken uber eine konstruktiwe deutsche Ostpo-litik. Eine unterdruckte Denkschrift aus dem Jahr 1953. Herausigegaben von J. H. Schoeps, Ftrankfur.t a/M 1986. Mocarstwa zachodnie ,nic reagowały. Były 0:10 przekonane, iż ZSRR prowadzi politykę ekspansji, l że jedyną drogą obrony przed nią jest uzbrojenie RFN i powiązani? jej z blokiem zachód.i im. 23 X 1954 r. podpisano porozumienie, otwierająca RFN drogę do NATO. W lej sytuacji ZSRR wystosował nowe propozycje rozmów. 2'5 I 1955 r. uznał, iż stan wojny z Niemcami został zakończony.

Tymczasem państwa zachodnie 5 V 1955 r. przyznały RFN prawa suwerenna. 9 maja ratyfikowano tzw. układy paryskie. RFN formalnie uzyskała prawo utworzenia własnej armii i została przyjęta do NATO ™.

W odpowiedzi na wstąpienie RFN do NATO ZSRR sfinalizował przygotowania do utworzenia Paktu Warszawskiego. Delegacja NRD brała udział "w konferencji założycielskiej Paktu w Warszawie. Zapowiedziano uuworzenie Armii Ludowtj NRD. Nastąpiło to w 1956 r. ustawą z 26 IX 1955 r. Podział Niemiec pogłębił się-¹⁷.

Tymczasem 18 VI 1955 r. w Genewie rozpoczęła się konferencja przy-wócbów 4 .mocarstw (Anglii, Francji. USA i ZSRR), poświęcona umocnieniu procesu odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Było to pierwsza spotkanie na sączycie od czasów Konferencji Poczdamskiej w 1945 r. Dużo uwagi .poświęcono kwestii niemieckiej. Prezydent USA D. Ei-seTiho-wer postulował, by w obu częściach Niemiec przeprowadzić wolne wybory, wyłonić jednolity rząd i powiązać zjednoczone Niemcy 7- sojusznikami zachodnimi. Projekt całkowicie popierali przywódcy Anglii i Francji. Premier radziecki N. A. Bułganin krytykował dążenia zachodu do wchłonięcia NRD, dowodził, że rozwiąz-anie takie prowadziłoby do desta-bUizacji sytuacji w Europie i konfliktów, odrzucał ideę wolnych wytbo-rów i proponował neutralizację Niemiec. Delegacja ZSRR dowodziła, że wstąpienie RFN do EWG i NATO całkowicie zmieniło sytuację w Europie. 20 czerwca Bułganin przedłożył projekt „Ogólnoeuropejskiego układu w sprawie zbiorowego bezpieczeństwa". Problem zjednoczenia Niemiec wiązano z problemem (bezpieczeństwa. Projekt układu o bezpieczeństwie -.JbioTowym stał się przedmiotem obrad konferencji ministrów spraw za-£ra.:.icznych 4 mocarstw jesienią 1955 r. (27 X - 16 XI) "^R-

Tymczasom ZSRR nastawił się na ułożenie stosunków z dwoma państwami niemieckimi. W dniach 3 - 13 IX 1955 r, w ZSRR przebywała delegacja RFN z kanclerzem Aderiaue rcm na czele. Podpisano układ o nor-mslizacji wzajemnych stosunków. ZSRR uznał istnienie RFN i nawiązał >: n:a st.T^unk; dyplomatyczne na szczfblu amibasadorów. Zawarto spe-cjajae porozumic-aic o uwolnieniu przebywających jeszcze w Z.SRB nie-

^;B P. Noack. Deutsche AussenpolitJk.. ., s, 52-57.

⁵⁷ J. SkJbiński, Sprawa traktatu pokoju .., , 188 - 103.

210

I.2

Mocarstwa zachodnie ,nic reagowały. Były 0:10 przekonane, iż ZSRR prowadzi politykę ekspansji, l że jedyną drogą obrony przed nią jest uzbrojenie RFN i powiązani? jej z blokiem zachód.i im. 23 X 1954 r. podpisano porozumienie, otwierająca RFN drogę do NATO. W lej sytuacji ZSRR wystosował nowe propozycje rozmów. 2'5 I 1955 r. uznał, iż stan wojny z Niemcami został zakończony.

^;B P. Noack. Deutsche AussenpolitJk.. ., s, 52-57.

⁵⁷ J. SkJbiński, Sprawa traktatu pokoju .., , 188 - 103.

⁵⁸ Tamże. s. 200-205.

211

I.2

mieekich jeńców wojennych, w liczibie 9626 ludzi Uwolniono też represjonowane osoby cywilne. Rząd¹ ZSRR odmówił natomiast podjęcia dwustron-inych rozmów na temat zjednoczenia Niemiec. Dowodzono, ż? sprawa ta leży w gŁStii 4 .mocarstw i 2 państw niemieckich. Wobec tego Adenauer, po podpisaniu układu oświadczył, iż podpisanie układu nie oznacza uznania .powojennych zmian granicznych oraz podkreślił, że RFN zastrzega sobie wyłączne .prawo reprezentowania narodu niemieckiego. Państwom trzecim zagrożono, że jeśli uznają NRD, to utracą uznanie RFN (doktryna HailsLeina) ™.

Natomiast rząd ZSRR, bezpośrednio po wyjeździe gości z RFN, zaprosił delegację NRD. Przebywała ona w ZSRR w dniach 17-20 IX 1955 r. 20 września podpisano układ regulujący wzajemne stosunki. Zniesiono urząd Wysokiego Komisarza ZSRR w Niemczech. Funkcje jego przejął ambasador ZSRR w NRD «».

Obserwatorzy RFN i NRD brali też udział w fconferemcji ministrów spraw zagranicznych 4 mocarstw w Genewie, w dniach :27 X - 16 XI 1955 r. Konferencja zakończyła się niepowodzeniem, ponieważ olbie strony nie były skłonne do kompromisu w kwestii niemieckiej.

7. Koncepcja konfederacji dwóch państw niemieckich

W 1955 r. ukształtowały się ostatecznie dwa państwa .niemieckie. Każde e inich 'było jedna'k ograniczone w swej suwerenności kontrolą 4 mocarstw, które uznawały inadal •zasadę swej odpowiedzialności za Niemcy w całości. Z tym, że państwa zachodnie kontrolowały RFN i Berlin Zachodni, nie uznawały NRD i nie utrzymywały z nią stosunków dyplomatycznych. Natomiast ZSRR uznawał olba państwa, kontrolował w pełni NRD i częściowo Berlin Zachodni, nie miał natomiast możliwości kontrolnych w RFN. Oba pańsi-wa weszły w skład 'przeciwstawnych układów politycznych i sojuszów militarnych i pod względem ideologicznym wzajemnie się zwalczały. RFN przeżywała ,,cud gospodarczy", regulowała stare i nowe 'długi niemieckie i przekształcała się w jedno z ekonomicznych mocarstw w skali światowej, NRD zaś siała na słaibych podstawach ekonomicznych i w znacznym stopniu uzależniona była od pomocy ZSRR i .pozostałych państw wchodzących w skład RWPG. W RFN umacniały się podstawy demokracji parlamentarnej, podczas gdy w NRD rozwijał się system monopartyjny. W RFN zdelegalizowano partie komunistyczna. a w NRD zakazano odbudowy partii prawicowo-nacjonalistycznych. NRD

^Bfl ;P. Noack, op. ci t., s. 56-57; Istorija umieszniej politiki..., b. ,198 - 200, •» Istorija wnieszniej politiki. ,., s. 207.

212

I.2

programowo stała -na -gruncie umowy poczdamskiej i uznała nową granicę zachodnią Polski ,podczas gdy RFN ustaleń tych nie uznawała i głosiła program rewizji nowych granic¹'¹.

Osobny problem stanowił Berlin, który w '1945 r. został podzielony na 4 sektory okupacyjne. W ł'949 r. znalazł się on w ramach NRD, która uznała, że jest on jej stolicą. Próba przejęcia 3 zachodnich sektorów napotkała jednak opór ludności i 3 zachodnich państw okupacyjnych. Miasto zostało podzielone. Sektor radziecki przekształcił się w stolicę NRD. a pozostałe 3 sektory utworzyły odrębną jednostkę administracyjną, kontrolowaną przez 3 państwa okupacyjne. Próby pełnego włączenia Berlina Zachodniego do RFN napotykały stanowcze sprzrciwy ZSRR. Jednocześnie ^Lbrak strzeżonej granicy w ramach Wielkiego Berlina powodował, iż .stał .się on miejscem przerzutu ludzi i towarów nie tylko między obu państwami niemieckimi, ale również między obu systemami. Stanowił on punkt 'zajpalny wielu spięć i konfliktów ⁶². Ludzie pragnący opuścić NRD do ,1961 r. mogli to uczynić stosunkowo łatwo przez Berlin. W RFN każdego człowieka urodzorugo w granicach Rzeszy z 1937 r. traktowano jako własnego obywatela. Każdy uchodźca ze wschodu przyjmowany był z honorami jak /bohater narodowy; państwo udzielało mu znacznej pomocy na zagospodarowanie się.

Przywódcy RFN wypracowali własaia doktrynę prąwno-polityczną. Głosili oni. że kwestia niemiecka jest nadal otwarta, że Rzesza Niemiecka nadal istnieje w granicach z 19.37 r., że ziemio położona na wschód od linii Odr>a-Nysa znajdują się pod tymczasową administracją .polską. Za główny cd swej polityki brali oni dążenie do zniesienia okupacji i ponownego pełnego zjednoczenia oibsizarów niemieckich. Zjednoczenie to chciano osiągnąć poprzez wymuszenie zgody mocarstw na wolne wybory.

Rząd RFN głosi!, że tylko to państwo reprezentuje interesy narodu niemieckiego, odmawiał NRD prawa do występowania na forum międzynarodowym, groził, że państwa, które uznają NRiD i nawiążą z nią stosunki dyplomatycznie utracą uznanie RFN (doktryna Hallsteina). Wzywano do zwołania konferencji pokojowej i podpisania traktatu pokojowego opartego .na tych założeniach doktrynalnych ^M.

⁶¹ E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkoivania-cele... v ^aa Berlin auf dem Weg in das Jahr 2000. Prognossen Hrsg. von E. Scłrmadecke. DiiKsełdorf 1974; W. Tyaner,, Berlin Zachodni, Warszawa 1972.

*³ E. Cziomer, Stanowisko ZSRR wobec „Sprawy niemieckiej" i stosunków wzajemnych miedzy NRD i RFN (1945 - 1975). Z dziejów stosunków polsko-radzieckich i rozwoju Wspólno-Ly Państw Socjalistycznych, t. XXiri/1981. s. 12)5-164; H. A. Ja-cotbsen. Misstraurische Nachbarn. Żur Struktur der deutsch-sowietischen Beziehun-gen 1955-1985, w: Demokratie und Diłctatuir. Festschrift fiir K. D. Bracher, Diissel-dorf 1987. s. 424 - 443.

213

I.2

Związek Radziecki odrzucał ten punkt widzenia, głosząc, że kwestia niemiecka została zamknięta ustaleniami podjętymi prz^z 4 mocarstwa w Poczdamie w 1945 r., odrzucał teorię o rzekomym istnieniu Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1&37 r., dowodził, że radziecka .strefa okupacyjna przekształciła się w 1949 r. w suwerenne, demokratyczne pań-sJ-wo uliemiecikie oraz. że grami ca wschodnia Niemiec zastała w 1945 \r. definitywnie ustalona i nie ma od niej odwrotu. Przywódcy ZSRR odpowiedzialność za podział Niemiec 'zrzucali na przywódców USA i Wielkiej Brytanii oraz wysługujących się imperializmowi .amerykańskiemu polityków zachodnioniemieoki.cn z K. Adenauerem na czele. Oskarżali oni RFN o tendencje i-mperialistyczne, militarystyczne i odwetowa. Znajdowali w tych oskarżeniach 'Znakomite wsparcie ;ze strony polityków i publicystów polskich. Związek Radziecki szczególnie negatywnie oceniał przyjęcie RFN do Paktu Północno-Atlantyckiego i utworzenie Rundes-wehry. Dowodzono, że wydarzenia te ustabilizowały podział Niemiec na dwa państwa i znacznie skomplikowały dalsze starania o ponowne zjednoczenie. Od tsgo momentu głoszono, że jedyną droga wiodącą do zjednoczenia j osi bezpośrednie porozumienie rządów obu państw⁶⁴. Była to sprawa kłopotliwa, po.iieważ przywódcy RFN nie uznawali NRD za samodzielne państwo, nie chcieli nawiązać z nią stosunków dyplomatycznych ani podjąć rokowań. Prowadzili natomiast działalność oslalbiajqcą ją. Przywódcy NRD natomiast próbowali podejmować różne inicjatywy, zmierzające do uznania ich państwa. Zrezygnowano z idei wolnych wyborów, natomiast wysunięto koncepcję utworzenia konfederacji dwóch państw niemieckich. Z projektem konfederacji wystąpiło XXX plenum KC SED na przełomie .stycznia i lutego 1957 r. Nawiązano w nim do wysuniętej przez XX Zjazd KPZR zasady koegzystencji państw o różnych systemach społeczno-politycznych. Planowano utworzyć Radę Ogólnonje-miecką, która składałaby s:ę z przedstawicieli cfou państw wybranych według obowiązujących w nich zasad. Instytucja ta miała pełnić rolę rządu ogólnego, przygotowującego stopniowo unifikację celną, administracyjną, walutową, gospodarczą itip. Oficjalną deklarację rządu NRD w ^prawie konfederacji prenYer O. Grotewohl przekazał rząd'cwi RFjM 27 VII 1957 r. ^ Był to raczej 'krok propagandowy i nic miał żadnych sz-ans urzeczywistnienia. Czyniono wokół niej spór n szumu propagandowego, ale samej idei zjednoczenia nie posuwała ona naprzód. Propozycje ponowiono 16 IV 1^L958 r. Nawiązywano do niej jeszcze w latach 60-tych ^H6. Podobną rolę spełniał projekt układu pokojowego, który mocarstwa mja-

⁰⁴ Istorija. wnieszniej politiki. . ., s. 307 i nasi

^K W. Brums, Deutsch-deutsche Beziehungen.. ., s. 33 - 24.

-^w W, Uilbrichit, Berlin, Niemcy, Pokój w Europie. Przemówienia 1958 - I!ł62, Warszawa T3®2,

214

I.2

ly |podsp^:sać z dbydwoma państwami niemieckimi. Głównym celem tych .propozycji -było uzyskanie międzynarodowego uznania drugiego państwa niemiecki ego. Było ono przez długi czas uznawane tylko przez państwa bloku radzieckiego. Przywódcy RFN do 1971 r. skutecznie torpedowali lego rodzaju próby. Mieli oni w tym względzie pełno .poparcie USA. Kontynuowano politykę przschwytywania kadr kształconych w NRD. W listopadzie 1958 r. rząd ZSRR przystąpił do akcji zmierzającej do zmiany ćtatusu Berlina Zachodniego. Alianci zachodni nie dali się jednak usunąć z Berlina. Bezowocna okazała się również nowa próba podjęcia problemu traktatu [pokojowego. 10 I 1059 r. ZSRR proponował uznanie aktualnego stanu posiadania. Nie przyiniasła też efektu obradująca w Genewie latem 1959 r. konferencja ministrów sipraw zagranicznych 4 mocarstw. Wobec masowych ucieczek obywateli NRD do RFN przez Berlin Zachodni w 1961 r. rząd NRD uzyskał zgodę ZSRR na przeprowadzenie ścisłego rozdzielenia oibu części miasta. W nocy z 1:2 na 13 VIII .1961 r. .na granicy sektorów ustawiono zasieki z drutu kolczastego, a następnie wybudowano słynny mur, rozdzielający obie części miasta. Mur ten ibył pilnie .strzeżony. Forsowanie go groziło aresztem lub narażeniem się na śmierć. Żołnierze pilnujący .granicy mieli rożka/, użycia w jej obronie ibronj palnej^fl7.

Sprawa zjednoczenia Niemiec została tym samym odłożona. Nastąpiło ponowne zaostrzenie .stosunków na osi Wschód-Zachód. Kryzys 'berliński spowodował przejściowe umocnienie pozycji ZSRR i NRD w kwestii niemieckiej. Państwa zachodnie reagowały powoli i z rozmysłem. W 1'9&2 r. K. Adenauer zaproponował ZSRR podpisanie 10-letniego po-rozumionia w sprawie poprawy wzajemnych stosunków, wyrzeczenia się wzajemnych oskarżeń i napaści, poprawy klimatu. Rząd ZSRR uznał jednak, że odpowiedzialność za stan napięcia we wzajemnych stosunkach ponosi RFN_; która winna respektować układy poczdamskie i zerwać z polityką remilitaryzacji i rewizjonizmu granicznego.

1.2 VI 1964 t. ZSRR podpisał -z NRD układ o .przyjaźni, sojuszu i pomocy wzajemnej. NRD uznana została formalnie za równorzędn-ego partnera ZSRR. Układ został zawarty na 20 lat, z możliwością przedłużenia go, NRD należała też do RWPG i Układu Warszawskiego. Stopniowo stabilizowała s^:ę sytuacja gospodarcza^tis. Zmiany w kierownictwie partyjnym i państwowym ZSRR nie wywarły większego wpływu na kierunek polityki ZSRR w kwestii niemieckiej. Ekipa Brożniewa nadal stawiała na NRD. zwalczała RFN, wysuwała projekty zjednoczenia Niemiec w dro-

⁶⁷ J. Nawrooki, Die Beziehungen zwischen den beiden Staaten in Deutschland. Entwicklungen, Móglichkeiten, Grenze-n, Berlin 1986. s. 29-40; W. Stiitzle, Kennedy und Adenauer in der Berlin-Krise, Bomn-Bad Godasberg 1973.

* Z. Leszczyński, NRD ..., s. 144 - 146,

215

I.2

dze doprowadzenia do porozumienia między obydwoma państwem;, postulowała .podpisanie tralktatu pokoju z obydwoma państwami niemieckimi. RFN propozycje te systematycznie odrzucała. Stopniowo jedtnalk wobec linii Adenauera narastała opozycja, która domagała się bardziej elastycznej polityki wschodniej⁶⁹.

8. Narastanie procesu odprężenia i normalizacji wzajemnych stosunków

W latach 60-tych w stosunkach międzynarodowych zaczęły umacniać się procesy zmierzające do załagodzenia konfliktów i ułożenia wzajemnych stosunków pomiędzy Wschodem i Zachodem. Zanikały tendencje konfrontacyjne. Górę brały tendencje koncyliacyjne. Jedną z głównych przeszkód na tej drodze stanowiła 'kwestia niemiecka. Sztywna linia Adę-nauera i jego następców hamowała proces odprężenia. W tej sytuacji w RFN do głosu dochodziła opozycja. W 1966 r. powstał gabinet wicl-.kiej koalicji ,z udziałem SPD, która kształtowała koncepcje tzw. nowej politytki wschodniej. Głównym jej rzecznikiem był Willi Brandt. W 1969 r. CDU i CSU odsunięte zostały od rządu. Gabinet powstał w oparciu o SPD i FPD. Z różnymi zmianami przetrwał on do 1982 r. Podjęto realizację nowej .polityki wschodniej. Zakładała ona częściowe uznanie realiów (powstałych po II wojnie światowej, by wzmocnić pozycję izolowanej na forum międzynarodowym RFN ^7f). Przywódcy RFN podjęli próby bezpośrednich rozmów z NRD. 14 III 1970 r. doszło do spotkania 'kanclerza Br-andta 7. premierem Willi Stophcm w Erfurcie. 21 maja miało miejsce drugie spotkanie w Kassel w RFN.

Podjęto trudne rokowania z ZSRR i Polaka, w których wyniku 12 VIII 1970 r. podpisano układ z ZSRR i 7 XII 1970 r. z Polską. RFN uznała granice powojenne i wyrzekła się przemocy w rozwiązywaniu spornych problemów⁷'. ZSRR szedł na ustępstwa i gotów był do kompromisu w sprawie Berlina Zachodniego, opór stawiali jednak przywódcy NRD z W. Ulibrichtem na czele. W tej .sytuacji ZSRR zmusił Ulbrichta do dymisji. Nastąpiło to formalnie w czasie XVI plenum KC SED, w dniu 3 V 19711 r. Następca Ulbrichta oa stanowisku I sekretarza KC SED i od 1976 r.

^fl9 Th. EiKłers, Die SPD und die iiussere Sicherheit. Zum Wandel der sicherheits-politischen Konzeption der Partej in der Zeit der Regierungsverantwortung (1966 -

- 1982), Melle 11987, s. 22 - 26.

⁷⁰ Republika Federalna Niemiec w dobie rządów koalicji socjaldemokratyczna-

-liberalnej (1969 -1982). Praca zbiorowa pod red. A. Czulbińskiego i L. Janickiego. Poznań WQ5.

⁷¹ A. Baring. Mach/tuechsel. Die Ara Brandt-Scheel, Stuttgar.t 1982, s. 332 - 330.

216

I.2, II.1.2, III

przewodniczącego Rady Państwa NRD, Erich Honecker. realizował linię odprężenia i .porozumienia. W tej sytuacji 3 IX W71 t. w Berlinie podpisano 4-stronne porozumienie w sprawie statusu Berlina Zachodniego. W ślad 'za tym 17 XII 1971 r. podpisano dwus'ronne porozumienie o ruchu tranzytowym osób cywilnych i towarów z RFN do Berlina. Było to pierwsze oficjalne porozumienie, zawarte przez dwa pań s lwa niemieckie. Rząd RFN zawierając to porozumienie pośrednio -uznał NRD. We wrześniu 1971 r. kanclerz Brandt złożył wizytę w ZSRR. 18 września przeprowadził długą bezpośrednią rozmowę z L. Breżniewem. Wyjaśniono w niej wiele problemów spornych.

Polityku wschodnia Brandta spotkała się w RFN z dużymi oporami. Traktaty podpisane w sierpniu i grudniu 1970 <r. ratyfikowano dopiero w czerwcu 1972 r. Mimo to proces odprężenia postępował naprzód. Uzyskał on generalne poparcie USA". Rozmowy kontynuowano. 26 V 1972 r. pomiędzy RFN i NRD podpisa.no dwustronny układ w sprawie 'komunikacji. Obie strony zobowiązały się do rozwijania „dobrosąsiedzkich stosunków", tak j.a<k to jest przyjęte ,,między niezależnymi państwami" ^7|J.

.21 XII 1972 r. w Berlinie podpisano tzw. Układ podstawowy pomiędzy RFN i NRD. Wszedł 0.1 w życie dopiero w czerwcu 1973 r. Oba państwa uznały się wzajemnie i podjęły ze sobą współprace. Stosunki między nimi uznano jsdnak za szczególne. W RFN obowiązywała nadal zasada głosząca, iż państwo to reprezentuje Niemcy w całości, a obywatele NRD byli tam nadal uznawani za obywateli RFN. Nie mniej jednak doktryna Hallsteina traciła swą moc. NRD została uznana de iure przez in.no państwa. Oba państwa niemieckie we wrześniu 1973 r. zostały przyjęte do ONZ i innych organizacji międzynarodowych, ill XII i!973 r. RFN podpisała układ z Czechosłowacją, a 21 XII 1973 r. z Bułgaria i Węgrami ⁷¹.

Normalizacja stosunków w kwestii niemieckiej otwierała drogę do szerszego porozumienia w skali europejskiej. Latem 1975 r. w Helsinkach .przeprowadzono obrady Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy Europejskiej.

Normalizacja stosunków nie oznaczała rezygnacji z zasad. Przywódcy ZSRR nadal zmierzali db zachowania swoich .wpływów w Niemczech. Na terenie NRD nadal znajdował się znaczny kontyngent radzieckich sił okupacyjnych, w Berlinie Zachodnim fu^kcjo.ioy.-.al:. K—iiJiKiuniiira ł mocarstw, (podtrzymywano tezę głoszącą, iż 4 mocarstwa odpowiadają z?.

» W. Bruns, op. ci<Ł, s. 06 - 39; E. Nicfcel, Die BRD..., s. 360-261. ⁷³ N. A. Naro-cznickaja, SSzA i „Nowa-ja tuostoczuaja -politika" RFG. 1977, s. 125-127.

^Tł J. Nawroeki, Die Beziehungen ..., s. 50-56; W. Bruns. oip. cit., s. 71-73.

217

IV.1,III.3.4.5,IV.2,IV

Niemcy w całości. Suwerenność obu państw .niemieckich była ograniczona. Jednak zależność NRD od ZSRR była większa niż RFN od USA. Zachowywano pswne pozory. Rząd NRD podpisał odpowiednie układy i porozumienia z RFN, ale głosił jednocześnie, że na terenie NRD kształtuje się nowy socjalistyczny naród¹ niemiecki, krytykował imperializm RFN i prowadził politykę odgraniczania się od drugiego państwa niemieckiego⁷³. Jednocześnie jednak umacniała się współpraca gospodarcza obu państw. NRD zwalczając tezę o istnieniu Rzeszy w granicach z 1937 r. faktycznie korzystała z niej jako nieoficjalny członek EWG⁷⁶. W dniu 7 X 1075 r. ZSRR podpisał z NRD nowy układ Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej. Waiżność poprzedniego układu z !1964 r. upływała dopiero w 1'9&4 r. Zastąpiono go innym, ponieważ nie odpowiadał on już istniejącym warunkom. ZSRR pragnął umocnić pozycję NRD w Europie oraz stawiał barierę na drodze do zjednoczenia Niemiec według dawnych koncepcji.

Natomiast RFN, uznając formalnie granicę poczdamską i drugie państwo 'niemieckie, w polityce swej na pierwszy plam wysuwała walkę o zjednoczenie Niemiec w granicach z 19&7 r. Eksponowano jednak zasadę wyrzeczenia się siły w w.alce o prawa narodu niemieckiego. Zakładano, że zjednoczenie jest sprawa stosunkowo odległą w czasie. Obawiano się natomiast, by fakt istnienia dwóch państw o znacznych różnicach społeczno-politycznych nie spowodował podziału w aspekcie 'narodowym. Rząd koalicji socjaldemokratyczno-liiberalnej patrzył dalekowzrocznie i działał perspektywicznie. Idąc na pewne ustępstwa w sprawie uznania drugiego ;państwa podejmował 'Starania o zachowanie jedności narodowej. Umacniano ją. podejmując z NKD współpracę polityczną, udzielając jej pożyczek, zwiększając ikon t akt y osobiste ludności obu państw. Prowadzono dyskusje ideowo-polityczne ".

Szczególną rolę przywiązywano do hasćł związanych z programem walki o prawa człowieka.

W latach 1975 - 1978 nastroiło pewne ochłodzenie w stosunkach RFN--ZSRR. ZSRR uchodził za głównego przeciwnika zjednoczenia obu państw niemieckich. Kwitnący przemysł RFN szukał jednak rynków zbytu. Natomiast Związek Radziecki szukał dojścia do nowoczesnej technologii przemysłowej. RFN przeżywała ;boom .gospodarczy. Wlbrew zastrzeżeń i om po-l-'tycznym rozwijano współpracę gospodarczą. Państwo to stopniowo prze-

⁷⁵ G. Sas. NRD — droga do tożsamości. Geneza, założenia i realizacja polityki odgraniczania NRD od RFN (1970 - 1980), Pozaań 1990.

^7fl J. Nawrooki. Die Beziehungen. .., b. 60; Republika Federalna Niemiec..., s. 4:20.

⁷⁷ Ząb. Das Wiedewereinigungsgebet des Grundsgesetzes. Hrsg. von D. Haack, H. G. Hoppe, E. Lintner. W. Seiffert, Koln 19B9.

218

DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA OAŃSTWA49

DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA OAŃSTWA49