Łukasz Górnicki, Dworzanin polski, oprac. Roman Pollak, wyd. 2 zmienione, Wrocław 1954, BN I 109. (księgi I-II)
WSTĘP
Oryginał włoski „Dworzanina” na tle jego czasów.
Rola dworu w kulturze rycerskiej.
dwór wywyższa władcę wobec poddanych.
ośrodek wyższego życia.
także ognisko ucisku, krzywdy, gniazdo egoistycznych instynktów i bezkarnych zbrodni.
sztuka i nauka, uroczystości, zabawy, uczty, polowania + muzyka, taniec i pieśni.
rozwój kultury rycerskiej i obyczaju dworskiego w XII i XIII wieku w południowej Francji i na Sycylii, w XIV wieku m.in. w Burgundii.
rycerskie igrzyska, wędrowni śpiewacy.
„miłość dworska”.
ograniczany udział kobiet.
Włoskie dwory renesansowe.
mniejsza siła feudalna, nie pochodzenie społeczne, ile wartość osobista otwierała drogę do zaszczytów, godności i sławy.
nie gnuśne rycerstwo, lecz oświecone mieszczaństwo.
handel, mecenat sztuk i nauk, humanizm, rywalizacja ośrodków miejskich, nowe formy towarzyskiego współżycia, tzw. akademie (np. florencka Akademia Platońska).
koniec XV wieku upadek miast.
Życie towarzyskie i literackie.
obrazy zebrań towarzyskich, zabaw i dyskusji: Boccaccio „Filocolo”, „Dekameron”, G.B. Basile „Il Pentamerone” - charakter świecki, krytyka zachowania kleru.
ok. połowy XV wieku znajomość kultury antycznej i niektóre elementy filozofii Platona, rozkwit kultury języka włoskiego.
renesans włoski: kobieta na równi z mężczyzną, Vittoria Colonna (1547), Izabela d'Este, Elżbieta Gonzaga, Ippolita Sforza, Cecylia Gallerani, Imperia, Tulia d'Aragona.
Przerost zainteresowań intelektualnych.
zebrania i dyskusje tracą kontakt z rzeczywistością, „Sztuka dla sztuki” moraizujące, platonizujące, petrarkizujące i estetyzujące XVI-wieczne traktaty i dialogi: P. Bembo, G. Della Ca-sa, A. Firenzuola, G.B. Gelli, B. Castiglione.
zagrożenie zewnętrzne i brak możliwości zjednoczenia się.
Zwierciadła literackie włoskiego renesansu.
Włochy z ostatniego okresu w renesansie:
Ariost „Orland szalony”: artysta ucieka od dworu w sen na jawie, sztuka uzupełnia życie.
Machiavelli „Książę”: twarda rzeczywistość bez upiększeń, głęboka znajomość natury ludzkiej.
Castiglione „Dworzanin”: złoty środek.
dwór Montefeltrów w Urbino, połowa XV wieku państewko księcia Fryderyka (1444-1482) i jego następcy, Guidobalda (1482-1508) + Elżbiety z Gonzagów.
Baltazar Castiglione.
1478-1529, hrabia, dworak, żona z posagiem, niezbyt interesował się rodziną.
dwór Sforzy Ludwika Moro w Mediolanie, Gonzagów w Mantui, od 1504 r. w Urbino u Guidobalda, później u Franciszka Marii della Rovere.
poseł książęcy w Rzymie, od 1525 r. poseł papieski u cesarza Karola V w Hiszpanii (znajomość z Dantyszkiem).
wcześnie wiersze łacińskie, sonety włoskie dla mody.
portret pędzla Rafaela.
„Il Cortegiano”.
wyidealizowana podobizna samego siebie, odbicie zainteresowań i ideologii.
praca w latach 1508-1516.
obraz dworu Guidobalda + rozważania z czasów pobytu w Rzymie.
Rodowód „Dworzanina”.
literatura moralizująca, speculum - zwierciadło; traktat, rzadziej dialog, często z przykładem, aforyzmem, anegdotą, życiorysem.
źródła „Dworzanina”: Cicero (zwłaszcza „De oratore”), Plutarch, Arystoteles, Plato, z włoskich: Boccaccio, Ficino i Bembo.
Układ i swoiste cechy włoskiego oryginału.
średniowieczne zwierciadła + kultura antyczna i renesansowa.
techniczny układ: kombinacja dialogów Platona, traktatów Cicerona, „Dekameronu” i „Asolani” Bemba.
pierwodruk: Aldus w Menecji, 1528 r.
misterne, artystyczne powiązanie elementów wziętych z innych autorów.
