Historia wychowania - wykłady
Historia wychowania jest jedną z dyscyplin pedagogicznych oraz nauką o charakterze interdyscyplinarnym, gdyż leży na pograniczu historii, gdzie wykorzystuje źródła historyczne dla odtwarzanie przeszłości w aspekcie oświatowym (pedagogika). Historia wychowania składa się z dwóch podstawowych działów:
dzieje teorii pedagogicznej, a więc historia rozwoju myśli i doktryn pedagogicznych dotyczących sposobów ujmowania procesu wychowawczego)
dzieje praktyki pedagogicznej, stanowiące historię rozwoju placówek i instytucji wychowania
Źródła historycznew najogólniejszym znaczeniu dotyczą każdej pozostałości jakiejś działalności; wraz z cofaniem się w przeszłość, zmniejsza się liczba dostępnych źródeł, które mogą mieć charakter:
archeologiczny ( przykładem tu będą różne narzędzia, zabawki czy garnki)
etnologiczny (są to opisy zwyczajów człowieka pierwotnego, różne dokumenty czy podręczniki)
Początki wychowania
Wychowanie naturalne polegało na wychowaniu poprzez obserwację starszego pokolenia przez dzieci. Nauczyciel pojawia się dużo później. Okres dzieciństwa skracany był do minimum, eliminowano starsze, nieprzydatne do niczego osoby, jednak gdy było wystarczająco dużo żywności, zachowywano ich w celu nauczania i wychowywania młodszego pokolenia. Powstała wówczas szkoła pierwotna, która kończona była inicjacją stanowiącą pewien próg i egzaminem przed wejściem w dorosłe życiem. Przejście owego egzaminu było równoznaczne ze staniem się pełnoprawnym członkiem danej społeczności.
Starożytna Grecja
Wychowanie w Starożytnej Grecji obejmowało:
wychowanie fizyczne
wychowanie moralne
wychowanie muzyczne
Wychowanie fizyczne -starożytni Grecy bardzo dbali o wygląd swojego ciała, które to najpierw wzmacniano i hartowano, a potem ćwiczono je pod względem zwinności i gibkości, czemu służyły różne gry i zabawy, w których brali udział chłopcy w wieku dziecięcym. Ponadto, stworzono program wychowania gimnastycznego młodzieży, który stanowił tzw. pantathlon składający się z pięciu następujących ćwiczeń: bieg, skakanie, rzut dyskiem oraz dzidą i mocowanie się. Pantathlon stanowił proste fizyczne ćwiczenia, które były traktowane jako przygotowanie do wychowania wojskowego mającego miejsce w późniejszym czasie. Ładnie uformowane i silne ciało młodego mężczyzny stanowiło ideał piękna oraz przedmiot dumy dla ojca tego chłopca, natomiast wszelkie ułomności oraz szpetota traktowane były Grecji jako nieszczęścia oraz przejaw klątwy bogów. Jednak mimo takiego zainteresowania ciałem męskim oraz jego rzeźbą, Gracy nie tolerowali wyrabiania w nim muskułów, jak również nie szanowali osób zawodowo zajmujących się wyrabianiem mięśni, zapasami czy lekkoatletyką. Dla utrzymywania kondycji męskiej części społeczeństwa prowadzono palestry oraz gimnazja, w których młodzież każdą wolną chwile przeznaczała na ćwiczenie wraz ze swoimi kolegami. Uważana jako najważniejsze przez państwo greckie wychowanie fizyczne, było najczęściej normowane przez odpowiednie ustawy i nadzorowane przez urzędników państwowych.
