46.Literatura faktu
Dziennik opowiadające o okupacji niemieckiej: Z Nałkowska Dzienniki czasów wojny (1970), J. Korczak, Pamiętniki, S. Szmaglewska, Dymy nad Birkenau (1945)
Za granicą relacje z obozów sowieckich (literatura łagrowa) - najsłynniejsza oczywiście G. Herlinga-Grudzińskiego, Inny świat (pierwszy raz po Polsku w 1953, Londyn) oraz opisujący losy Polaków w ZSRR mówiony pamiętnik A. Watta, będący zapisem rozmowy z Czesławem Miłoszem Mój wiek (1977, w Polsce 1990). Watt został zesłany w czasie wojny do Kazachstanu.
Znakomite reportaże-powieści o czasach wojny: H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem (1978) - zapis szczerej rozmowy z ostatnim żyjącym przywódca powstania w getcie warszawskim Markiem Edelmanem. K. Moczarskiego, Rozmowy z katem (1975) zapis rozmów skazanego na śmierć AK-owca K. Moczarskiego, który 9 miesięcy spędził z odpowiedzialnym za likwidację getta generałem SS Jurgenem Stroopem. Portret psychologiczny „człowieka systemu” nazistowskiego, ślepo wierzącego w słuszność idei, której poświęcił życie.
Reportaże ideologiczne z „frontu prac socjalistycznych”.
Reportaże prasowe w studenckim piśmie „Po prostu”
M. Wańkowicz - znakomity publicysta i reportażysta przed i powojenny. Najważniejsze dzieła to:
Na tropach Smętka (1936) - reportaż z podróży do Prusów Wschodnich - opis sytuacji polskiej mniejszości.
Bitwa o Monte Cassino (wyd. polskie 1958) - bogato dokumentowany i ilustrowany opis bitwy Polskiego Korpusu II we Włoszech.
Ziele na kraterze - zbór wspomnień
Zupa na gwoździu - zbór reportaży krajowych
Karafka La Fontaine'a - rozważania teoretyczne na temat reportażu
K. Kąkolewski - kontynuator formy reportażu Wańkowicza z perspektywy uczestnika albo świadka wydarzeń. Zaczyna od opisu pozornie zwykłego wydarzenia. Autor książki Wańkowicz krzepi: wywiad-rzeka.
G. Herling-Grudziński, Dziennik pisany nocą (1971-2001) - refleksje pisarza na temat wydarzeń w Polsce w II poł. XX wieku. Analiza systemu komunistycznego.
R. Kapuściński - dziennikarz, korespondent z krajów Trzeciego Świata. W swoich reportażach opisuje zmiany społeczne, przewroty polityczne, funkcjonowanie reżimów.
Cesarz (1979) - kulisy panowania i upadku cesarza Etiopii Hajle Sellasje, feudalne stosunki i powszechna korupcja, nędza poddanych. Przytacza wypowiedzi dygnitarzy cesarskiego dworu, swój komentarz ogranicza do minimum, cytuje Biblię i klasyków. Opis systemu dyktatorskiego (analogia z socjalizmem)
Inne reportaże: wojna w Angoli (Jeszcze jeden dzień życia), obraz ZSRR (Imperium, 1993), Iranu (Szachin-szach, 1982), także zbiory esejów Lapidarium
Paweł Jasienica - eseje historyczne o Polsce przedrozbiorowej. Ukazanie szerszego kontekstu wydarzeń z dziejów narodu.
Marian Brandys - reportaże historyczne oparte na dokumentach, cytatach z listów i pamiętników - personalizacja historii (ukazanie nie tylko faktów, ale też nastrojów i atmosfery epoki).
Popularność literatury faktu w latach 60-tych i 70-tych wynika ze znużenia fikcyjnością literatury polskiej PRL, także z głodu prawdy (wymiar polityczny). Powstają utwory z pogranicza literatury i dziennikarstwa. Wpływ na popularność literatury faktu miał kryzys powieści jako gatunku zbyt skonwencjonalizowanego, oddalającego się od prawdy życia. Popularność gatunków takich jak: reportaż, esej, autobiografia, biografia, pamiętnik. Wpływ narodzin obiegu niezależnego.
LITARATURA FAKT I JEJ WYZNACZNIKI
Według słownika terminów literackich literatura ta stanowi współczesną formę piśmiennictwa narracyjnego, mającego charakter dokumentalny i częściowo beletrystyczny. Jej zadaniem jest wiarygodne przedstawienia rzeczywistych wydarzeń. Kategoria literatury faktu zastała wprowadzona przez krytyków w czasach międzywojnia.
