Literatura faktu. Zanalizuj i zinterpretuj to zjawisko kulturowe XX wieku na wybranych przykładach.
II wojna światowa była niewątpliwie jednym z najważniejszych wydarzeń minionego
stulecia. Wydarzenia jakie rozegrały się w latach 1939-1945 były tak tragiczne, że dla nas - ludzi żyjących w wolnej Polsce, w dobrobycie XXI wieku, niejednokrotnie niedocenionym - mogą być niewyobrażalne. Sytuacje, w jakich znalazło się społeczeństwo, odcisnęły ogromne piętno w jego psychice. Ślad pozostał także w kulturze. Wojna stała się głównym tematem powojennych utworów. Literatura stanęła przed ważnym zadaniem- odpowiedzi na często padające pytanie- jak człowiek zachowa się wobec dokonującego się na jego oczach zła i przemocy? Należy przyznać, że zadaniu swojemu w pełni sprostała przynosząc całą prawdę o człowieku. Literatura stała się dokumentem, przedstawieniem zaistniałych faktów. Autorzy opisywali w swoich utworach wojenne przeżycia.
Literatura faktu jako twórczość pozbawiona literackiej fikcji, doskonale sprawdziła się w przedstawianiu tragicznych realiów ostatniego wieku. Ta dokumentalna odmiana prozy narracyjnej, przedstawia rzeczywiste wydarzenia i postaci w sposób obiektywny i rzetelny. Można wśród jej gatunków wyróżnić pamiętnik, dziennik, reportaż, czy też biografię. Polscy pisarze udowodnili, iż tragedię najlepiej po prostu opisać i niech to będzie opis bez komentarzy, emocji, podany na tacy w suchych faktach, werystyczny i szczegółowy. Styl taki jeszcze bardziej przedstawia ogrom ludzkich cierpień, pozwala ponadto na samodzielny odbiór i osobistą opinię czytelnika.
Przykładem takiego utworu mogą być Medaliony Z. Nałkowskiej. Książka podzielona jest na osiem rozdziałów, a każdy opowiada inną historię. Opowieść inicjuje wywiad z młodym człowiekiem, który pracuje przy wyrobie mydła z tłuszczu ludzkiego. Jest on wyraźnie pozbawiony wyrzutów sumienia. Rozmówca nie odczuwa winy, jest pozbawiony bowiem wszelkich wartości, nie odróżnia dobra od zła. Pośród opowiadań znajduje się również historia obozowych kobiet uwięzionych w bunkrach za karę. Ich przewinieniami było nie pościelone łóżko lub niedomyty kubek, za co musiały "odsiedzieć swój wyrok" wśród nieboszczyków i wycieńczonych chorych, którzy leżeli, czekając na śmierć. Później wychodziły podobno z krwią za paznokciami i ruszały ustami, przeżuwając kawałki ludzkiego mięsa. Inna historia - o kobiecie cmentarnej - jest dowodem na to, jak silny wpływ na społeczeństwo polskie wywarli Niemcy. Kobieta powtarza bowiem ich słowa, że gdyby Niemcy nie zabili Żydów, to Żydzi zabiliby Polaków. Jest to opinia bezpodstawna i wyssana z palca, służąca temu, by Polacy nie pomagali Żydom. Oczywiste było przecież, iż pomagają cały czas, dlatego też tak długo trwała likwidacja getta warszawskiego.
Autentyzm Medalionów poraża najmocniej dzięki zastosowaniu suchych faktów, relacji z wydarzeń. Głównym elementem narracji są celowe przemilczenia . Nałkowska nie poddaje przeżyć swoich bohaterów analizie psychologicznej, zmuszając czytelnika do samodzielnego wyciągania wniosków, do głębokich przemyśleń i zatrzymania się nad tragedią, która dotknęłam miliony ludzi. Atmosfera tamtych czasów oddawana jest na różne sposoby. Czasami poprzez opis krajobrazu lub miejsca, rzeczowy, konkretny, na wskroś realistyczny, który poprzez odpowiedni dobór wyrażeń staje się scenerią pełną przejmującego smutku. Celowym przemilczeniem staje się brak odautorskich komentarzy, choć tak naprawdę poprze odpowiedni dobór środków wyrazu i wyselekcjonowanie faktów wyraża swój protest i oskarża faszyzm, który przyczynił się do masowej śmierci ludzkich istnień i cierpienia tych, którzy przeżyli.