Portrety współczesnych.
liczne i w składzie rozmaite.
wstęp: literacki wizerunek księcia Guidobalda (nie bierze udziału w zebraniach).
25 osób zabiera głos w „grze rozmownej”, w tym 4 damy: księżna Elżbieta Gonzaga, pani Emilia Pio i 2 na dalszym planie; poza tym: szlachta, dyplomaci, przedstawiciele kleru, rycerstwa, poeci, literaci, rzeźbiarz, muzyk i błazen.
przekomarzanie, docinki, dowcipy, dworska galanteria, zwalczające się stronnictwa (np. anty-feminiści + obrońcy płci niewieściej; Wenecjanie + Toskańczycy…).
Odrębność i wartość Castiglionowego zwierciadła.
bogactwo i rozmaitość treści + artyzm formy.
długi szereg zagadnień aktualnych.
mimo obszernych rozmiarów nie nuży jednostajnością.
dialog z introdukcjami, ustępami opisowymi, ustępami refleksyjnymi.
język wytwornie prosty.
Realizm „Dworzanina”.
odtwarza dość wiernie życie towarzyskie na dworze w Urbino.
skłonność do idealizowania, do przemilczania stron i rysów ujemnych.
jedynie ból patriotyczny.
„Dworzanin” poza Italią.
wpływ na kulturę obyczajową i umysłową w Hiszpanii, Anglii, Francji (zwłaszcza w XVII wie-ku).
w XVI wieku we Włoszech 40 wydań.
wpływ na Tasso w „Dialogo della Corte”.
przekłady:
hiszpański: 1534 r., Juan Boscan.
francuski: 1537 r., J. Colin;p wpływ na Montaigne w koncepcji nowoczesnego człowieka.
niemiecki: 1560 r.
angielski: 1561 r., sir Thomas Hoby.
polski: 1566 r.
łaciński: 1606 r. we Frankfurcie.
Tchnienie renesansu w polskiej kulturze obyczajowej i towarzyskiej.
Cechy kultury polskiej w XIV i XV wieku.
od czasów Kazimierza Wielkiego świecka, południowo-zachodnia rycerska kultura obyczajowa, biesiady i turnieje, dwory królowych; kancelaria królewska z wykształconymi literatami- stylistami (łacina + zachodni, nowomodny zwyczaj).
nad innymi warstwami społeczeństwa góruje duchowieństwo, zwłaszcza wyższe, niektórzy biskupi i opaci żyją na kształt udzielnych książąt.
mieszczaństwo: obyczaj niemiecki wśród patrycjatu; wpływ ujemny: zamtuzy, gospody, karczmy, hazard, wydrwigrosze (trefnisie, inoskoczki…).
szlachta: rośnie w siłę, butę i znaczenie.
Odbicie nowych prądów w literaturze tego czasu.
średniowieczne historie i opowieści o wojnie trojańskiej i o Aleksandrze Wielkim, kult kobiety i wesołych biesiad.
Przełom renesansowy.
połowa XV wieku, wzmagają się wewnętrzne fermenty i zewnętrzne naciski polityczne, nowe zagadnienia społeczne, gospodarcze i polityczne, np. Jan z Ludziska w obronie chłopów w 1447 r., husytyzm 1448 r., traktat Parkoszowica, zabójstwo Andrzeja Tęczyńskiego 1466 r., pokój toruński 1466 r., przybycie Kallimacha 1470 r.
starcia ideologiczne stanów, klas i grup społecznych.
wpływ Kościoła i pierwiastki świeckie, Wit Stwosz, Kallimach, Grzegorz z Sanoka.
rośnie znaczenie wykształcenia.
program egzekucyjny.
przewaga publicystyki w literaturze.
Rola Krakowa.
Akademia, dwór królewski, pierwsze na północnym Wschodzie drukarnie, wymiana myśli i zdobyczy kultury oraz techniki z Zachodu.
kuźnica kultury umysłowej, obyczajowej i towarzyskiej, taką rolę pełni do pierwszej połowy rządów Zygmunta Augusta.
nowy typ życia i nowomodnego obyczaju.
szybkie, ale powierzchowne, przejmowanie wzorów zachodnich, mimo niedostatecznej ilości ośrodków kultury.
Nurt tradycyjny.
powierzchownie nowoczesna kultura + wyobrażenia i przesądy średniowieczne.
rysy rycersko-mieszczańskie, np. galanteria w stosunku do kobiet (erotyki Otwinowskiego).
Kontakty z zagranicą.
duże zróżnicowanie w obrębie poszczególnych warstw i klas społecznych.
Pierwsze dwory renesansowe w Polsce.