Wychowanie moralne(z grec. Kalokagathia; "kalos" znaczy piękny a "agathos" dobry) stanowiło dla Greków, obok wychowania fizycznego, drugi bardzo ważny kierunek kształtowania młodego pokolenia; uważano, iż dzielność fizyczna nie jest wystarczająca dla osiągnięcia doskonałości, jeśli nie idzie z nią w parze szlachetność oraz piękno moralne. Z tego powodu, już od najwcześniejszych lat starano się wpajać dzieciom pewne zasady moralne oraz uczyć je skromnego postępowania. Cnotą u młodzieńców była również wstydliwość, dlatego też uczono ich unikania ordynarnych, rażących ruchów czy gestów, oraz nauczano chodzenia w milczeniu, siedzenia i stania w odpowiedniej pozie jak i skromnego ubioru. Szczególnie wpajany był dzieciom szacunek dla rodziców i osób starszych. Nie zezwalano również na stykanie się młodzieży z pospólstwem i nakazywano unikania zatłoczonych ulic, gdzie panowały sytuacje mogące narazić chłopców na sceny obrażające ich wstydliwość.
Wychowanie muzyczne odgrywało równie ważną rolę w kształtowaniu charakteru oraz umysłu greckich obywateli co wychowanie fizyczne i moralne. Wychowanie to stanowiło drugi (obok służby wojskowej) publiczny obowiązek państwa oraz związane było z religią i kultem bogów. Mimo iż Grecy stanowili bardzo religijny naród, młodzież nie pobierała jednak żadnych nauk z tego zakresu, a znajomość narodowych bóstw przyswajana była przez dzieci w trakcie ich uczestnictwa (od wczesnych lat) w różnych obrzędach religijnych. W greckim państwie, każdy moment publicznego czy prywatnego życia przepełniony był czcią bogów, jak również wszelkie uroczystości publiczne odbywały się zawsze przy towarzyszeniu śpiewu hymnów i utworów poetyckich przez dzieci i młodzieży, co wymagało od nich nauczenia się na pamięć wszystkich tych utworów oraz nauki gdy na lutni. Wychowanie muzyczne miało zazwyczaj prywatny charakter, jednak odbywało się ono pod opieką oraz nadzorem publicznym.
Wychowanie Spartańskie
Naród Spartański odznaczał się niezwykła szorstkością w obyciu oraz zamiłowaniem do wojen, zdobyczy i pragnieniem władzy, przez co nie przykładał on większej wagi do wartości umysłowych czy estetycznych. Spartanie wysoko cenili natomiast siłę, którą wykorzystywali głównie do celów militarnych. Zatem podstawowym celem spartańskiego wychowania było wykształcenie dzieci na dobrych żołnierzy, w każdej chwili gotowych do walki. Takie upodobania oraz model wychowania był zdeterminowany polityczną sytuacja Sparty, która miała panowanie nad podbitą ludnością, więc aby utrzymać nad nią kontrolę, Spartanie musieli być w stanie ciągłej gotowości do walki. Taki styl życia wymagał wprowadzenia odpowiedniej, surowej dyscypliny oraz świadomości takiego stanu rzeczy u obywateli społeczeństwa. Wychowanie młodzieży było więc całkowicie podporządkowane kontroli państwowej, gdzie absolutnie nie uwzględniono w nim żadnych indywidualnych potrzeb dzieci czy młodzieży; proces wychowania odbywał się w grupach oraz był nacelowany na ukształtowanie bezosobowych wręcz jednostek służących jedynie idei państwowej. Całą edukacją w Sparcie zarządzał Pajdonomos. Z uwagi na militarny sposób życia Spartan, do społeczeństwa przyjmowane i cenione były jedynie jednostki całkowicie sprawne, które mogły państwu odpowiednio służyć, dlatego też wprowadzono tam system polegający na tym, iż każde nowonarodzone dziecko było poddawane ocenie urzędników, którzy te ułomne lub chorowite skazywali na zagładę.
Dzieci po ukończeniu siódmego roku życia były oddawane pod opiekę państwa, gdzie zarówno chłopcy jak i dziewczęta oddawani byli pod takie samo wychowanie, ponieważ według obowiązującej filozofii, jedynie dobrze zbudowane fizycznie kobiety rodziły zdrowych i silnych chłopców oraz pomagać przy obronie murów miasta. W wychowaniu tym nie miał również znaczenia status społeczny dziecka - niezależnie od tego, czy pochodziło ono z biednej czy bogatej rodziny, było w taki sam sposób wychowywane, karmione i traktowane co wszystkie inne dzieci. Chłopcy i dziewczęta umieszczani byli w osobnych domach na kształt dzisiejszych koszar wojskowych, gdzie spędzali oni 23 lata żyjąc zgodnie ze szczegółowo określonymi przez prawo przepisami. Wychowankowie byli podzieleni na poszczególne kompanie, na czele których stał najdzielniejszy członek danej grupy. Wszelkie rozkazy oraz nakładane kary musiały być wypełniane bez jakiegokolwiek sprzeciwu.
