5. Biernat z Lublina, Ezop, wstęp S. Grzeszczuk, oprac. J. S. Gruchała, Kraków 1997 - 11-15 pierwszych bajek, oprac. Małgorzata Gąś
Biernat z Lublina (1460/67 - ok. 1529) - pierwszy autor książek polskich. Pionier postępowej myśli w Polsce. Należy do pierwszych docenianych i uznanych historyków literatury. Był poetą, tłumaczem, bajkopisarzem. A. Brukner nadał mu tytuł „Ojca literatury polskiej”. Jego najsławniejsze dzieło to „Raj duszny” - przeróbka popularnego modlitewnika. Drugim najważniejszym jego dziełem jest „Żywot Ezopa Fryga”. Urodził się w rodzinie mieszczańskiej. Pracował na dworach - jako pisarz i lekarz. Przyjął święcenia kapłańskie, lecz nie przyjmował niewolniczo wszystkich nauk kościoła. Jego książki wydawane były w środowiskach reformacyjnych - katolicy umieszczali je w Indeksie Ksiąg Zakazanych.
Żywot Ezopa Fryga: książka wydana została ok. 1522r. (pierwsze znane wydanie pochodzi z 1578r). Książka ma formę stroficzną, występują w niej rymy parzyste. Jest to książka antyklerykalna, należy do literatury błazeńskiej, mieszczańsko-ludowej.
WSTĘP: I. „Iam był Biernat z Lublina”
„Autobiografia” Biernata z Lublina: zaczyna się: „Decem octo annorum” - „gdy miałem 18 lat”, a kończy „Bernardus Lublinus eram”, czyli „jam był Biernat z Lublina”.
Bieg życia i pracy: pracodawcami Biernata byli: Jan Zieleński, starosta łukowski, Gotard Bystram, uczestnij wojny 13-letniej i starosta w Rogoźnie, Marta Bystram, wdowa po Gotardzie.
W otoczeniu Filipa Kallimacha: Filip Kallimach działał w Polsce w latach 1470-1496, w otoczeniu Biernata przebywać on mógł w latach 1487-1490. Wpłynął on znacznie na osobowość i zainteresowania Biernata. Biernat wyjeżdża do Rzymu i ich kontakt się zrywa. Na rok 1491 datujemy pobyt Biernata u Mikołaja Bystrama i pierwsze kontakty z Pileckim. W 1492r. przenosi się do Pilczy, zostaje u najmłodszego syna wojewody ruskiego. Zostaje tam do 1516r.
Scholar Akademii Krakowskiej: bywał w Krakowie, zapisał się w 1501 do metryki Uniwersytetu Krakowskiego jako Biernat z Lublina.
„Otia” literackie: w 1501 pierwsza informacja o tym, że jest księdzem, potwierdzona w autobiografii z 1516r (także wiadomość o jego zatrudnieniach lekarskich). Najprawdopodobniej jest autorem Lekarstw doświadczonych.
Wśród lektur: „Historia trzech króli”: to ważne źródło inspiracji intelektualnych.
Biblioteka Biernata z Lublina: „Kto miłuje księgi, nie miewa tęskności”, bogaty księgozbiór Pileckich.
II. Pierwszy autor książek polskich
„Żywot Ezopa Fryga” - liczy 3144 wersy, 210 bajek (5678 wersów), 270 przysłów, sylabizm względny. Jest to anonimowa dedykacja Janowi IIII Pileckiemu.
„Ezop” - książka zakazana, zyskuje popularność w XVIw. W 1604 roku znajduje się na indeksie ksiąg zakazanych.
Świadectwo Stanisława Pudłowskiego - twórcę przekładu odkryto w XIX wieku
Wydanie „Ezopa” z 1522r. - ustalenie przybliżonej daty umożliwia notatka Pudłowskiego
Domniemany pierwodruk „Ezopa” z 1516r. - nie wiadomo, czy wydanie z 1522 to pierwodruk.
Florian Ungler - drukarz Biernata z Lublina. Niektórzy sądzą, że „Ezopa” napisał Hieronim Wietor.
Świadectwa Jana Sandeckiego-Maleckiego: wzmianki drukarza i literata, współpracownika Wietora i Unglera, który najprawdopodobniej znał Biernata osobiście.
„Raj duszny” (1513) - obszerny modlitewnik (ok. 320 stron), był przełożony z łacińskiej książki do nabożeństwa Mikołaja Wydenbusch - polska przeróbka zbioru Antidotarius animae.
Prekursor polskiej reformacji: europejski rozgłos - łaciński list do księgarza Szymona, który ogłosił protestancki teolog Malttias Flacius.
Apoteoza rozumu i obrona tolerancji: krytyka papiestwa, podanie wątpliwości nieomylności papieża, postawa tolerancyjna, potępienie przemocy w sprawach religijnych.
Biernatowy traktat o „karze za mężobójstwo” - przed 1529 wygłosił rozprawę, w której występował przeciw karze śmierci. Polemizował z Janem z Pilzna.
Rękopis „Lekarstw doświadczonych” - nie ukończone i nie wydane, ogłoszone dopiero 1564r. przez Łazarza Andrysowicza.
Czas powstania i źródła „Lekarstw doświadczonych” - 1501 - 1516.
Sprawa autorstwa „Lekarstw doświadczonych”: autorstwo Biernatowi przyznał Aleksander Brückner, sprzeciwił się temu Ignacy Chrzanowski, w „Lekarstwach…” wiersze wydrukowane już w „Raju dusznym” - potwierdzenie autorstwa.
Hipotezy i domysły: liczne pisma poza wymienionymi.
„Dialog Palinura z Karonem”: odnaleziony przez Franciszka Pułaskiego w 1908 r., (autorstwo niepewne i nie do potwierdzenia)
III. Ezop - jego „żywot” i „przypowieści”
Tradycje antyczne i renesansowa aktualność: Jego pierwsza biografia powstała w VI w p.n.e. Biernat opiera przekład na wersji humanisty włoskiego z XVw. - Ranuccio d'Arezzo (Rimicjusz).
Antyklerykalizm Biernata z Lublina: charakterystyczny dla ideologów i pisarzy plebejskich wczesnego renesansu, zwłaszcza w bajkach.
Ezop i literatura mieszczańsko-ludowa: „Ezop” ukazał się wraz z „Marchołtem” i „Sowizdrzałem” dla mniej wykształconych i mniej wybrednych czytelników.
Kreacja bohatera: sprzeczność pozorów (wartości negatywne - błazeństwo, brzydota, niskie pochodzenie) i prawdy, uczoności i ludowej mądrości.
Prowokacje estetyczne: szlachetny i mądry niewolnik, inteligentny brzydal.
Prowokacje socjalne: podkreślone plebejskie pochodzenie.
Paradoksy i antynomie: programowy sens antynomii.
W stronę współczesności: plebejskie ambicje i marzenia, krytyczny stosunek wobec feudalno-kościelnego porządku i feudalnych autorytetów.
Nobilitacja rozumu: mądrość jest gwarancją nieśmiertelności, rozum zapewnił Ezopowi wolność i poprawienie statusu społecznego.
Gra o wolność: biografia Ezopa jest historią zabiegów o wyzwolenie.
„Dla pożytku wspólnego”.
Pochwała wolności: wyzwolony niewolnik - heroldem wolności.
Apoteoza plebejusza: Ezop uchronił Samijczyków przed atakiem Krezusa.
Ezop-bajkopisarz: wynalazca bajki zwierzęcej, „Żywot” jest wstępem do zbioru bajek.
Nauczyciel moralności: katalog rad, mądrości mieszczańskie.
Przeciw możnym: niechęć, oskarżenie o nadużycia, stosowanie przemocy, dbałość o własny interes, działanie na szkodę publiczną, zwłaszcza tytuły i morały bajek.
Pochwała cnoty: przeciwstawienie cnoty bogactwu.
Cnoty społeczne: mierność: poprzestawanie na małym, własnym, jest podstawową gwarancją szczęścia i spokoju „ubogiego robotnika”, autor przeciwstawia temu nędzę moralną, niebezpieczeństwa i kłopoty życia możnych.
Krytyka próżniactwa i pochwała pracy: apoteoza pracy i przestroga przed skutkami nieróbstwa - bajki.
Zgoda w rzeczypospolitej: stosunek mieszczańskiego pisarza i ideologa dla spraw rzeczpospolitej, czyli państwa, ojczyzny, przekonanie o mediacyjnej roli państwa i sprawiedliwości władzy, krytyka możnych, których interesuje tylko dobro własne, nakaz zgody - gwarancja szczęścia i pożytku ojczyzny, korzyść dla każdego obywatelami, potrzeba więzi społecznych i narodowych ponad konfliktami stanowymi czy klasowymi, ich pożyteczność i naturalność w społeczności ludzkiej.
Bajki:
11. Człowieka znać po skórze
Małpa rozmawia z liszką, chwali jej się swoim szlachectwem i bogactwem swoich przodków. Liszka, widząc jaka jest zadufana w sobie powiedziała jej, że od razu widać po niej jak się „panoszy”. Morał: pomimo tego, co mówimy od razu widać kto kłamie, ludzie poznają się na kłamstwie.
12. Którym się słowa z uczynki nie zgadzają
Liszka uciekała przed łowcami, spotkała w lesie drwala i poprosiła go o schronienie. Powiedział on, żeby skryła się w jego kuczy. Gdy łowcy przyjechali, wskazał gdzie ona się skryła, lecz łowcy tego nie zobaczyli. Liszka widząc to, gdy odjechali wyszła z kryjówki, lecz nie miała do niego już zaufania. Drwal spytał, dlaczego mu nie dziękuje, ona odparła, że podziękowałaby mu, gdyby mówił prawdę.
13. Którzy sobie źli, nie dziw, iż i innym
Mężczyzna złapał kuropatwę i puścił ją między kury, aby ją utuczyć. Kury się jej sprzeciwiały, zastanawiała się dlaczego. Ujrzała ona, jak biją się one między sobą i stwierdziła, że nie ma co im się dziwić, że biją się z nią, skoro między sobą nieustannie toczą bójki. Morał: nie trzeba dziwić się komuś, kto czyni zło obcemu, jeżeli nie umie dogadać się z bliskimi.
14. Szkoda krasy, gdzie rozumu niemasz
Morał: nie każdy kto jest ładny musi być mądry, można być `pięknym”, lecz rozumu brak.
15. Drugi lepszy karany bywa
Człowiek modlił się do Boga o łaski. Im o więcej go prosił, tym więcej zła go spotykało, nie dostawał od niego żadnej pomocy. Człowiek się zdenerwował i roztrzaskał swojego „Boga” o ścianę. W środku znalazł złoto i zaczął dziękować za ten dar. Pytał Boga dlaczego był taki głupi i nie dał mu, gdy prosił. Morał: wielu ludzi jest takich, że słowa na nich nie działają. Dopiero kara cielesna odnosi skutek.
3