Badania historyczne w pedagogice

Historia wychowania czyli zagłębienie się w proces kształtowania pedagogiki na przestrzeni dziejów, bez którego nie sposób byłoby zrozumieć obecnego stanu teorii jak i polityki tej dziedziny. Dział nauk pedagogicznych jakim jest historia wychowania zajmuje się przedstawieniem z sposób systematyczny rozwoju poglądów , celi i środków wychowania jak również przedstawienie wysiłków jakie podejmowały społeczeństwa w zakresie nauczania, wychowania, teorii i systemów pedagogicznych eksperymentów poszczególnych szkół, placówek czy jednostek. Zadaniem historii wychowania jest też analiza poglądów teoretyków pedagogicznych jak i poszczególnych placówek oświatowo - wychowawczych.

Badania dziejów edukacji mają i tę wartość, że pozwalają zrozumieć obecny stan poszczególnych systemów oświatowych. Znajomość historii oświaty jest niezbędna dla współczesnych nauczycieli ażeby tworząc nowe wartości w pedagogice, nie „odkrywali” starych teorii i rozwiązań praktycznych ale żeby umieli je umiejętnie zmodyfikować i zastosować w codziennej praktyce.

Przedmiot badań historyka wychowania jest pojęciem bardzo szerokim,
a więc po podjęciu decyzji o ich rozpoczęciu trzeba sprecyzować dziedzinę zainteresowań, czego dotyczyć będą badania. Można używać znacznego zawężenia problemów badanych do między innymi: wychowania przedszkolnego, kształtowania nauczycieli czy też do szkolenia socjalnego. Bardzo ważne jest też określenie czasu badań. Czy będzie on jakimś określonym czasem historycznym, etapem np. dwudziestolecie międzywojenne, czy też wyznaczony historią oświaty np. „polskie szkolnictwo po ustawie z 1932r. Do wybuchu II Wojny Światowej”. Wybranie problematyki badawczej w oparciu o którą formułowany jest temat badań, wiąże się z postawieniem pytania pod adresem przeszłości, na które chcemy dać odpowiedź w podjętej pracy. Pytanie może obejmować szeroką problematykę lub też może mieć bardzo wąski charakter, który to nada pracy postać monografii. Po podjęciu decyzji co do wyboru dziedziny badawczej, można przejść do formułowania zdań pytających na które chcemy uzyskać odpowiedź.

W naukowym badaniu historycznym całość pytań, jakie winno się postawić da się sprawdzić do trzech zasadniczych:

1. Co było ? (pytanie faktograficzne)

2. Dlaczego tak było ? (pytanie przyczynowe)

3. Jakie prawa naukowe dadzą się ustalić z badań ? (pytanie teoretyczne)¹

Wszystkie te pytania mają charakter otwarty ale odpowiadając na pierwsze, dokonuje się opisu, drugie służy wyjaśnieniom i są to rzeczywiście odpowiedzi na pytania otwarte. W trzecim zaś oczekuje się odpowiedzi raczej możliwie ścisłych.

W badaniach historycznych wyróżnia się jeszcze drugi zasadniczy podział na pytania zasadnicze i pytania dopełnienia. W pierwszym przypadku rozstrzyga się między dwiema odpowiedziami wzajemnie wykluczającymi się, z których tylko jedna jest prawdziwa, pytanie typu „czy ?”. Pytanie dopełnienie, zwane inaczej pytaniami poszukiwania zaczynające się przykładowo „ kto ?. jak ?, gdzie ?, kiedy ?, dlaczego ? „. Odpowiedzi na nie polegają na wyborze spośród zbioru danych o dużej ilości elementów. W toku szukania odpowiedzi na te pytania (dopełnienia), oczywiście gdy zbiór możliwych odpowiedzi jest skończony, formułuje się pytania rozstrzygające.²

Rozpatrując zagadnienie jakim jest przedmiot badań historycznych w pedagogice, należy również wyjaśnić jeszcze dwa ważne pojęcia:

1. fakt historyczny,

2. fakt - moment dziejowy³

Faktem historycznym określa się to co się wydarzyło i jest przedmiotem badań, jakimś drobnym ułamkiem dziejów oświaty i wychowania. Każdy badacz powinien jednak mieć świadomość, że żeby poznać jakikolwiek fakt historyczny nie można traktować go osobno lecz jako część całości, którą wytworzyła rzeczywistość. Łączenie tych faktów historycznych daje łączne związki coraz to obszerniejsze pod względem treści i zasięgu czasowo - przestrzennego. Należy podkreślić że przy badaniu dziejów wychowania bierze się pod uwagę zarówno współczynnik czasu jak i przestrzeni jak również życia społecznego.