Powieść reportażowa jest utworem, który kreuje fikcję fabularną w celu stworzenia dokumentalnej relacji.
LITERATURA FAKTU CZY POWIEŚĆ REPORTAŻOWA?
Zdefiniowanie pojęcia powieści reportażowej nasuwa wiele trudności. Swoją genezę ma ona w tradycji naturalistycznej, a na gruncie polskim rozwija się ona od lat 30-tych XX wieku. Powieść ta bazuje na autentycznym , bieżącym materiale a jej najważniejszą rolę przyznaje się sprawdzalnemu opisowi danego przedmiotu, co sprawia , że wykorzystuje ona charakterystyczne sposoby narracji reportażowej. Pierwszymi twórcami tej odmiany gatunkowej byli pisarze zrzeszeni w grupie literackiej " Przedmieście ". Głosili oni program narracji dokumentalnej, bazującej na doświadczeniu reportażu i ukazującej większe lub mniejsze realia współczesnego życia społecznego. Innymi tendencjami widocznymi w ich programie było dążenie do ograniczenia fabuły, ulokowane wydarzeń w widocznie wyeksponowanym ,zazwyczaj ludowym środowisku. Powieść ta wykazuje powiązania z reportażem i zdarza się też , ze staje się reportażem literackim. A reportaż jest sprawozdaniem publicystycznym, opierającym się na rzeczywistym materiale ( podróż, wywiady, itp.).
Jako autonomiczny gatunek literacki uformował się w II połowie XIX wieku ,co spowodowane było wielkim rozwojem prasy, ale swoje źródła ma w pochodzących już z XVII i XVIII wieku, opisach podróży, listach, pamiętnikach, diariuszach. Są też hipotezy o źródłach reportażu w opowieściach ludów pierwotnych, gdy narrator podkreśla autentyczność opowieści czy też w Biblii, dziełach antycznych, np. "Iliadzie" Homera czy w " Zagładzie Pompei" Pliniusza Młodszego.
Na gruncie polskim reportażem zainteresowano się na większą skalę w latach 30 - tych XX wieku, kiedy to gatunek ten zyskał swoja nazwę. Uprawiali go m.in. M. Wańkowicz, K. Pruszyński, Z. Uniłowski, J.Kisielewski, A. Fiedler. Ich twórczość stanowiła dowód , że reportaż może stanowić możliwość pełnej wypowiedzi tak jak to się odbywa w innych gatunkach literackich. Wtedy też zaczęto nazywać reportaże literaturą faktu.
Wyróżniamy dwa główne typy reportażu:
reportaż "surowy"- ukazujący ściśle autentyczne wydarzenia i nie wykraczający poza nie, pozbawiony osobistego komentarza odautorskiego, którego najważniejszą funkcją jest relacja, sprawozdanie.
reportaż literacki - opierający się na konkretnych faktach ale jest także wzbogacony o fantazję literacką, zatem materiał rzeczywisty połączony jest w nim z fikcją fabularną, charakterystyką psychologiczną bohaterów, komentarzami.
CECHY LITERATURY FAKTU NA PRZYKŁADZIE "CESARZA" RYSZARDA KAPUSCIŚŃKIEGO
Powieść reportażowa dopuszcza narrację w pierwszej lub trzeciej osobie lub narrację wszechwiedzącą. W "Cesarzu" zostały użyte następujące techniki narracyjne:
-narracja pierwszoosobowa, na którą składa się relacja oraz komentarz narratora- reportera, który utożsamia się z autorem. On ukazuje genezę tej niesamowitej opowieści i mówi o zbieraniu materiałów, dzięki którym powstała. Jest nim właśnie autor, czyli Kapuściński- typowy reporter, kierujący się niespotykaną intuicją ,dzięki czemu natrafia na ważne spawy. Został znawcą kontynentu afrykańskiego, gdzie żył przez siedem lat. Mieszkał w Etiopii w 1963 i 1975 roku. Ukazuje on pewne wydarzenia i klimat panujący w Addis Abebie, w czasie rewolucji. Dzięki bezpośrednim komentarzom i ocenom widoczny jest dystans narratora w stosunku do świata przedstawionego.
- narracja pierwszoosobowa, na którą składają się przytaczane przez narratora- reportera wypowiedzi bohaterów. Tworzą ją zdecydowanie subiektywne relacje i komentarze dworzan opowiadających o czasach świetności i klęski cesarza Etiopii ,Hajle Seliasje. Mówią o jego bogactwie, obyczajach i ceremoniale dworskim. Te wypowiedzi bohaterów zajmują w powieści zdecydowanie więcej miejsca aniżeli narracja , co jest analogiczne do formy reportażu a przeciwne do powieści.