Wraz z momentem ukończenia 18 lat, młodzież wchodziła w okres tzw. efebii, kiedy to ich jedynym obowiązkiem była realizacja ćwiczeń wojskowych oraz życie obozowe przez okres dwóch lat.
Po ukończeniu 20 roku życia zaczynał się trwający 9 lat okres służby wojskowej, gdzie po tym czasie Spartanin dopiero mógł otrzymywać prawa obywatelskie, jednak nadal miał on obowiązek uczestniczenia w zbiorowych ćwiczeniach gimnastycznych oraz wspólnych biesiadach.
Umiejętność czytania posiadały jedynie dzieci pobierające naukę prywatnie, jednak nawet w tym przypadku nauka ta ograniczała się do niezbędnych podstaw w postaci zapamiętywania i rozumienia poezji, niewielu również potrafiło liczyć. Natomiast każdy Spartanin musiał znać na pamięć wszystkie ustawy oraz historię swoich przodków wraz z ich bohaterskimi czynami.
Wychowanie Ateńskie
Ateńczycy stanowili naród przodujący na całej linii życia kulturalnego; posiadali oni niezwykłą ruchliwość, bystrość, ciekawość oraz zamiłowanie do piękna i fizycznej sprawności. Wyróżniało ich również niezwykle zakorzenione zainteresowanie dziedzinami umysłowymi, zagadnieniami kulturalnymi, naukowymi i artystycznymi. Ich duże poczucie wolności sprawiało, iż nie pozwolili oni podporządkować swojego życia żadnej państwowej dyscyplinie, co miało miejsce w Sparcie. Ateńczycy posiadali świadomość własnej indywidualności oraz własnych praw obowiązujących w granicach państwa, które postrzegali przez pryzmat bytu, którego podstawową funkcją jest sprawowanie opieki nad swoimi obywatelami oraz zagwarantowanie im swobody w kierowaniu własnych życiem prywatnym. Zatem wychowanie podlegające kontroli państwowej nie miało by racji bytu w Atenach, gdzie oprócz wychowania fizycznego, państwo pozostawiało rodzicom oraz nauczycielom dużą swobodę w procesie wychowania młodego pokolenia. W Atenach nie istniały szkoły publiczne ani utrzymywani przez państwo nauczyciele; dziećmi zajmowały się osoby, które chciały to robić oraz do których rodzice mieli zaufanie. Natomiast prawo ateńskie, jedyny obowiązek jaki nakładało na rodziców, to kształcenie dzieci, przy czym państwo nie ingerowało w sposób realizacji tej powinności. Wychowanie ateńskie zakładało następujące etapy:
okres dzieciństwa, obejmujący czas od urodzenia do ukończenia 6 roku życia; zaraz po urodzeniu dziecko oddawane było niańce, która opiekowała się nim i dużo się z nim bawiła, zatem cały ten okres upływał dziecku na zabawie w domowym otoczeniu; opiekunki opowiadały dzieciom różne bajki, legendy czy też śpiewały im pieśni; był to więc dla dziecka bardzo beztroski okres życia; ojciec raczej nie wykazywał zainteresowania dzieckiem, gdyż był on przeważnie zajęty swoim życiem publicznym i towarzyskim
okres szkolny, obejmujący od 7 - 18 roku życia; po ukończeniu siódmego roku życia chłopcy zaczynali chodzić do szkoły, gdzie przechodzili oni pod nadzór pedagoga, będącego najczęściej zaufanym niewolnikiem ich rodziców; ojciec chłopca powierzał pedagogowi opiekę nad swoim synem oraz obowiązek nauczenia go odpowiednich obyczajów, czyli np. zachowania się przy stole czy na ulicy; pedagog mógł w trakcie wychowywania używać rózgi, jeśli zachodziła taka potrzeba; pedagog ten nie był jednak nauczycielem zgodnie z dzisiejszym tego słowa znaczeniem - słowo "pedagog" (grec. "pais" - chłopiec i "ago" - prowadzę) oznacza w dosłownym tłumaczeniu "ten który prowadzi chłopca" (w domyśle do szkoły), zatem posada ta nie cieszyła się w Atenach zbyt wielkim uznaniem.
