WARSZTAT LITERACKI JANA ANDRZEJA MORSZTYNA
Jan Andrzej Morsztyn urodził się w roku 1621, a zmarł w roku 1693. Początkowo był Arianinem, przeszedł jednak na katolicyzm. Był osobą niezwykle sprytną i zręczną. Umożliwiło mu to szybki awans zawodowy i polityczną karierę. Najwięcej czasu spędzał na dworze króla Jana Kazimierza. Morsztyn należał do twórców salonowych, bowiem w swoich dziełach nie porusza zagadnień poważnych, nie dokonuje refleksji filozoficznych tylko opisuje atmosferę salonów, a także zamiłowanie do flirtów.
Mimo poruszania tematów błahych i prostych jego twórczość jest bardzo kunsztowna. Stosuje w wierszach następujące środki i gatunki literackie:
* przenośnia
* porównania
* wyliczenia
* powtórzenia
* stopniowanie
* kontrast
* paradoks
Najbardziej znane zbiory oryginalnych utworów poetyckich Morsztyna to Lutnia (powstały w latach 1638-1660/61, wyd. 1844) oraz Kanikuła albo Psia gwiazda (powstały w roku 1647, wyd. 1874). Pierwszy zbiór obejmuje ponad 200 wierszy, głównie erotyków wzorowanych na utworach Mariniego (nawet tytuł Lutnia pochodził od tytułu zbioru wierszy Mariniego La Lira). Druga książka, Kanikuła..., zawiera niewiele ponad 30 wierszy, w których autor wprowadza związek między kanikułą (okresem największych upałów) a żarem uczuć miłosnych wypełniających ludzkie serca pogrążone w miłości. W zbiorze tym podobnie jak w poprzednim przeważają erotyki wzorowane na utworach Mariniego. Marini nie był jedynym źródłem inspiracji literackich Morsztyna. Autor sięgał także po wzorce do autorów antycznych (Horacego, Owidiusza, Marcjalisa, Auzoniusza), łacińskich autorów poantycznych (z terenu całej Europy, ale także do np. Macieja Kazimierza Sarbiewskiego) oraz pisarzy włoskich i francuskich. Źródłem inspiracji poety były także utwory Kochanowskiego. Znane i często powielane również przez innych autorów motywy Morsztyn potrafił przetworzyć w niebanalny sposób. Jego zdolność do odświeżania utartych figur stylistycznych, zabawy słowem, tworzenia nieoczekiwanych point czy zaskakiwania kunsztownymi konceptami decydowały o oryginalności tej poezji. Morsztyn w swoich erotykach korzystał z kontrastów wynikających z przejścia od wzniosłości do potoczności czy od rozbudowanych, opartych na koncepcie komplementów do żartów i złośliwości. Przy opisywaniu kobiecej urody wykorzystywał motywy włosów, oczu wypowiadających wojnę zalotnikowi, kwiatów wyrastających u stóp kobiety czy słońca blednącego w porównaniu ze spojrzeniem kochanki. Także sięgał do opisów nieszczęśliwej miłości, która spotkała się z obojętnością i chłodem.
Wśród rzadziej podejmowanych, znajdowały się też tematy polityczne. Morsztyn w swoich wierszach krytykował postawę szlachty wobec zagrożenia ze strony Kozaków czy Tatarów. Postawa ta znalazła wyraz w wierszach Pospolite ruszenie 1649 czy Pieśń w obozie pod Żwańcem 1653. Spośród niewielu wierszy religijnych Morsztyna warto wymienić Pokutę w kwartanie, w której w udany sposób prosta forma ujmująca temat rachunku sumienia została ożywiona pomysłowym obrazowaniem.
Jan Andrzej Morsztyn był poetą, którego poezja prawie w całości poświęcona była miłości. Była to zarówno miłość cielesna i duchowa. Miłość zmysłowa charakteryzowała się zmysłowością, niezwykłością a także nosiła znamiona elegancji. Wszystko to związane było z epoką baroku. Idealna sztuka barokowa charakteryzowała się bowiem niezwykłością , oryginalnością a także była bardzo kunsztowna. Miłość najczęściej wiąże się z obrazem kobiety. Podziw jej cielesnych kształtów. Natomiast w poezji Morsztyna mamy raczej analizę i ukazanie zmysłów, żądzy jaka włada mężczyzną w momencie obcowania z piękną kobietą.
Morsztyn przedstawia w swoich utworach taką grę zmysłów. Opis tej gry oparty jest na koncepcie. Polegają one na nowym zestawianiu słów, najczęściej na zasadzie kontrastu. Bardzo ważne dla jego utworów jest także uzyskiwany efekt końcowy, najczęściej jest to paradoks albo ironia.
Interpretacja wybranych utworów Morsztyna:
"Cuda miłości" - utwór ten zawiera mnóstwo pytań retorycznych, stawiane są one na początku utworu. Są one tak skonstruowane , że odnosimy wrażenie czegoś nielogicznego, swoistego paradoksu. Podmiot liryczny poprzez te pytania dochodzi do wniosku, że nie ma serca, a mimo to żyje: " Jak żyję, serca już nie mając?". Podmiot liryczny mówi , że nie żyje a mimo to odczuwa ból. Podobnie jest z płaczem i ze łzami. Płacze a łzy pozostają wciąż mokre. Te dwa elementy płacz i ogień mają w tym utworze znaczenie symboliczne. Płacz to odzwierciedlenie stanu psychicznego jaki przeżywa osoba nieszczęśliwie zakochana. Łzy i płacz to przede wszystkim niepewność i rozgoryczenie jakie wywołuje w nim miłość. Natomiast ogień jest symbolem uczuć jakie miotają podmiot liryczny. Jego uczucia są bowiem trudne do ugaszenia i są także bardzo żywiołowe. Morsztyn sądzi że nie da się obronić przed uczuciami rozumem. Jeśli zaczniemy się w ten sposób bronić jeszcze szybciej wpadniemy w jej sidła.
"Do trupa"- podobnie jak wcześniejszy utwór ten także oparty jest na wywodzie podmiotu lirycznego. Zwraca się on do trupa używając słów: " ty nic nie czujesz, ja cierpię srodze". W utworze tym mamy zestawione cechy, które określają podobieństwa między osobą nieszczęśliwie zakochaną, a trupem. Podmiot liryczny porównuje się wręcz do trupa: " Leżysz zabity i jam też zabity; Ty -strzałą śmierci, ja strzałą miłości" Żałobne płótno przykrywa ciało trupa natomiast nieszczęśliwie zakochany zakryty chodzi ciemnością i rozpaczą jaka na niego spada. Ponadto obie postacie nie mogą już w swoim życiu nic dokonać. Po zestawieniu podobieństw tych dwóch postaci Morsztyn zestawia różnice jakie pomiędzy nimi są. Postać trupa określona jest symbolem spokoju, nie przeżywającą już bólu. Zakochany natomiast cierpi, płacze, wzdycha za ukochaną osobą . Uczucia ciągle nim targają nie potrafi tego ognia jaki ma w sobie niczym pokonać.
Próba definiowania miłości przez Morsztyna to wartość przede wszystkim ziemska. Miłość nie jest wieczna, przemija jak wszystko inne co jest na ziemi. By zdefiniować miłość sięga Morsztyn jedynie do uczuć a nie do filozofii czy nauki. Morsztyn uchodził za mistrza konceptu barokowego. Jeśli chodzi o zestawienie osoby trupa i zakochanego to jest to niesamowity ale jakże nowoczesny przykład takiego konceptu. Jeśli chodzi o formę utworów Morsztyna to jest ona dla poety bardzo ważna w dodatku w pewnym stopniu podporządkowuje sobie treść.
Dzieła Jan Morsztyna nie wniosły wiele do naprawy państwa. Mimo to są cenną zdobyczą i wartością literacką. Morsztyn bowiem udoskonalał swój warsztat poetycki i dbał o poetykę i tematykę salonową.