Narracja reportażu jest subiektywna ,ukazuje osobistą ocenę ukazywanych faktów i wydarzeń. Narracja bohaterów tekstu także cechuje się subiektywizmem, gdyż mówią oni o faktach z własnego punktu widzenia, stosując własny język. Narrator- reporter także staje się wyrazicielem swoich bezpośrednich sądów dotyczących ludzi uwikłanych w wydarzenia historyczne i walczących z władzą lub o nią i zawsze jawi się jako ich obrońca co wskazuje na jego postawę moralną, humanitaryzm i solidarność z wrogami cesarza. Kapuścińskie nie jest obojętny w stosunku do tego o czym opowiada, czuje odpowiedzialność związaną z tymi wydarzeniami, których staje się świadkiem. Świadectwem tego są jego komentarze.
Pobudza on do rozmyślań dotyczących ludzkiej egzystencji, jej sensu, wzbudza poczucie więzi z ludźmi, którzy w różnych ustrojach politycznych, zachowali godność i człowieczeństwo i przeświadczenie tego, iż należy tych wartości bronić.
Narracja charakterystyczna dla literatury faktu, oprócz sprawozdania, opowiadania ,stosuje także opis np. tła zdarzeń, wyglądu zewnętrznego bohaterów lub ich postaw i te elementy są widoczne także w "Cesarzu".
Reportaż wykorzystuje autentyzm, czyli pokrywaniem się rzeczywistości z jej literackim ekwiwalentem. Świadczą o tym liczby, rzeczywiste nazwiska pojawiające się w treści dzieła.
Detale, fakty ukazane w utworze nie są ważne same w sobie, są za to pretekstem do refleksji nad ogólniejszymi problemami.
Świat przedstawiony powieści reportażowej charakteryzuję aktualność, a reportaż często nazywa się "aktualnym opowiadaniem o prawdziwych faktach", przy czym aktualność jest tym co w danej chwili stanowi obiekt powszechnej uwagi.
Powieść Kapuścińskiego ukazuje istotne i bieżące wydarzenie dotyczące rozwoju Trzeciego Świata, stara się ująć historię Afryki w czasie wielkich rewolucji, pokazuje kraj , który się naradza , ogarnięty głodem, nędzą a także ogromną nadzieją, kraj w którym największe zacofanie powiązanie jest z najnowszymi procesami historycznymi, gdzie miejsce ma tragedia przejmowania władzy. Powieść zyskuje znamiona uniwersalności, odbierana jest alegorycznie.
To autor może funkcjonować dzięki realnym bohaterom reportażu, a nie odwrotnie. Bohaterowie Kapuścińskiego to osoby żyjące w ukryciu i ciągłym lęku przed śmiercią. Ich imię i nazwiska zastępują inicjały, a dotarcie i wysłuchanie ich zwierzeń sprawia autorowi wiele komplikacji. Specyficzny jest ich język i subiektywizm przekonań. Staranie autora mające na celu przekonanie odbiorcy o autentyczności tych postaci były wielkie a jednak ich wyrazistość nie przeszkadza , by traktować je w sposób aluzyjny, gdyż staja się oni przedstawicielami ludzi ogłupianych i deprawowanych przez władzę. Bohaterami reportażu są również osoby, o których opowiadają rozmówcy narratora- reportera, który także sam staje się nimi, kiedy w sposób bezpośredni bierze udział w opisywanych wydarzeniach ale i wtedy nie jest on postacią pierwszoplanową. Narrator- reporter przedstawia w "Cesarzu" zdarzenia z czasu od sierpnia do września 1974 roku, jest bezpośrednim świadkiem wojny domowej w Etiopii.
Fakty ukazane w powieści reportażowej, których układ czasowy narzuca kompozycję chronologiczną, czyli jest ona zgodna z biegiem wypadków , pozwala stopniowo zdobywać wiedzę czytelnika o wydarzeniach. Sama kompozycja charakteryzuje się wielkim kunsztem. Utwór złożony jest z trzech części "Tron", "Idzie, idzie", "Rozpad".
Powieść reportażowa posiada zwartą fabułę, która skupia się na jednym przedmiocie- problemie, zdarzeniu bądź postaci. Omawiany przez nas utwór, na co z resztą wskazuje sam tytuł, dotyczy przedstawienia osoby dyktatora Etiopii i analizy powodów i okoliczności, w jakich dokonał się przełom polityczny w tym kraju.