Narratorka patrzy na tę rzeczywistość poprzez czyjś opis, czyjeś wspomnienia. W toku opowiadania wyłania się postać drugiego narratora-człowieka, z którym pisarka rozmawia bądź którego wysłuchuje. Owa dwoistość jest stałą zasadą konstrukcji fabularnej Medalionów. Narrator służy tu określonym celom: stwarza dystans w stosunku do rzeczywistości, o której jest mowa, dzięki czemu zyskuje ona zastygły kształt- nagrobkowych medalionów. Narratorzy opowiadający o swoich przeżyciach to zwykli ludzie, stąd też język utworu jest prosty. To właśnie ich oczami czytelnik patrzy na wojenną rzeczywistość, która nakreślona zostaje przez reakcje i świadomość mówiących. Z narracją związana jest trójwarstwowość techniki opisu. Warstwę pierwszą tworzą bezpośrednie relacje uczestników zdarzeń, uzyskiwane w toku rozmów, wywiadów i przesłuchań. Dają one świadectwo okrucieństwa i barbarzyństwa faszystów, porządkują jego przejawy, ukazując jednocześnie zgubny wpływ, jaki wojna wywarła na psychice człowieka. Drugą warstwę stanowi narracja odautorska, uogólniająca i obiektywizująca rzeczywistość, powstrzymująca się od komentowania, choć można poznać opinię pisarki poprzez niedopowiedzenia i skróty myślowe. Trzecia warstwa tworzy wymiar całościowy i wyłania się z połączenia dwóch pozostałych, zbiera odłamki przeżyć i skrawki życia, łączy je, zmusza do ich zrozumienia i potępienia.
Obozowe opowiadania Tadeusza Borowskiego również ukazują życie i zachowanie więźniów. Jedno z cyklu nosi tytuł U nas w Auschwitz opisuje ono pozornie normalne życie w obozie zagłady, relacje między więźniami i zasady obozowe. Pojawia się też pojęcie człowieka zlagrowanego. Więźniowie prowadzili normalne życie, mieli dostęp do biblioteki, muzeum i wielu innych instytucji. Byli dumni, że przebywają w obozie. Mogli się bawić, grać w karty. Jednak to tylko iluzja, bo gdy jedni się `bawili', drugich wieziono do gazu. Ludzie byli znieczuleni, obojętni na śmierć i cierpienie. Były też stare numery, czyli ci, którzy budowali ten obóz i byli oczywiście uprzywilejowani - Kapo, sanitariusze, Sztubacy… Przedstawił nowy model człowieka, człowieka zlagrowanego, obozowego, gdzie ofiara zmienia się w kata. Borowski dokonuje uprzedmiotowienia ludzi i opisuje ludzkie zachowania ograniczając się do opisu zewnętrznego, do zachowań, bez świata uczuć. Utwór jest całkowitą krytyką ówczesnej cywilizacji, która zbudowana jest na ofiarach z ludzi. Autor zarzuca ludziom obłudę - nie chodziło o szczytne cele. Pisarz twierdzi, że to zwycięscy piszą historię. Opowiadanie Proszę państwa do gazu to opis transportu ludności do obozu koncentracyjnego. Ludzie bardziej uprzywilejowani schodzą na rampę by pomóc w rozładowaniu transportu, w zamian będą mogli zabrać bagaże skazańców. W pociągach ludzie podróżowali w strasznych warunkach, traktowani gorzej niż zwierzęta. Po wyjściu na zewnątrz, zostawili cały swój dobytek przy pociągu, zaniepokojeni o swoją przyszłość zadawali pytania, na które nie dostawali odpowiedzi (jedyną dozwoloną formą litości w obozie było oszukiwanie więźniów do ostatniej chwili ich życia). Rozładowujący transport zabierali więźniom torebki i palta. Sam esesman nie był zaangażowany w rozładunek on tylko rozkazywał, pozbawiony emocji, przyzwyczajony. Po selekcji ofiar część z nich trafia do pracy, a pozostali do komór gazowych.