Grzegorz z Sanoka w Dunajowie pod Lwowem, Kallimach.
Kraków: Kallimach, Celtis i inni polscy humaniści.
Humaniści-dworzanie.
humaniści zygmuntowskich czasów: ludzie niezamożni, nieraz niskiego pochodzenia, chłopskie lub „miejskie synki” (Paweł z Krosna, Erazm Ciołek, Janicius, Górnicki).
obowiązkowe studia i podróż zagraniczna, pobyt na dworze, kościelne beneficja, kariera duchowna, dyplomacja, np. Dantyszek.
Bona i włoski styl życia w Polsce.
włoski styl życia miernikiem poziomu i nowoczesności kulturalno-umysłowej, artystycznej i obyczajowej.
Bona: próba zapewnienia kobiecie więcej praw życiowych i swobody, jak we Włoszech.
wieloletnie studia Pociechy obaliły legendę o ujemnej, a nawet zgubnej roli, którą przypisywano Bonie i jej dworowi.
Wyjazdy na studia. Padwa.
studia zagraniczne, zwłaszcza na północy Włoch.
Tematy i poziom zebrań towarzyskich (według ważności).
bieżące nowinki de publicis - politykomania.
sprawy związane z ruchem reformacyjnym.
życie literackie i wiedza humanistyczna.
kwestie naukowe.
Koła dyskusyjne.
koła i kółka dyskusyjne skupiające się wokół wybitniejszych osobistości: Grzegorza z Sanoka, Kallimacha, Ostroroga, Piotra z Bnina, kanclerza i prymas Jana Łaskiego, Erazma Ciołka, Decjusza, Lubrańskiego, wojewody Andrzeja Tęczyńskiego, Andrzeja Trzycieskiego, hetmana Tarnowskiego, Kmity, Radziwiłła Czarnego, Andrzeja Górki.
ruch egzekucjonistów - walka polityczna się zaostrza, wysoki poziom dyskusji sejmowych.
Udział kobiet w nowym życiu.
na ucztach, rodzinnych uroczystościach i weselach, w „uczonych” rozmowach nie brały udziału.
zwykle elementarne wykształcenie.
Układ warstw kulturalnych za Zygmunta Augusta.
dwór królewski, zamożne mieszczaństwo, dworzanie contra szlachta ziemiańska.
warstwy kulturalne: dwór Bony, studencko-dworska (Kraków), dwory wielmożów świeckich i duchownych, zamożna szlachta ziemiańska, zacofana a uboga szlachta oraz Litwa.
Rezultat „reformacji obyczaju”.
nie zmienia się życie rodzinne, kultura obyczajowa kobiety.
skrócenie biesiad.
większe znaczenie pogawędek i dyskusji.
nad dworzanina powoli zaczyna górować ideał szlachcica-ziemianina.
„Dworzanin polski”.
Wątki „Dworzanina” w dawniejszej literaturze.
niemożliwy dokładny przekład jak hiszpański Juana Boscan z 1534 r. - inne warunki.
dla „Dworzanina” tylko częściowo przetarta droga w Polsce.
część wątków podjęta już wcześniej.
Górnicki i Zygmunt August.
Górnicki 1527-1603, mieszczanin, jego opiekunem był wuj, poeta i muzyk, Stanisław Kleryka (Gąsiorek - zm. 1562 r.).
studia w Krakowie i Padwie, na dworze Samuela Maciejowskiego (1545-1550), biskupa Zebrzydowskiego, podkanclerzego Przerębskiego, liczne podróże zagraniczne.
po 1559 r. sekretarz w kancelarii królewskiej, następnie bibliotekarz królewski, głównie w Wilnie.
od 1565 r. w Tykocinie, rzadkie wyjazdy.
„Dworzanin polski”.
pierwszy okres twórczości, jedyne dzieło szybko ogłoszone drukiem.
praca nad nim: koniec 1559 - 1565.
wpływ Zygmunta Augusta (jak wielki?).
druk: Maciej Wirzbięta, 1566 r.
Uwagi nad wstępem do pierwszej księgi.
ostatnią napisaną częścią „Dworzanina polskiego” była dedykacja (stosunek króla do genezy tego dzieła).
wcześniej niż dedykacja - wstęp do pierwszej księgi.
„Dworzanin polski” stał pod znakiem „służby poczciwej sprawie”.
dla „domowych” Polaków, nie dla „bywałych”.
przypomnienie tradycji dworu biskupa Maciejowskiego i grona niedawno zmarłych a ogólnie szanowanych osobistości.
zdaniem Górnickiego inaczej nie można było przełożyć Castiglione'a.
próba przezwyciężenia ubóstwa polskiego języka literackiego
Źródła „Dworzanina polskiego”.
gruntowne studium oryginału i poznanie jego źródeł.
