Postać Nowikowa i rozwój masonerii.
Kariera Nowikowa była dość ciekawa. Po nieukończeniu gimnazjum w Moskiwe przeniósł się do służby wojskowej. W 1762 roku służył w Pułku Izmajłowskim jako szeregowiec. Jednak podczas przewrotu pałacowego Katarzyny II (w czerwcu) stał na warcie w ważnym strategicznie miejscu - przy moście nieopodal koszar. Podczas przewrotu pułk ten odegrał decydującą rolę i później Katarzyna II z wdzięczności podniosła rangi wszystkim jego żołnierzom. Nowikow został wówczas podniesiony do rangi unteroficera. Był jednak człowiekiem o rozległych zainteresowaniach literackich, tłumaczył teksty z języka francuskiego. Został powołany na stanowisko protokolanta komisji zajmującej się projektem reform. Wykorzystywał materiał pochodzący z prac komisji w wydawanych przez siebie czasopismach, m.in. W słynnym “Trutniu”, gdzie lansował szczególne idee zmian. Jego sytuacja stała się jednak niebezpieczna, gdy okazało się, że postawa carycy - reformatorki była pozą. Został aresztowany i skazany na uwięzienie w twierdzy schischenberskiej. Powodem jego aresztowania był rozwój masonerii na terenie Rosji, w który był szczególnie zaangażowany (właściwie można powiedzieć, że jego działalność literacka służyła szerzeniu idei masońskich). W 1779 roku Nowikow przeniósł się z Petersburga do Moskwy, co związane było z mianowaniem jego przyjaciela - Chersakowa - na osobę odpowiedzialną za odrodzenie Uniwersytetu Moskiewskiego. Od tego momentu też Uniwersytet ten będzie miał liczne związki z masonerią. Nowikow zajął się tam biblioteką i wydawnictwami, dzięki czemu uczelnia ta mogła konkurować z Uniwersytetem w Petersburgu. Palcówki te lansowały dwa przeciwstawne nurty - Moskiewski powiązany był z mistycyzmem, natomiast Petersburski z oświeceniowym racjonalizmem. Właściwie wszyscy wykładowcy i studenci Uniwersytetu Moskiewskiego należeli do lóż masońskich. Nastąpił zwrot w kierunku mistycyzmu. Wolnomularstwo rozwijało się wówczas w całej Europie, z jednej strony propagowało ideę religii ponadwyznaniowej, z drugiej było szansą na zrobienie szybkiej kariery, gdyż umożliwiało łatwe obcowanie z najwyższymi kręgami arystokratycznymi. Masoni opracowali odpowiednią dla nich symbolikę przyjmowania do lóż, pełną symboli, gestów, rekwizytów rozbudzających wyobraźnię. Wykorzystywano idee oświeceniowe - samokształcenie, rozwój wewnętrzny, filantropię, braterstwo. Legenda o średniowiecznych korzeniach masonerii jest w dużej mierze tylko mrzonką, jednak stowarzyszenie to przypominał swoim kształtem średniowieczne korporacje, np. kamieniarzy. Masoneria zaczęła się rozwijać w pod koniec wieku XVII i na początku XVIII po pożarze Londynu w 1678 roku. Jej struktury były wzorowane na gildiach kupieckich, podobne też były zorganizowane stopnie awansu, których było trzy (uczeń, czeladnik, mistrz). Pierwsze loże w Rosji powstały na początku XVIII wieku, kiedy nośnikami tych idei byli przybywający do imperium kupcy angielscy. W 1728 roku do Rosji przybył Cave, który zmuszony był do emigracji z Anglii, gdyż był szlachcicem szkockim i poparł jakobitów. Po przyjeździe do Rosji bardzo wysoko awansował, został gubernatorem Ukrainy. Jednocześnie pełnił funkcję wielkiego mistrza prowincjonalnego. Później wyjechał z Rosji i główna lożą stanie się loża księcia Woroncewa, z którą był związany m. in. Piotr III oraz jego otoczenie. Katarzyna nie przepadała za masonerią, mistycyzm ją niepokoił. W jej czasach Wielkim Mistrzem Prowincjonalnym był Iwan Jełagin, którego caryca względnie tolerowała. Zwykła nawet w listach do niego żartobliwie stawiać się niżej jego osoby, mówiąc po sobie, że jest jego kanclerzem. Jełagin wprowadził egzotyczne rytuały inicjacyjne. Do jego loże należeli przedstawiciele najwyższych kręgów arystokracji, początkowo z ta lożą związany był tez Nowikow. Jednak po roku kontaktów Nowikow nie zgodził się na rytuał inicjacji i ich drogi się rozeszły i Nowikow po przyjeździe do Moskwy założył moskwiewski wariant masonerii utrzymany w duchu niemieckim (Nowikow uważał, że w loży Jełagina członkowie “bawią się w dużych chłopców“).
W 1766 roku do Niemiec wyjechał książę Gagarin, który miał przekazać zwierzchnictwo nad lożą petersburską loży berlińskiej. Wrócił stamtąd z Johanem Szwarcem, bardzo utalentowanym 25 letnim człowiekiem. Szwarc został od razu wykładowcą Uniwersytetu Moskiewskiego (filologia, filozofia). Cieszył się on też przyjaźnią cesarza austriackiego i króla pruskiego. Na jego wykłady przychodziły rzesze ludzi, jego popularność była ogromna. W 1781 roku Szwarc wraz z Nowikowem założyli Zgromadzenie Przybranych Dzieci Uniwersytetu. Był to pierwszy tajny związek Uniwersytetu Moskiewskiego. Szwarc był propagatorem idei głoszącej, że masoneria powinna być skonsolidowana z systemem edukacji rosyjskiej, aby całe społeczeństwo wychowywać właśnie w duchu mistycyzmu. W Europie masoneria rozwijała się w dwóch kierunkach- angielskim i niemieckim (zakładającym więcej ezoteryki), Niemiecki różnił się od angielskiego większą liczbą stopni wtajemniczenia - oprócz trzech głównych istniało 99 pobocznych, w Rosji zwanych “stopniami św. Andrzeja“. Inspirowali się tajemnicą wszechświata i apokalipsą objawioną. Duże znaczenie dla rozwoju masonerii miały przyjazdy monarchów europejskich, którzy w ten sposób wyrażali swoje poparcie dla masonów (w 1776 roku do Rosji przybył król Szwecji Gustaw III, potem król pruski Wilhelm. W 1780 roku założona została tajna loża scjen tyczna, zakładająca sprowadzenie społeczeństwa rosyjskiego na drogą prawdziwego chrześcijaństwa. W 1782 roku powstało Naukowe Towarzystwo Przyjaciół, które było m.in. związkiem przekładowym o charakterze seminaryjnym (miało nawet poparcie w kręgach duchowych). Nowikow uznany został wówczas prawdziwym chrześcijaninem i miał stanąć na jego czele. Szwarc opowiedział się ostatecznie za typem loży różokrzyżowej. W latach 1781-82 miała miejsce konsolidacja masonerii europejskiej, nastąpiło zbliżenie do różokrzyżowców. Szwarc założył wówczas Zakon Złotego i Różanego Krzyża, który łączył naukę i religię. W tym samym czasie Nowikow otworzył czasopismo “Wieczernaja”. W 1782 roku zerwano z racjonalizmem, głoszono ideę wewnętrznego oczyszczenia. Droga różokrzyżowców zakładała trzy etapy edukacji. Pierwszym był rozum, drugim uczucie (nazywane estetycznym zmysłem róży), natomiast trzecim objawienie (tajemnica krzyża). W celu przeciwstawieniu się racjonalizmowi w Rosji wydano “Drogę do Chrystusa” Anta oraz “Cztery księgi o prawdziwym chrześcijaństwie”, świadczące o poparciu kręgów duchownych. W czasach Katarzyny II żył Tichon Zadoński, który w sowjej twórczości posługiwał się dziełami Anta. Zaobserwować można też wówczas wpływ publikacji masońskich na kształt teologii prawosławnej. W 1784 roku, po 33 latach spędzony w Rosji, zmarł Szwarc. Wielu uważa go za ojca romantyzmu, gdyż traktował on sztukę jako środek do osiągnięcia harmonii, umiłował zmierzch, rycerskość. Wśród rosyjskiej inteligencji rozbudził głód filozoficznego Absolutu. Katzryna coraz bardziej niepokoiła się rozwojem masonerii. W 1792 roku wydała nakaz aresztowania Nowikowa (przyczyniła się do tego krytyka ulubionych przez Katarzynę II jezuitów, którym zarzucał odejście od religii na korzyść spraw politycznych). Jednak idee i struktury masońskie stworzyły w Rosji podstawy dla późniejszych działań dekabrystów. Car Paweł miał również pewne powiązania z masonami (został Mistrzem Zakonu Kawalerów Maltańskich). W 1798 roku Paweł mianował Łopuchina (dawnego protegowanego Szwarca) na oficjalnego historyka. Uwolnił też Nowikowa. Zakazał jednak używania bardzo popularnego w czasach Katarzyny II słowa - obywatel. Nie był wprawdzie zwolennikiem reform, ale jego światopogląd miał pewne cechy mistycyzujące (przede wszystkim pietyzm). W 1798 roku Łopuchin opublikował traktat “Niektóre cechy cerkwi wewnętrznej” (uważał, że wśród sekciarzy ukryci są prawdziwi święci), potem napisał kolejny traktat pt. “Owoce miłującego prawdę serca”. W 1806 roku zaczęło ukazywać się, zdelegalizowane rok później, czasopismo “Goniec Syjonu”. W związku z tym Łopuchin zmuszony był opuścić Moskwę. Założył jeszcze jednak “Towarzystwo biblijne: zajmujące się czasem świętego przymierza.