Opowiadania Borowskiego napisane są techniką behawiorystyczną i stanowią oskarżenie wobec hitlerowskiego systemu masowej zagłady. Opisane zostaje wszystko, co można zobaczyć, nawet wygląd narratora. Granica między autorem, narratorem i bohaterem jest mocno zatarta, co wzmaga wrażenie autentyzmu. Do tego dochodzi jeszcze język wypowiedzi-codzienny, potoczny, typowo obozowy, zawierający neologizmy i wulgaryzmy, często ironiczny i sarkastyczny. Borowski czyni narratorem obozowego cwaniaka, który łatwo przystosowuje się do ,,nieludzkich warunków''. Prezentuje on obozową hierarchię wartości będącą przeciwieństwem tej, do której przywykliśmy na co dzień. Najważniejszym dobrem jest życie i przetrwaniu podporządkowane jest wszystko. Nie ma miejsca na litość czy współczucie dla słabszych i mniej zaradnych więźniów. W ujęciu borowskiego obóz koncentracyjny jest miejscem do którego można się przyzwyczaić, nauczyć się sobie radzić tak, aby przetrwać-zwłaszcza jeśli się jest więźniem z jakiegoś powodu uprzywilejowanym. Uczynienie człowieka skrajnym egoistą, zniszczenie więzów międzyludzkich, uczucia przyjaźni, miłości, życzliwości, solidarności- to najostrzejsze zarzuty stawiane systemowi zagłady. Utwór Borowskiego posiada głęboko pesymistyczny wydźwięk, polegający na ukazaniu kruchości, absolutnych wydawało by się, wartości, w warunkach ekstremalnych. Tadek nie wnika w ludzkie uczucia, myśli, nie narzuca odbiorcy żadnych ocen. Proza autora Opowiadań stała się świadectwem kryzysu dotychczasowej poetyki realistycznej, która okazała się niewystarczająca i nieadekwatna do wyrażenia totalnego kataklizmu wartości spowodowanego wojną.
Inny świat jest autobiografią polskiego oficera zesłanego do lagru. Autor opisuje życie obozowe, panujące w nim reguły i zasady. Ukazuje udręki głodu, zimna, nadmiernej i niebezpiecznej pracy; wszechwładzę i samowolę rządzących obozem; nienawiść i okrucieństwo przestępców w stosunku do więźniów politycznych; oszustwa w rozliczaniu wyników pracy; kradzież żywności i żebraninę w kuchni; maksymalne wykorzystywanie więźniów, z morderczym systemem motywacyjnym w postaci różnego rozdziału żywności; mękę oczekiwania na koniec wyroku i związane z tym niespodzianki, zawody i tragedie; rozpad więzów rodzinnych, w społeczeństwie piętnującym i szykanującym nawet rodzinnych ,,pasożytów społecznych''. Podobnie jak hitlerowskie obozy zagłady, tak i sowiecki system rabunkowego wykorzystywania siły roboczej doprowadzał do nieuchronnych zmian w psychice ludzkiej i do zatracenia zwykłych norm i wartości. Zmuszał do kradzieży, lizusostwa, donosicielstwa, żebraniny, kobiety do prostytucji.
Narracja w utworze jest pierwszoosobowa. Autor pisze z własnej perspektywy i większość relacjonowanych zdarzeń utrzymane jest w takiej właśnie konwencji. Opowiadanie B. również jest pisane z perspektywy ,,ja'' narracyjnego, ale jako cytat-dokładne przytoczenie wypowiedzi, co świadczy, że autor jest nie tylko obserwatorem i uczestnikiem wydarzeń, ale i precyzyjnym kronikarzem. Inny świat jest utworem bardzo wartościowym przede wszystkim ze względu na bystrość obserwacji, barwność języka i ostrość analizy.
Zarówno Tadeusz Borowski, jak i Gustaw Herling-Grudziński zbadali obozową rzeczywistość od wewnątrz i doszli do podobnych wniosków. Obaj pokazali upadek człowieczeństwa w ekstremalnych warunkach, zgodnie też przedstawili obóz jako odrębną cywilizację, rządzącą się własnymi prawami. Różnica między tymi dwiema relacjami polega na odmienności postaw autorów wobec opisywanej rzeczywistości. U Borowskiego jej reguły obejmują całość życia obozowego i wszystkich więźniów; Herling-Grudziński natomiast obserwując gradację i profanację ciała i duszy ludzkiej w łagrowej codzienności widzi w niej także przejaw heroizmu, walki o ocalenie człowieczeństwa i wartości ,,spoza zony''. Borowski wyraża pogląd, iż obóz koncentracyjny jest przejawem ostatecznego kryzysu cywilizacji, Grudziński podziela tą opinię, jednak twierdzi, że jest to stan przejściowy, po którym świat wróci do równowagi, a dotychczasowe normy wartości zostaną odbudowane. Różnica między Opowiadaniami a Innym światem tkwi także w konstrukcji narratora. Vorarbeiter Tadek akceptuje i realizuje na co dzień reguły obozy, narrator drugiego utworu stara się w łagrze dochować wierności tradycyjnemu systemowi wartości, traktując okrutne doświadczenia jako życiową próbę.