źródła: oprócz „Dworzanina”, dzieła Cicerona (zwłaszcza „De oratore”), Plutarch (ks. I, III, IV), komentarz Marsilia Ficina do Platońskiej „Uczty” (ks. IV), dialogi Platona lub Pseudo-Platona: „Uczta”, „Fedon”, „Timajos”, „Lysis”, „Politikos”, Liwiusz, Valerius Maximus, „Dekameron”, dia-log Speroniego, Berni; Kromer, Kochanowski.
traktat ożywia renesansowa polskość.
Sceneria.
nie późnym wieczorem po wieczerzy, ale spokojne, letnie popołudnia 1549 r. w ustronnej, renesansowej willi pod Krakowem, nad Prądnikiem.
Osoby: biskup Maciejowski.
pierwszy senator Rzeczyspospolitej, biskup krakowski, kanclerz koronny (do ok. 1550 r.), Samuel Maciejowski; Kromer: „Sokrates drugi”, „dusza świata”.
renesansowy, wyidealizowany wizerunek na wstępie pierwszej i ostatniej księgi.
wychowanek Tomickiego, inteligentny, uczeń latynisty Amazeusza, mówca, filar prohabsburskiego obozu, główny przeciwnik Bony, przyczynił się do zaostrzenia konfliktu między Zygmuntem Augustem a jego matką ze szkodą dla państwa; życiorys łacińśki (Padniewskiego?) w ujemnym świetle.
nadaje ton rozmowom, nie bierze udziału w grze - zdrowie albo obowiązki go odciągają.
Górnicki celowo dobrał skład grona.
Kasztelan Maciejowski i Wojciech Kryski.
kasztelan lubelski, Stanisław Maciejowski, pełnił urząd marszałka dworu królowej Barbary, później marszałek nadworny koronny, miał dar zjednywania sobie ludzi i niezwykły urok osobisty.
Wojciech Kryski i Stanisław Wapowski na czoło grona: „chwalebne obyczaje polskie”, szeroka europejska kultura, znajomość świata i ludzi, uroda, dowcip, nauka.
Kryski: od 1550 r. dworzanin, sekretarz, dyplomata, studia filozoficzne i prawnicze, poselstwa, zmarł w Pułtusku w 1566 r., mając 33 lata; gorący zwolennik włoskiego obyczaju; mówił o doskonałym dworzaninie, uczony dyskurs o językach współczesnych i o klasycznych, o wykształceniu dworzanina, końcowy dytyramb na cześć najwyższej miłości i piękności.
Stanisław Wapowski.
wstęp do IV księgi.
„pisma” zaginione, rzadko zabiera głos.
Andrzej Kostka i Aleksander Myszkowski.
ze szlachty pruskiej, nauka w Poznaniu, studia we Włoszech, 1547 r. u Maciejowskiego, ur. ok. 1529 r., zm. w styczniu 1550 r.
o dwornej pani.
niewiele wiadomości o Myszkowskim, zachorował w czasie napadu Tatarów na Podole w 1548 r., zmarł mając 28 lat, obrońca niewiast, o dwornej pani.
Derśniak i Bojanowski.
Bojanowski „z przyrodzenia” dowcipny, Derśniak anegdoty, żarty i dowcipy, „poeta”.
Bojanowski raczej nie był we Włoszech, rozmiłowany w historii, sprzyjał nowinkom i obozowi reform, krytycznie na małżeństwo króla z Barbarą (stąd antyfeminista według Górnickiego?).
Lupa Podlodowski.
„starszy nad dworem księdza Maciejowskiego” i jego bliski krewny, wiekiem już podeszły, „domowy” szlachcic, niechętny Włochom, rozsądny, znajomość rycerstwa i prawa; niechętny nauce.
rzadko się odzywa i krótko.
w sumie 9 osób z nazwiska.
Fraszki i żarty.
dłuższe oryginalne ustępy, dodatki, powiedzenia, porównania, sentencje.
np. ustęp o języku polskim i innych językach słowiańskich, o grze w karty.
ok. 40 anegdot za Castiglione'm, 7 z Cicerona i 40 polskich.
życie, werwa i artystyczne zacięcie - anegdoty i facecje ze złotych lat zygmuntowskich.
liczny poczet migawkowych postaci: Rej, Szydłowiecki, sędzina Kochanowska.
brak przyjaciół w gronie rozmawiających: Nideckiego, P. Myszkowskiego, Przerębskiego i samego autora.
Dworna pani.