Źródło historyczne jest podstawą badań historycznych. To ze źródeł, z których mogą korzystać kolejni badacze wyciągane są wiadomości o interesujących nas faktach historycznych. Są one inwentaryzowane, opisywane, przechowywane i chronione. Tworzą dorobek naukowy i są podstawą do dalszych badań. Jednak aby z nich korzystać trzeba mieć pewność, że używane są do tego celu źródła dotyczące tego samego przedmiotu. Dlatego tak ważne jest, poznanie języka i terminologii źródeł z których się korzysta. Nie wolno także wyrywać słów ze zdania, czy zdań z kontekstu. Budując warsztat pracy badań historycznych trzeba zdawać sobie sprawę, że podstawowymi instytucjami pełnymi źródeł do badań są archiwa, biblioteki i muzea. W tych instytucjach źródła te są skatalogowane i dostępne dla każdego kto przedstawi zaświadczenie z placówki naukowej czy szkoły wyższej, stwierdzające że osoba ta zajmuje się pracą naukowo - badawczą.

Zebrane informacje źródłowe już wyselekcjonowane do rozwiązania problemu badawczego, muszą być poddane opracowaniu. Pierwszym etapem powinna być krytyka treści zebranych danych i zakwalifikowanie ich do opracowania.

W etapie drugim należy je uporządkować, pogrupować, według ustalonych pod kątem widzenia faktów historycznych i założonych kryteriów.

Trzecim krokiem będzie dokonanie w obrębie wyłonionych zbiorów sformułowania przesłanek, oraz wybór przesłanki, która ma stanowić podstawę wnioskowania.⁴

Zebrany materiał źródłowy zwany również empirycznym, ocenia się według dwóch wskaźników: jego liczby i wartości czyli kompetencji historycznej i przydatności naukowej.

Podczas opracowywania materiałów, źródeł zebranych wyróżnia się dwa rodzaje krytyki: zewnętrzną i wewnętrzną gdzie ta pierwsza obejmuje materialną stronę źródła, formy pisma, zdobienie, środki uwierzytelniania a także jego pochodzenie. Podczas badania konieczne jest określenie miejsca i czasu powstania wszystkich źródeł, bez tego nie można ocenić jego wiarygodności. Ważne jest również czy mamy do czynienia z oryginałem, czy też z jego odpisem który może posiadać skreślenia lub dopiski pochodzące od przepisującego.

Krytyka wewnętrzna źródła natomiast zajmuje się przede wszystkim ustaleniem wiarygodności czyli zbadania czy mówi ono prawdę i czy jego twórcy zawarli w nim obiektywną prawdę zgodną z rzeczywistością dziejową. Są znane sytuacje kiedy źródło jest autentyczne, a fakty w nim zawarte nieprawdziwe, napisane niezgodnie z porządkiem chronologicznym, zmienione na skutek niekompetencji piszącego lub też sytuacji środowiskowej czy napisane zgodnie z panującym ówcześnie kierunkiem politycznym.

Trzeba również zwrócić uwagę na selekcję i porządkowanie faktów ustalonych na podstawie źródeł. Powszechnie stosuje się zasadę chronologicznego szeregowania faktów, jednak trzeba zwrócić uwagę na wewnętrzną część tych faktów aby ustawić je również w związku z zawartością tematyczną. Najprościej porządkować fakty zgodnie z podstawowymi dziedzinami pedagogiki tj. wychowanie, nauczanie a szczegółowiej: szkolnictwo podstawowe, średnie, zawodowe, wyższe, specjalne, pedagogika wczesnoszkolna, społeczna, opiekuńczo - resocjalizacyjna itp.

Następnie ustalone fakty historyczne należy wyjaśnić aby poprawnie zrozumieć rozwój edukacji na przestrzeni dziejów. Według znanego metodologa historii Jerzego Topolskiego, można wyłonić przynajmniej pięć rodzajów wyjasnień (tłumaczeń) faktów historycznych:⁶

1. wyjaśnienie prze opis (deskrypcyjne)

2. wyjaśnienie przez podanie genezy (genetyczne)

3. wyjaśnienie przez podanie miejsca w strukturze (strukturalne)

4. wyjaśnienie przez podanie definicji (definicyjne)

5. wyjaśnienie przez podanie przyczyn (kauzalne)

Ostatnią fazą badań historycznych jest synteza, a następnie ustalenie praw

rządzących rozwojem dziejów edukacji. Synteza ma pokazać wzajemne związki istniejące między faktami historycznymi oraz ustalenie ich współzależności i kierunku rozwoju. Ważne jest też pokazanie jakie skutki wywołały określone fakty w procesie dziejów wychowania. Jednym słowem synteza w badaniach historycznych jest łączeniem faktów historycznych, które to dają szerszą wiedzę o przeszłości edukacji.

¹ - Barbara Łuczyńska; Badania historyczne w pedagogice

² - op. Cit.

³ - op. Cit.

⁴ - op. Cit.

⁵ - op. Cit.

3

---