Zdążyć przed Panem Bogiem jest to utwór niejednorodny formalnie, łączący w sobie reportaż, wywiad i zbeletryzowany dokument. Akcję tworzą epizody o chaotycznym i fragmentarycznym układzie, są bowiem zapisem trwających prawie trzy miesiące rozmów z doktorem Markiem Edelmanem, jedynym, który ocalał przywódcą powstania warszawskiego w getcie. Oprócz wstrząsających obrazów życia Hanna Krall prezentuje również walkę i heroizm Żydów. Podczas wojny zagrażała ludziom historia-po wojnie los. Jednym i drugim nie udało się pozyskać numerków na życie. Wszystko to ukazane jest w postaci relacji, chłodnych, bez jakichkolwiek komentarzy odautorskich. Powieść napisana jest bardzo spokojnym tonem i rzeczowo, jest zarazem reportażem, esejem i powieścią-miejscami niespójna, z wieloma pauzami i przemilczeniami, jednocześnie okrutnie precyzyjna i chłodna. Zdążyć przed Panem Bogiem przeszło do historii literatury przede wszystkim jako książka dokumentująca wagę czułej i uważnej pamięci, którą winni jesteśmy ginącemu światu. W zakończeniu utworu czytamy o ratowaniu pojedynczych istnień w sytuacji, kiedy tuż obok na śmierć wywożono setki tysięcy:
,,jaka to jest proporcja: jeden do czterystu tysięcy.
1:400000
Po prostu śmieszna.
Ale każde życie stanowi dla każdego całe sto procent, więc może ma to jakiś sens''
W literaturze faktu dominują formy reportażowe, cykle wspomnieniowe i zbiory opowiadań, gdzie narrator jest niemal niewidoczny, rezygnuje z komentarzy psychologicznych i ocen. Po wojnie powieść nie była zbyt popularnym gatunkiem, ale jeżeli już po nią sięgano, to najczęściej wybierano perspektywę narracyjnego ,,ja''- narrator był jednocześnie bohaterem, współuczestnikiem zdarzeń, świadkiem oraz osobą relacjonującą swoje przeżycia.
W literaturze obozowej wyróżnić można kilka nurtów ze względu na stosunek pisarzy do rzeczywistości obozowej, filozoficznej i historiozoficznej refleksji, sposób formułowania i charakter ocen.
Najliczniejszą grupę tworzą utwory, których autorzy dokonują wyraźnego podziału na świat ofiar i katów, jasno wyrażają oceny zgodne z kryteriami utrwalonymi w kulturze od wieków, akcentują bestialstwo oprawców oraz męczeństwo i heroizm prześladowanych. Zło zrodzone w obozach pisarze ci traktują jako chwilową katastrofę kultury i cywilizacji, oceniając to z zło z perspektywy minionych i przyszłych dziejów ludzkości. Pisarze związani z katolicyzmem upatrują w wojnie manifestacji odwiecznej walki dobra ze złem.
Autorzy pewnej grupy książek, pisanych z pozycji uczestnika i świadka obozowego koszmaru, opisując nieludzką rzeczywistość łagrów i lagrów, także odwołują się do poza obozowych wartości i norm, konfrontują je jednak z obozową codziennością pokazując, jak trudno pozostać ,,ludzkim w nieludzkich warunkach'', choć niektórym się to udaje.
Odmienną postawę wobec ,,innego świata'' obozów reprezentują poglądy zwolenników teorii, iż rzeczywistość obozowa jest czymś tak nowym i z niczym nieporównywalnym doświadczeniem ludzkości, że należy ją opisywać nowym językiem, trzeba również gruntownie przewartościować dotychczasowe poglądy na temat istoty człowieczeństwa, stabilności moralnych drogowskazów, a także racjonalności historycznego i cywilizacyjnego rozwoju.
Nowe zjawisko jakim była ,,epoka pieców'', wywołało nowy sposób postrzegania świata, wymagało zatem nowego języka wypowiedzi stąd często pojawiają się szczegółowe relacje więźniów. Pojawiające się równolegle w literaturze pięknej teksty dotyczące obozowej rzeczywistości przywołują fakty znane autorom najczęściej z autopsji, pozbawione ,,literackości'' i artystycznej ornamentacji. Istotną cechą literatury faktu, bez względu na kwalifikacje rodzajowe i gatunkowe, jest duży stopień autentyzmu i dbałości o wierność wydarzeń. Rozmaite gatunkowo i stylistycznie przekazy łączy też generalna tendencja do form dokumentalnych, do ascezy środków wyrazu. Chodziło o to, by ,,uprawomocnić'' to, co zapisane, nie tylko w pamięci, ale i na kartach literatury.
Zofia Kossak-Szczucka
Seweryna Szmaglewska Domy nad Birkenau, Józef Czapski Na nieludzkiej ziemi, Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
Postawę taką w sposób najbardziej wyrazisty i konsekwentny demonstruje Tadeusz Borowski w opowiadaniach ze zbiorów Pożegnanie z Marią i Kamienny świat.