Pierwsze 7 latnauki stanowiło wykształcenie elementarne obejmujące wykształcenie poetyckie oraz muzyczne. Nauka zaczynała się od alfabetu, gdzie najpierw uczono nazw poszczególnych liter i dopiero po tym pokazywano, jak one wyglądają. Po opanowaniu nazewnictwa oraz kształtu liter, uczeń mógł przystąpić do nauki sylabizowania, gdzie po opanowaniu umiejętności czytania zaczynał on dopiero uczyć się pisać. W okresie tym uczono również wykonywania najprostszych działań rachunkowych, gdzie podstawą było nauczenie się na pamięć tabliczki mnożenia.
Około 10 rokużycia, chłopcy potrafili już zazwyczaj pisać i czytać ze zrozumieniem. Wtedy też zaczynała się nauka literatury, gdzie celem owego poetyckiego wykształcenia było moralne uformowanie młodzieży przez wpajanie jej odpowiednich zasad i cnót. Przystępujący do nauki czytania poezji chłopcy, zaczynali również kształcenie muzyczne, polegającego głównie na tym, iż nauczyciel grał daną melodię na lutni, a uczeń miał ją bezbłędnie opanować.
Po ukończeniu 14 lat, uczeń był oddawany pod opiekę nauczyciela gimnastyki, gdzie od tej chwili coraz więcej czasu spędzał on właśnie na ćwiczeniach, które polegały najczęściej na grze w piłkę, zabawie obręczą oraz na wykonywaniu odpowiedniego zestawu ćwiczeń.
Po ukończeniu 18 lat zaczynał się trwający dwa lata okres efebii, gdzie wychowywanie było przejmowane przez państwo. Po zakończeniu okresu efebii, czyli około 20 roku życia, chłopiec stawał się prawowitym obywatelem Aten.
Wychowanie Hellenistyczne
Rozkład zajęć panujący w ateńskiej szkole uległ znacznym zmianom oraz został podzielony na dwa okresy.
Okres wcześniejszyprzeznaczany był na wykształcenie niższe, obejmujące wiedzę całego okresu poprzedniej szkoły. Drugi okres stanowił nową, odrębną naukę, która wymagała pewnych podstaw. Podział ten zapoczątkował do dzisiaj funkcjonujący podział na szkolnictwo podstawowe (elementarne) oraz średnie. Nauka II stopnia oparta była na wiadomościach zdobytych w pierwszym okresie szkoły, poza tym dostępna była jedynie dla dzieci z rodzin zamożnych, których stać było na opłacanie kosztownych nauczycieli. Natomiast elementarna nauka była bardzo powszechna; w każdym mieście (a nawet i w niektórych wsiach) znajdowały się szkoły, i to nie tylko (bardzo popularne w Grecji) szkoły prywatne, ale również publiczne. W tym czasie do szkół uczęszczać zaczęły również dziewczęta (dotąd nie miały takiego prawa). Nauczyciel uczący w szkole publicznej wybierany był w drodze konkursu oraz pobierał swoją pensje od gminy.
Szkoła elementarna(trwała do 12 roku życia) zajęcia najczęściej odbywały się w wyznaczonej części sali ogólnej, coraz częściej nauka odbywa się w grupie. Dzieci zaczynały pobierać naukę już w wieku 5 lat po to, by były w stanie zdążyć opanować cały realizowany w szkołach program. