DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA OAŃSTWA 1949-1990, POZNAŃ 1991

5. Nowa polityka wschodnia RFN

Repuiblik.a Federalna 'Niemiec stosunkowo szybko odbudowała się ze zniszczeń wojennych l imzwinęła 'gospodarczo. Już w latach 60-tych na­leżała do czołówki państw rozwiniętych gospodarczo. Jednocześnie znajdo­wała s'..ę ona nadal w trudnej sytuacji politycznej. Dotychczasowa polityka wschodnia RFN powodowała, iż <nie mogła ona ostatecznie rozliczyć się z problemem iwojny. Na państwie tym ciążyło odium odpowiedzialności za wybuch wojmy i jej skutki. Z problemem tym wiązała się .kwestia norma­lizacji stosunków z Czechosłowacją i Polską, Tymczasem rządy tych państw nie chciały :Dod'jąć z RFN rozmów na temat normalizacji stosun­ków,, dokąd RFN nie spełni pewnych warunków wstępnych. Zaliczano do nich sprawę uznania układów monachijskich w sprawie Sudetów z 1933 r. za nie-ważnc od sameigo początku oraz uznania NRD i granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej ->⁷.

Już w 1959 r. ZG SPD ogłosił tzw. „Plan niemiecki SPD" .(Deutschland-plan, der SPD), a na zjeździe w Bad Godestoeng w tym. samym roku SPD

19

I.2,II,III,II

uchwaliła nowy program działania. Podjęto w nim ideę nowego podejścia do Izw. polityki niemieckiej i polityki wschodniej^5S. Politykę wschodnią rządu krytykowały koła wyznaniowe ⁵⁹. Psuła się też sytuacja gospodar­cza. Stabilizowała się natomiast sytuacja wewnętrzna w NRD, 'która okrzepła też na forum międzynarodowym, W tych warunkach, w 1966 r., rządzące partie chadecjii straciły przewagę w parlamencie i musiały pójść na porozumienie ^ opozycją. Jesienią 1966 r. utworzono gabinet wielkiej koalicji k udziałem SPD. W .1969 r. chadecy przeszli do opozycji, a rząd utworzyli soejaJdemokraci w sojuszu z liberałami. Rząd ten dokonał pewnych korektur w polityce niemieckiej i wschodniej REN, Już w 1967 r. nawiązano stosuniki z Rumunią, w '1968 r. przywrócono stosunki z Jugo­sławią, odrzucając doktrynę Hadlsteina. Nowy rząd RFN podjął rozmowy z przywódcami NRD. 19 III 1*970 ,r. doszło do osobistego spotkania kan-dorza W. Brandta ,z premierem W. Slotphein w Erfnrcic (NRD), a 2,1 V 1970 t. w Kassel w RFN. Ideę otwarcia n-a wschód poparli przywódcy USA. Podjęto rokowania z ZSRR i Polska. 12 VIII 1970 r. w Moskwie podpisano nowy układ pomdędzy ZSRR i RFN, w którym, ta ostatnia zo­bowiązała (się do uznania i poszanowania powojennych granic vv Europie, łącznie z granicą na Odnze i Nysie ⁶⁰.

W dniu 7 XII (1970 r. w Warszawie podpisano układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Rząd RFN uisnał afdcjialnie usta­loną w Poczdamie granicę zachodnią Polski i wyirze'ki się stosowania prze­mocy w rozwiązywaniu problemów sparmych ³¹.

W marcu 107,1 r. (przedstawiciele 4 mocarstw rozpoczęli rokowania w sprawie '.uregulowania statusu Berlina Zachodniego. 3 IX 1971 r. pod­pisano układ 4 mocarstw w sprawie Berlina. Uznano, że Berlin Zachodni nie wchodzi formalnie w skład RFN, że stanowi odrębną jednostkę admi­nistracyjną, podległą (kontroli 4 mocarstw, ,ale rząd RFN" będzie spra­wować opiekę [konsularną nad jego mieszkańcami oraz że układy zagra­niczne 'zawierane przez RFN obejmują też Berlin Zachodni. Rząd NRD zobowiązano do uregulowania dostępu do miasta⁶².

Dnia 17 XII 1971 r. podpisano porozumienie o tranzycie przez tery-

20

II,III

totrium NRD. 20 XII 1971 r. odpowiedni ulkład zawarto pomiędzy Sena-lem Berlina Zach. i NRD, a 26 V 1'972 r. pomiędzy RFN i NRD. Teza o nieuznawaniu przez RFN drugiego państiwa niemio.cikiego została od­rzucona. NRD była już uznana przez 32 państwa (12 socjalistycznych i 20 kapitailiistycanych). Podjęto rokowania w sprawie nawiązania wzajemnych stosunków pomiędzy RFN i NRD. Odpowiedni układ podpisano 21 XII 1971 t. Oba państwa uznały się wzajemnie, potwierdziły swoje granice i nawiątzały stosuniki dyplomatyczne. Premier Bawarii F. J. Strauss za­rzucał rządowi, iż uznając NRD naruszył ustawę zasadniczą (konstytucję} RFN. 31 VII l!&72 r. Trybunał Stanu odrzucił to oskarżeniie jatko nieuza­sadnione. W uzasadnieniu swego orzeczenia podtrzymał on tezę o istnie­niu 'Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1937 r., twierdził, że RFN nie jest sukcesorem, lecz jest z ndą ,,identyczna" i czuje się odpowiedzialna za Niemcy w całości, dowodził, że NRD jest częścią Niemiec i przez RFN nie może być uznawana za zagranicę. W związku z tym urząd RFN -wy­mienił z NRD nie ambasadorów, ilecz tyliko „stałe przedstawicielstwa" ⁶³.

Było tu dużo niekonsekwencji. Układy z ZSRR i Polską podpisano w 1970 r., a ratyfikowano dopiero w maju 1972 r. W dniu 17 maja parla­ment uchwalił lO^puniktową rezolucję interpretującą je. Powtarzano lerv polityczne CDU/CSU ⁰⁴.

,1:1 XII 1'973 r. podpisano też układ z Czechosłowacją, a następnie (21 XII 1973) ogłoszono komunikaty o nawiązaniu stosunków dyploma­tycznych z Bułgarią i Węgrami.

"W krótikim czasie przełamano nieufność w stosunkach wzajemnych pomiędzy •wschodem i zachodem. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne z wszystkimi państwami bloku radzie okiego. Szczególne znaczenie miał fakt normalizacji układów pomiędzy RFN i NRD ^li5.

Polityka poprzednich rządów RFN prowadzała do zaostrzenia stosun­ków z NRD. Pomiędzy obu panstwiami niemieckimi wyrastał mur nie­ufności i niechęci. Oba państwa wzajemnie ostro się zwalczały. Idea je­dności oddalaiła się. W NRD forsowano ideę tworzenia odrębnqgo socja­listycznego narodu niemieckiego. Nawiązsanie współpracy i odprężenie pro­wadziło do ponownego umocnienia jedności narodowej. Nowa polityika wschodnia RFN prowadiziła też do odprężeniia w skali •międzynarodowej. Stała się jednym 'z elementów procesu normalizacji stosunków w Euro­pie i w Świecie ⁶⁶.

21

II,III

Zdzisław Łempińsk

ALTERNATYWNE MODELE ODZYSKANIA JEDNOŚCI NIEMIEC

(Koncepcje jedności niemieckiej w programach i praktyce politycznej CDU/CSU i SPD w latach 1949 - 1989)

Środkiem pobudzania zainteresowania państw socjalistycznych tymi koncepcjami rozwiązania problemu niemieckiego miały być ofiary tery­torialne i .materialne. Pierwsza 'z nich opierała się na założeniu, że pro­blem przyszłej wspólnej granicy polsko-niemieckie j będzie można zała­twić dojpiero na drodze kompromisu [terytorialnego, lizn. jedynie częściowe­go przywrócenia przedwojennych granic Niemiec. Idea ofiar materialnych miała aa celu stworzenie (materialnego zainteresowania państw socjali­stycznych dla procesu normalizacji stosunków z RFN na warunkach ko­rzystnych dla strony zachodnioni-emieckiej ¹³.

Precyzując cele tej taktyki G. Schrader stwierdzał w 1965 r., że jego nadzieje wiążą się z możliwością rozpoczęcia przez poszczególne państwa socjalistyczne „włączania do swoich rozważań i uwzględniania przy de­cyzjach w dziedzinie (polityki zagranicznej i wewnętrznej odrębności in­teresów" również wówczas, kiedy „odbiegałyiby one luib całkowicie koli­dowały :z interesami imnych (krajów socjalistycznych" ^H. iNa inny aspekt celów 'tej taktyki zwracał uwagę •ekspert CDU/CSU w dziedzinie polityki zagranicznej E. Majondca, pisząc, że polityka umacniania niezależności państw Europy Środkowej i Wschodniej musi być skierowana przeciwko Moskwie, jako centrum światowego ruchu komunistycznego ^iG. Innymi słowy chodziło nie tylko o pobudzenie egoiamów narodowych państw so­cjalistycznych, ale także o (rozluźnienie ich więzów ze Związkiem Radizie-cikim. Toteż, jak pisze E. Dylawerski, podjęto w 'ten sposób próbę stwo­rzenia w ipolityce zagranioznej RFN iunctim między realizacją zachodnio-niemieckich roszczeń terytorialnych a „wolnością" w krajach socjalistycz­nych Europy wschodniej, „wolnością" od komunizmu.

Wyrazem tej polityki, obliczonej nie tylko na reakcję ze strony państw socjalistycznych, ale również -na redukcję wrażenia grumkijącego się w oipinii międzynarodowej, że RFN jest jedynym krajem stanowiącym przeszkodę na drodze do odprężenia europejskiego, (była m.iin. tzw. nota pokojowa RFN z 25 marca 1'966 r., skierowana do ponad stu państw na świecie. W nocie tej rząd zaćhodnioniemiccki, 'wysuwając propozycję na­wiązania stosunków dyplomatycznych 7. państwami socjalistycznymi (z wyjątkiem NRD), zaznaczył jednocześnie jakoby pod względem for-malno-prawnym obowiązywały granice Niemiec według stanu z 3;1 gru-

35

I.3,II.2

go, ale przede wszystkim na odrzuceniu adenauerowskiej tezy. że zjedno­czenie Niemiec musi ipoprzedzać odprężenie. Tutaj obie .sprawy 'były traktowane równolegle, aczkolwiek we wzajemnym powiązaniu. Rozer­wanie adenauerawskie<go iunotim, związane ibyło z brakiem odpowiedzi ze strony CDU/CSU na pytanie, co jest ize zjednoczeniem Niemiec skoro i bez tego zjednoczenia narasta w Europie -odprężenie ²⁰. Wyrazem tych nowych myśli była propozycja RFN z 1967 r. .oparcia normalizacji stosun­ków z państwami socjalistycznymi na układzie o wyrzeczeniu się siły, który pozostawiałby jednak jako sprawę otwartą dotychczasowe proble­my sporne w tych .stosunkach. W rozumieniu zachodnioniemieckim idea wyrzeczenia się -siły otwierać miała możliwość zalegalizowania „otwarte­go status quo" w Europie, Poprzez .przyjęcie układu o wyrzeczenjiu się siły liczono na utrzymanie, a nawet wzmocnienie, zachodnioniemieckich roszczeń terytorialnych. Sens tego układu nie sprowadzaliby się do usunięcia istniejących spraw spornych, lecz eliminacji niedozwolonych środków przy ich rozwiązywaniu.

W ten sposób za pomocą koncepcji nowego ładu pokojowego rząd Kieslingora, nie rezygnując iż doktrynalnych założeń -w jąpnawie przedmiotu jedności niemieckiej i zjednoczenia, próbował zharmonizować cele polity­ki -aagr.and.czn.ej RFN z globalną strategią Zachodu — strategią seleikty-wnego odprężenia. Próby uelastycznienia zjednoczeniowej linii polityki zagranicznej RFN nie oznaczały przy tym odejścia od dążenia do aneks j i NRD, czego wyrazem było wyłączenie NRD z (projektu nakładu o wyrze­czeniu się siły w stosunkach z państwami socjalistycznymi. Również po­wrót do adenauerowskiej polityki z pozycji siły jako środka realizacji 'koncepcji zjednoczeniowej Kiesinger uważał za realny w -zależności od uwarunkowań politycznych.

Wymienione warianty polityki -zjednoczeniowej w latach sześdziesia-tych — ..zbliżenia przez zmiany" i idea ,,nowego ładu pokojowego" — w istocie rzeczy były wariantami defensywnymi. Koncentrowały się bo­wiem na międzynarodowym zalegalizowaniu w dobie narastającego od­prężenia zachodnioniemieckich pozycji prawnych, dotyczących problemu niemieckiego, przy jednoczesnym dążeniu do wyjścia RFN z sytuacji gro­żącej jej izolacją wśród państw zachodnich. W wariantach tych pomija się bądź nie precyzuje .sposobu zjednoczenia Niemiec. W miejsce ade­nauerowskiej wytycznej o znaczeniu siły jako Sposobu wymuszenia ustę­pstw wobec Wschodu, pojawia się teza o dialogu, który w oparciu o akty­wność międzynarodową RFN mógłby doprowadzić do aprobaty ze strony państw socjalistycznych zachodnioniemieckiej wersji zjednoczenia Nie­miec w granicach z 1937 r.

²⁰ E. Dylawerski, op. cit., c. 91.

36

I.4,II.2

Mimo tych prób, mających nadać polityce zjednoczeniowej chadecji większą skuteczność, w istocie rzeczy nie udało się przybliżyć choćby o krok zjednoczenia, wręcz przeciwnie. Talk jak w okresie adenauero-wisikiim prowadziła ona do ugruntowania politycznego roabicia Niemiec i coraiz głębszego rozchodzenia się -społeczeństw żyjących w obu (pań­stwach niemieckich. W świetle ówczesnych poglądów w sprawie problemu niemieckiego akceptacja l poszanowanie status quo oznaczałyby rezygna­cję z .^ponownego zjednoczenia" (Wiedervereinigung) jako nakazu wy­prowadzonego z interpretacji Ustawy Zasadniczej. Negowanie status quo w imię jedności państwowo-narodowej Niemiec miało stwarzać na użytek tak wewnętrzny, jak i zewnętrzny 'przakonaoie o je-go tymczasowości i prowizoryczności, przekonanie o rzekomo nadai otwartym charakterze prdblerrm niemieckiego, którego rozwiązaniem może ibyć tylko powrót do status quo ante, a więc do restauracji Rzeszy Niemieckiej w (granicach z 31 grudnia 1'93'T r.²⁴ 'Taką polityką zjednoczeniową, opartą na, próbie podważania terytoriadno-politycanego status quo w 'powojennej Europie i hamowaniu procesów 'Odprężeniowych, chadecja traciła coraz bardziej zaufanie nie tylko sojuszników zachodnich, ale również i wyborcy za­chodni oiiiemieckiego. W konsekwencji doprowadziło to do ^klęski wybor­czej w 1969 r. i ustąpienia miejsca w Bonn koalicji socjallibaralnej.

2. Alternatywa socjaldemokratyczna

Podobnie jak: w tprzyrpad!ku [partii chadeokitfh jedność 'Niemiec stano­wiła priorytetowy cel socjaldemokratów zachodniotniem^eokich. W pier­wszych latach po wojnie SPD wytkazywała przy tym większy sttopień agresywności i nacjonalizmu niż chacłecja. Wynikało ito nie tyle z 'kon­cepcji strategicznych co z jprzyczyn wewnętrznych; z chęci zdjęcia z sie­bie odium „partii bez narodu", zarzutu wysuniętego pod adresem SPD przez prawicę niemiecką jeszcze w okresie kajzerowskim i podtrzymywa­nym w czasach Republiki Weimarskiej oraz Rzeszy hitlerowskiej²⁵. W efekcie SPD formułowała ofensywny 'program niemieckiej jedności

²³ J. Sulek, Polityka wschodnia .,.,&. 23.

²⁴ H. Wutflke, op. cifc, e. 7?l-72.

²⁵ M. Toanala, op. dit, e. 42.

38

I.4,II.2.3

Istota zakładanych „przemian przrz zbliźeni-e" ujmowana była szero­ko, poprzez polityczne wyrównanie interesów między państwami j naro­dami, stworzenie nowych pokojowych struktur bezpieczeństwa europej­skiego, jak też przemiany systemowe w państwach socjalistycznych. W wyniku tych procesów winno dojść do umocnienia jedności .narodu niemieckiego i powstania 'stanu, w którym ,.ia>ród len będzie "mógł zreali­zować prawo do samostanowienia ³⁵.

W świetle tej strategii droga prowadząca do zjednoczenia Niemiec przdbicgać miała dwuwymiarowo, przy założeniu narastających, wzajem­nych (powiązań między tymi wymiarami. Pierwszy z .nich obejmujący skalę malkro, wskazywał na odprężenia jako proces w stosunkach Wschód--Zachód, który najlepiej sprzyjać może urzeczywistnieniu idei zjednocze­niowej. Według tych założeń polityka zachodaioniermecka powinna akty­wnie uczestniczyć w [kształtowaniu stosunków Wschód-Zachód, aiby po-roztumiema migcfeyiblokowe nie doprowadziły do utrwalenia podziału Nie­miec oraz po to, ,by zibudować system pokojowych, bezpiecznych stosun­ków w Europie na podstawie istniejącego status quo jako pod­stawy wyjściowej¹ do jego zmiany <w przyszłości. Realizacja zjednoczenia miała stać się możliwa tylko w warunkach .zbliżenia się i normalizacji stosunków miedzy wszystkimi krajami europejskimi, 'bez względu na ich ustroje. Przewidywano przy tym, 'że zbliżenie miedzy (państwami będzie procesem długotrwałym, a zatem zjednoczenie Niemiec nie może być aktualnym przedmiotem zac'hodnloniemieckiej polityki zagranicznej. Aktualnym zadaniem jest natomiast przygotowywanie odpowiednich warunków, które ułatwiać będą rozwiązanie problemu niemieckiego. Dru-

³⁴ Procesy normalizacji stosunków ..., s. 43.

³⁵ E. Eahr. Wandel durch Annaherung, „Deutschland Archiv" 1973, nr 8. Szerzej na ten temat piszą in.in. P. Dobro wolski, Zachodnio-niemiecka myśl polityczna a po-fcojowe wspólistnienie i odprężenie, Warszawa—Kraków 1980; J. Sawczuk, Ksztal-towanie się ideologii SPD w latach 1949-1969, Opole 1984; H. Wuttke, Wspólczesne granice niemieckie w świetle stauOuńsfca RFN. Zagadnienia p t polityczne, Warszawa 1985.

41

I.4,II.2

gi wymiar stanowiła ,.Deutschlandipolrtiik'' w skali mikro, obejmująca stosunki „wewnątrzniemieckie" — z 'NRD. Zakładano, że stworzenie no­wej jakości tych stosunków poprzez uznanie 'państwowości NRD powinno ułatwić nawiązanie łączności z drugą częścią społeczeństwa .niemieckie­go, a tym samym sprzyjać utrzymaniu jedności narodu 'niemieckiego w warunkach podziału politycznego.

W koncepcji tej substancją zjednoczeniową, a zarazem środkiem zjed­noczenia stawała się nic jedność państwowo-narodowa, lecz 'narodowa — niaród niemiecki. Punktem wyjścia, do osiągnięcia celu jednościowego mia­ło być uznanie tcrytorialno-tpolityczneigy status quo w Europie, Toteż na zjeździe SPD w Dortmundzic w 1966 r. dokonano nowego określenia zasięgu terytorialnego przedmiotu zjednoczenia, dostosowując go do wy­magań stiatus quo. Wielu czołowych działaczy SPD wystąpiło wówczas z tezą, że dla rwy eliminowania obaw żywionych w Polsce (i nie 'tylko) przed zjednoczonymi Niemcami konieczne jest uznanie granicy na Odrze i Nyisie Łużyckiej. Rezygnowano zatem z wiązania ze zjednoczeniem zwrotu ipolsikidh Ziem Zachodnich, gdyż uznano, że utrudni to realizację programu zjednoczenia z terenami wchodzącymi rw skład NRD ^3fi. Równo­cześnie przyjmując naród jako główny podmiot jedności niemieckiej i substancji zjednoczeniowej, co oznaczało konieczność -szukania łączno­ści z podzielonym narodem!, ze społeczeństwem zamieszkujący m NAD, na dortmundzkim zjeździe Brandt domagał się, aby obie części Niemiec dążyły do uregulowanego, ograniczonego w czasie sąsiedztwa. Sjpowodoije to, że w (wyniku przemian w NRD będzie możliwe utrzymanie jedności narodu niemieckiego nawet w warunkach istnienia jego podziału polity­cznego ^:t7.

Z tak ukształtowaną koncepcją zjednoczeniową, a zarazem koncepcją polityki zagranicznej wchodziła SPD w 1969 r. jako partia wsipółrządjzą-ca do pnaktyiki pobtycznej, nadając tym (koncepcjom poprzee układy wschodnie, >układ zasadniczy z NRD oraz aktywne uczestnictwo w kształ­towaniu procesów odprężenia i bezpieczeństwa w Europie konkretne treści materiailno-ipolityczne. Wiraż z liberałami dokonała SPD zasadniczej zmiany priorytetów w zachodni oni emiecfei e j polityce zagranicznej. Od­chodząc od adenauerowskiej tezy prymatu zjednoczenia nad¹ bezpieczeń­stwem Europy, linii Wielkiej Koalicji uznającej równoległość obu spraw, wysunęła na ipieirwszy jplan rozwiązania europejskie. Oznaczało to, że zjednoczenie obu państw niemieckich może nastąpić tylko w następstwie odprężenia europejskiego i przezwyciężenia podziału Europy na dwa wro­gie sobie bloki militarno-polityezne ³⁸.

³⁸ M. Tomaila, op. oit., s. 45. ³⁷ Tamże, s.

, . . Tamże, s. '51 i nasit.; S. Cholewiak, op. ci t, s. 329.

42

I.4,II.2.3

8. Narastanie procesu odprężenia i normalizacji wzajemnych stosunków

W latach 60-tych w stosunkach międzynarodowych zaczęły umacniać się procesy zmierzające do załagodzenia konfliktów i ułożenia wzajem­nych stosunków pomiędzy Wschodem i Zachodem. Zanikały tendencje konfrontacyjne. Górę brały tendencje koncyliacyjne. Jedną z głównych przeszkód na tej drodze stanowiła 'kwestia niemiecka. Sztywna linia Adę-nauera i jego następców hamowała proces odprężenia. W tej sytuacji w RFN do głosu dochodziła opozycja. W 1966 r. powstał gabinet wicl-.kiej koalicji ,z udziałem SPD, która kształtowała koncepcje tzw. nowej politytki wschodniej. Głównym jej rzecznikiem był Willi Brandt. W 1969 r. CDU i CSU odsunięte zostały od rządu. Gabinet powstał w oparciu o SPD i FPD. Z różnymi zmianami przetrwał on do 1982 r. Podjęto realizację nowej .polityki wschodniej. Zakładała ona częściowe uznanie realiów (po­wstałych po II wojnie światowej, by wzmocnić pozycję izolowanej na fo­rum międzynarodowym RFN ^7f). Przywódcy RFN podjęli próby bezpośred­nich rozmów z NRD. 14 III 1970 r. doszło do spotkania 'kanclerza Br-andta 7. premierem Willi Stophcm w Erfurcie. 21 maja miało miejsce drugie spotkanie w Kassel w RFN.

Podjęto trudne rokowania z ZSRR i Polaka, w których wyniku 12 VIII 1970 r. podpisano układ z ZSRR i 7 XII 1970 r. z Polską. RFN uznała granice powojenne i wyrzekła się przemocy w rozwiązywaniu spornych problemów⁷'. ZSRR szedł na ustępstwa i gotów był do kompromisu w sprawie Berlina Zachodniego, opór stawiali jednak przywódcy NRD z W. Ulibrichtem na czele. W tej .sytuacji ZSRR zmusił Ulbrichta do dy­misji. Nastąpiło to formalnie w czasie XVI plenum KC SED, w dniu 3 V 19711 r. Następca Ulbrichta oa stanowisku I sekretarza KC SED i od 1976 r.

^fl9 Th. EiKłers, Die SPD und die iiussere Sicherheit. Zum Wandel der sicherheits-politischen Konzeption der Partej in der Zeit der Regierungsverantwortung (1966 -

- 1982), Melle 11987, s. 22 - 26.

⁷⁰ Republika Federalna Niemiec w dobie rządów koalicji socjaldemokratyczna-

-liberalnej (1969 -1982). Praca zbiorowa pod red. A. Czulbińskiego i L. Janickiego. Poznań WQ5.

⁷¹ A. Baring. Mach/tuechsel. Die Ara Brandt-Scheel, Stuttgar.t 1982, s. 332 - 330.

216

I.2, II.1.2, III

---