III księga.
poglądy na role kobiety i jej stosunek do mężczyzny, jej rola w ówczesnym życiu polskim.
bardziej rygorystyczne, ograniczały swobodę, zwłaszcza mężatek.
czytanie i pisanie, z ćwiczeń fizycznych tylko taniec; żadnych farb i malowideł; wstydliwość i pokora.
amory: tylko na biesiadzie, bez podarków, tylko miłość, nie do mężatek.
o Polkach sympatycznie, nie są „bestliwe”.
miłość prosta w słowach, pełna szczerości, z polska „otworzysta”.
Zwierciadło stroju ówczesnego.
różne odmiany strojów w Polsce, sposób noszenia bród i wąsów, o goleniu czupryn.
Retusze artystyczne.
wtręty mające charakter artystyczny - uzupełnienie lub ożywienie i uplastycznienie obrazów, wzmocnienie komizmu sytuacji.
przysłowia, szczegóły do anegdot.
Opuszczenia i zmiany.
spolszczeniu lub odrzuceniu uległy: nazwy osób i miejscowości, fakty z dziedziny historii i kultury literackiej oraz artystycznej u nas nieznanych, krytyka mnichów (anegdoty i złośliwe przytyki), subtelności muzyki i malarstwa (np. zmienione na gastronomię); muzyka i kwestie literackie (ubóstwo polszczyzny).
Uwagi o języku i stylu.
nie proza Reja ani Orzechowskiego.
brak żywiołowości twórczego talentu, namiętne ukochanie ojczystego języka, chęć ubogacenia polszczyzny, wywyższenia jej wśród innych języków.
wstęp i teoretyczne (samodzielne) wywody o języku zacięcie naukowo-językowe, filologiczne.
styl przesycony intelektualizmem.
zapożyczenia w niewielkim stopniu: ruskie, czeskie, litewskie, łacińskie, włoskie, niemieckie i greckie.
ożywiające wywód porównania z codziennego życia ziemiańskiego i myśliwskiego.
Kwestia wierności przekładu.
spolszczenie, inni interlokutorzy, zbliżenie zawartości pierwowzoru do kultury umysłowej i obyczajowej „domowych” Polaków.
okrojona włoska treść + bogactwo rodzimej rzeczywistości, np. ustna tradycja, własne spostrzeżenia i wspomnienia.
niezmienione: kościec oryginału, rozkład jego treści i większa część zasadniczej osnowy.
Losy „Dworzanina” i jego społeczna rola.
nie dla „uczonych”, lecz „domowych” Polaków.
popularności nie zdobył, tylko II księga - facecje i anegdoty.
żywot dworski w drugiej połowie XVI wieku mało pociągający.
idea zbyt wysokiego życia towarzyskiego.
większa popularność „Żywota” Reja - bardziej przystępny, ograniczone aspiracje intelektualne.
podziw i uwielbienie Krasickiego dla Górnickiego, od tego czasu stała, umiarkowane zainteresowanie.
wyjątkowe zjawisko: anonimowy przekład przekładu na niemiecki w 1856 r.
Pozycja „Dworzanina” w literaturze.
umniejszenie literackiej wartości oryginału przez uproszczenie scenerii, redukcję grona uczestników i eliminację kobiet brak zabawy towarzyskiej, brak przedstawicieli kleru.
talent w miniaturowych obrazkach.
„Dworzanin polski” ważny w rozwoju języka literackiego.
pierwsza parafraza wybitnego utworu z nowoczesnej literatury.
dowód na współpracę włoskiego renesansu w kształtowaniu nowej kultury złotego wieku, 38 lat po wydaniu oryginału.
TEKST
dedykacja: dla Zygmunta Augusta, „Najaśniejszemu Książęciu a najmożniejszemu w Krześcijaństwie panu”, liczne księgi polskie wyszły z druku za panowania tego króla, to on natchnął autora do przetłumaczenia tego dzieła; napisane „w Tykoczynie, ośmnastego dnia lipca, roku od Narodzenia Pańskiego tysiącznego pięcisetnego sześćdziesiątego piątego”.
PIRWSZA KSIĘGA <<DWORZANINA>>
geneza utworu, potrzeba zmian dokonanych przez Górnickiego, o przekładzie, „Polakom pisząc, Polakom folgować”.
pod Krakowem płynie rzeczka Prądnik, tam ma dom na modłę włoską biskup Samuel Maciejowski, „drugi Sokrates”.
z powodu niezbyt dobrego zdrowia biskup przyjechał „na Prądnik”, mieszkał tam 7-8 dni, przyjechali do niego dworzanie: pan Kryski, pan Wapowski, pan Aleksander Myszkowski, pan Derśniak, pan Bojanowski i „ini zacni”.
pewnego dnia ktoś wspomniał o kartach, biskup dał inicjatywę do „gier rozmownych”, zachęca Kryskiego do rozpoczęcia rozmowy, jako zwolennika włoskiego obyczaju.