Styl i język reportażu zależne są od charakteru twórczości autora i od gatunku reportażu. Język "Cesarza", wykazujący wszystkie cechy stylu artystycznego, charakteryzuje indywidualizacja stylu wypowiedzi oraz precyzja widoczna w wypowiedziach autora- reportera połączona z metaforyką. Dzięki tej precyzji dzieło zmienia swój charakter z typowo reporterskiego, rzeczowego sprawozdania, dotyczącego wojny domowej w Etiopii w ironiczną metaforę, przedstawiającą pewien mechanizm dziejów krajów Trzeciego Świata. Język cechuje także połączenie elementów stylu niskiego i wysokiego oraz zdolność wyrażania doznań zmysłowych, takich jak emocji , refleksji.
"Cesarz" jest dziełem , który w doskonały sposób oddaje istotę literatury faktu , do której ,co nie ulega wątpliwości, zalicza się powieść reportażowa.
JAGIELSKI
Do innych pozycji , zaliczanych do tego gatunku piśmiennictwa, zaliczyć można także , utwór wybitnego polskiego reportażysty, Wojciecha Jagielskiego ,pt. "Wieże z kamienia". Traktuje ona o Czczeni jawiącej się jako miejsce tajemnicze i naznaczone tragizmem. Pisarz przedstawił w nim niemoc mieszkańców wobec wielu nieszczęść, które powoduje wojna toczona przez garstkę szaleńców przeciw wielkiej armii. Powieść ta także zawiera historię osób autentycznych, którzy zostali określeni jako wybrańcy wojny, jak np. Asłan Maschadow i Szamil Basajew, którzy nie potrafią żyć bez walki. Występują w niej również mieszkańcy jednego z czeczeńskich aułów, którzy z powodu wojny stali się ofiarami wielkiego nieszczęścia. Najbardziej przykry staje się fakt, iż ich domy stały się basztami obronnymi. I stąd właśnie tytuł powieści dotyczący wieży z kamienia. Fakt ten jest dlatego tragicznym , gdyż miejsce, które powinno być ogniskiem spokoju i miłości jest obronną twierdzą , gdzie stosunkowo jest bezpiecznie. Utwór mówi także o wolności ,którą niewinni ludzie próbują sobie zapewnić. Powieść ta zawiera pewne analogie do "Cesarza" Kapuścińskiego, np. poprzez ukształtowanie bohaterów.
Wojciech Jagielski jest także autorem "Modlitwy o deszcz" ,powiązanej z 11 wyjazdami autora do Afganistanu i ukazującej przykry realizm życia i obyczajów ludzi tamtego świata, gdzie wszystko ma swoje wyznaczone miejsce i czas i gdzie nie ma udawania. Przebija z niej szczera wiara w Boga, wierność religii i wolności postrzeganej oczywiście indywidualnie. Przedstawiona została tam również historia Afgańczyków, którą tworzy nieustanny ciąg rewolucji i kontrrewolucji. Ich sposobem na życie staje się poszukiwanie idealnego systemu, niestety daremnie ,oraz nieakceptowania wszystkiego co obce. Powieść mówi o reżimach oraz o wojnach. Jednak zdaniem samego autora opowiada ona historię poszukiwania absolutu i metody na zachowania wolności , godności i wiary.
NAŁKOWSKA
Innym dziełem, o którym należy tutaj wspomnieć są "Medaliony" Zofii Nałkowskiej , będące cyklem opowiadań, których autentyzm uderza tak mocno, poprzez ukazanie samych faktów i relacji z wydarzeń ,brakuje w nich bowiem komentarzy autorki.
Skupia się za to pisarka na detalach, co stanowi analogię do "Cesarza".
Nałkowska była członkiem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, dzięki czemu "Medaliony" są odczytywane jako wstrząsające świadectwo zbrodni tamtych czasów i są źródłem głębokiej wiedzy o czasach faszystowskich. To z tego dzieła pochodzi słynne motto : "To ludzie ludziom zgotowali ten los...".
Do literatury faktu zaliczyć można także powieść Hanny Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem", która jest swoistym reportażem z rozmowy pisarki z Markiem Edelmanem ,lekarzem i ostatnim żyjącym dowódca powstania w getcie warszawskim.
Książka pokazuje szokujące obrazy ludzi żyjących w getcie oraz bohaterską walkę Żydów. Wszystko to prezentowane jest w postaci chłodnych relacji, pozbawionych komentarzy autorki podobnie jak to miało miejsce we wcześniej omawianych utworach. Napisana ona jest bardzo spokojnym tonem i w sposób rzeczowy. Prace nad książką trwały bardzo długo. Najpierw miał miejsce wywiad z Edelemanem, potem pojawiły się przemyślenia i jej projekt.