Podlodowski niechętny rzeczom włoskim.
Myszkowski zaprzecza, że nauka jest niepotrzebna.
popiera go biskup.
wymyślają po kolei grę - temat rozmowy, wspomnienie gier na dworze Tomickiego.
biskup odchodzi odwołany przez „komornika z listy” (pokojowca, dworzanina z listami).
pomysł pana Kostki: o miłości; Derśniaka: świecie, dlaczego z jednym chcę przebywać, z innym nie; Bojanowskiego: dworzanin; Kryskiego: nie ma lepszego pomysłu niż pan Bojanowski.
Kryski i Bojanowski: rzecz o pojmowaniu szlachectwa.
Kryski, Derśniak: sylweta „sierdzitego” rycerza.
Kryski: portret włoskiego eleganta, znajomość rycerskiego prawa, dworzanin: skromny, przystojny, ochoczy, słowny, ostrożny w mowie, nie popędliwy, dobry jeździec, gry i zabawy, turnieje, gra w piłę, woltyżerka na koniu nie jest dla idealnego dworzanina (to kuglarstwo), o obyczajach: taniec, ubiór.
Kryski: o językach współczesnych (m.in. o zapożyczeniach i o pochodzeniu ludów słowiańskich) i klasycznych; ważny kunszt wypowiedzi - retoryka; staranie kobiet o urodę, cnota; o wykształceniu dworzanina; rycerskie rzemiosło, równie ważna nauka; talent muzyczny lub wokalny.
Podlodowski: twierdzi, że muzyka i „ine fraszki” bardziej potrzebne byłyby kobiecie niż dworzaninowi.
Kryski: przywołuje postaci Aleksandra Wielkiego, który bardzo lubił muzykę, Sokratesa, który na starość uczył się grać na lutni, oraz innych ludzi ze starożytności.
Bojanowski: przyznaje rację Kryskiemu.
wchodzi biskup; koniec rozmowy, bo wieczerza już gotowa, dalszą dyskusję odkładają na jutro.
WTÓRA KSIĘGA <<DWORZANINA>>
o starszych, którzy stare chwalą, młode ganią, bo siły odchodzą, zepsuty smak, niechęć do zabawy…, polski strach przed żeglugą
biskup nie będzie uczestniczył w rozmowie, „dla spraw Króla JM. musiał na pokój odyść”.
„Zeszło sie było ku tej rozmowie coś więcej niż przedtym dworzan i inych zacnych ludzi”.
Bojanowski: dworzaninowi najbardziej potrzebna roztropność.
Myszkowski: dworzanin powinien się strzec „wydwarzania”; odpowiedni temat z odpowiednimi ludźmi, np. z żołnierzem o wojnie, z uczonym o księgach…; dobrze, jeśli umie śpiewać i grać na lutni; taniec; o różnicach wieku młodego i sędziwego - najlepszy średni; dworzanin powinien być lojalny wobec swego pana, ale ojczyzna musi być na pierwszym miejscu.
Kostka i Myszkowski: różne odmiany strojów w Polsce, sposób noszenia bród i wąsów, gole-nie czupryn, spotykać się z wieloma ludźmi-cudzoziemcami, ale z zachowaniem polskiej kultury, „jako cię widzą, tako cię piszą”.
Myszkowski i Derśniak: przyjaźń Boży dar.
Kostka i Myszkowski: gra w karty, sama gra jest dobra, ale potępiają hazard, także szachy są przyjemną zabawą, ale Myszkowskiemu nie podoba się zbyt wielka umiejętność.
Myszkowski: anegdota o dwóch zakochanych kobietach.
amory z pannami lub wdowami.
Derśniak: znajomość łaciny, obeznanie, np. „Aleksander Papa vi / VI” - Aleksander papież gwałtem / szósty; „Nicolaus papa quintus” = NPPU - Nihil papa volet (czyli: nic nie wart papież); myśliwskie „koloryzowanie”; anegdota o Koźle i pachołku oraz o doktorze Rojzjuszu Hi-szpanie z fraszek Kochanowskiego; sędzina Kochanowska; o żebraku i panu Bojanowskim; o królu Zygmuncie; o Rafaelu; o królu Starym; o Szydłowieckim; o trzech Włochach, grających w karty w gospodzie.
dyskusja na temat kultury, godności i roli kobiety: średniowieczny pogląd, że kobieta to ostoja zła, oraz, głównie za Platonem, przyrównanie kobiety do mężczyzny.
Bojanowski- antyfeminista, Kryski broni niewiasty.
kasztelan Maciejowski zapowiada, że jutro będą rozmowy na temat tego, co się odnosi zarówno do dworzanina, jak i do dwornej pani.
.............................................................................................................................................................................................
Łukasz Górnicki (Góra) urodził się w Oświęcimiu w roku 1527 w rodzinie mieszczańskiej. Na szczęście dla przyszłego pisarza posiadał on wuja, Stanisława Kleryką-Gąsiorka, dworzanina królewskiego i znanego poetę, który zaopiekował się nim i pomógł zdobyć wykształcenie, a potem rozpocząć karierę dworską. Łukasz Górnicki zaczął służbę od posady sekretarza biskupa krakowskiego Samuela Maciejowskiego. Następnie czekał go wyjazd do Siedmiogrodu i Włoch (tu podejmuje studia). Przez dwa lata służy u biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego. W roku 1552 rozpoczyna współpracę z kancelarią królewską. Razem z dworem Zygmunta Augusta wyjeżdżał do Gdańska, Królewca i Wiednia. Przyjął niższe święcenia, co pozwoliło mu objąć probostwo w Wieliczce. Na lata 1557-1559 przypada jego drugi pobyt we Włoszech, gdzie podejmuje studia na Uniwersytecie w Padwie.
Po powrocie do kraju został sekretarzem i bibliotekarzem królewskim. Przyjaźni się w tym czasie z Janem Kochanowskim oraz Andrzejem Nideckim. W roku 1561 nobilitowany, w kilka lat później objął starostwo w Tykocinie (przeniósł się tam wraz z biblioteką królewską gromadzoną dotychczas w Wilnie). Za panowania Stefana Batorego w życiu publicznym uczestniczył tylko sporadycznie. Zmarł 22 lipca1603 roku w Lipnikach pod Tykocinem. Łukasz Górnickim był jednym z najwybitniejszych prozaików polskiego Renesansu. Oprócz twórczości prozatorskiej ma w swoim dorobku również przekłady oraz poezję. Pisarz stawiany jest obok Jana Kochanowskiego jako najwybitniejszy przedstawiciel nurtu klasycznego w literaturze polskiego Renesansu. W swoich dziełach posługiwał się pięknym, odróżniającym się od potocznego, językiem. Wypowiadał się precyzyjnie, nie używał latynizmów, był doskonałym stylistą.
Kalendarium twórczości Górnickiego:
1566 - Dworzanin polski
1589 - Żal po zgonie żony Barbary (tren)
1589 - tragedia pt. Troas (przekład z Seneki)
1593 - traktat Rzecz o dobrodziejstwach (przekład z Seneki)
1594 - Nowy karakter polski - współautor wraz z Janem Kochanowskim oraz Janem Januszowskim rozprawki o zasadach pisowni polskiej
Utwory, które nie ukazały się za życia Górnickiego:
Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich (dialog)
Droga do zupełnej wolności (traktat)
Dzieje w Koronie Polskiej (...) od roku 1538 aż do roku 1572
Dworzanin polski, wydany w roku 1566, to najważniejsze dzieło Łukasza Górnickiego, które na stałe wpisało go w poczet najświetniejszych pisarzy polskiego Renesansu. Dworzanin polski jest w części przekładem, w części parafrazą włoskiego dzieła zatytułowanego Il Cortegiano Baltazara Castiglion. Była to rozprawa opisująca ideał dworzanina. Autor ujął treści parenetyczne w formę dialogów między damami, panami, artystami i książętami. A wszystkie rozmowy mają miejsce w małym włoskim mieście Urbino. Górnicki przystosowuje treść włoskiego dzieła do polskich realiów. Utwór składa się z czterech ksiąg oraz przedmowy, w której autor tłumaczy się z dokonanych przez siebie zmian względem oryginału. Akcja „gier rozmownych” toczy się w willi biskupa krakowskiego i kanclerza koronnego Samuela Maciejowskiego w podkrakowskich Prądnikach w okolicach roku 1549. W rozmowach, których inicjatorem jest gospodarz domu, biorą udział Polacy, głównie dworzanie królewscy. W polskie dialogi nie zostały włączone kobiety, chyba dlatego, że ich poziom intelektualny daleko odbiegał od możliwości ówczesnych Włoszek. Wszyscy rozmówcy to osoby historyczne, które jednak w rzeczywistości nigdy nie spotkały się w takim gronie, tak więc można powiedzieć, że pisarz tworzy swoistą symulację idealnej sytuacji. Do prądnickich gości należą: Stanisław Maciejowski (kasztelan lubelski), Stanisław Wapowski, Wojciech Kryski (dyplomata i sekretarz królewski), Andrzej Kostka, Aleksamder Myszkowski, Jan Dreśniak, Stanisław Bojanowski oraz Stanisław Lupa Podlodowski (ojciec żony Jana Kochanowskiego).
Górnicki pomija część tematów poruszanych w oryginale np. kwestie literatury, muzyki i filozofii, natomiast jego oryginalnym wkładem są wywody na temat języka polskiego, jego miejsca pośród innych języków.
Przeprowadzona w księdze I „Dworzanina” obrona języka polskiego należy do najpiękniejszych kart tej książki. (...)Broni języka polskiego i jego czystości pan Kryski, zwolennik obyczaju włoskiego i dworskiej kultury. To fakt znamienny, że tym włosko-humanistycznym duktem dociera nie żadna cudzoziemszczyzna, lecz czysty patriotyzm. (Ziomek, 386)
Autor Dworzanina pominął również niektóre anegdoty (wśród nich te dotyczące mnichów, kapelanów, kardynałów): spomiędzy stu anegdot z oryginału powtórzył tylko czterdzieści w wersji spolszczonej ponadto Górnicki dodał drugie tyle nowych. Obecność licznych anegdot i facecji w utworze, kieruje go w stronę prozy narracyjnej, co jest przeciwieństwem ówczesnych tendencji (dialog z reguły ewoluował w formę dramatyczną). W dziele Górnickiego wypowiedzi interlokutorów to podstawowe nośniki przekazu parenetycznego, uogólnień, sentencji, ocen, norm. Rozmówcy czasem udzielają jedynie wskazówek, innym razem zdobywają się na obszerniejsze kwestie z pogłębioną argumentacją, ich wypowiedzi odznaczają się wtedy zgodnością z zasadami retoryki. Narrator w tekście odpowiada jedynie za opis o scenerii i sytuacji, w której się rozmowa toczy, jest swego rodzaju reżyserem, który nie włącza się w dyskusję aktorów.
Dworzanin polski to dzieło parenetyczne napisane w formie tzw. zwierciadła (łac. speculum), w którym został przedstawiony wizerunek idealnego dworzanina oraz „dwornej pani”. Do najważniejszych kategorii eksponowanych w utworze Górnickiego należą elegancja, wdzięk, wytworność oraz kultura osobista. Ideał dworzanina, wyłaniający się z wypowiedziach współrozmówców, posiada cechy głęboko zakorzenione w kulturze, były one prezentowane już w starożytności przez takich autorów jak Platon czy Arystoteles. Wdzięk (grazia) w tym dziele na szczególne znaczenie, jest pojęciem z zakresu poetyki normatywnej.
Harmonia i proporcja były pojęciami obiektywnymi, bo mierzalnymi, wdzięk zaś jest kategorią do pewnego stopnia subiektywną: dzięki „gracji” to, co harmonijne i proporcjonalne, podoba się i staje się łatwe. W tym sensie wdzięk był jakby sprawnością, był sztuką.
Człowiek cechujący się wdziękiem sprawia wrażenie, że wszystko czyni bez najmniejszego wysiłku, cechuje go tzw. „zmyślna niedbałość” we wszystkich dziedzinach życia, również w mowie:
A tak ten mój dworzanin będzie u wszystkich ludzi z podziwieniem osoby i będzie miał we wszystkim gracyję, a zwłaszcza w mowie, jeśli się strzec będzie wydwarzania, której wady pełno wszędzie a podobno u nas w Polszcze więcej niż gdzie indziej. Albowiem nasz Polak, by jedno kęs z domu wyjechał, wnet nie chce inaczej mówić, jedno tym językiem, gdzie troszkę zmieszkał: jeśli był we Włoszech, to za każdym słowem signor, jeśli we Francyjej, to per ma foi, jeśli w Hiszpanijej, to nos otro cavaglieros; a czasem drugi, chocia nie będzie w Czechach, jedno iż granicę śląską przejdzie, to już inaczej nie będzie chciał mówić, jedno po czesku, a czeszczyzna we to Bóg, jaka będzie.
Ostatnim, najważniejszym kryterium dworskości jest głębia duchowa, liczne zalety ducha. Na te składają się: wysoka kultura intelektualna, męstwo w czasie wojny, a rozwaga i umiar, gdy panuje pokój. Ponadto idealny dworzanin powinien mieć dobry wpływ na swego przełożonego.
ojciec Doroty z Podlodowskich Kochanowskiej.
wybrane anegdoty
8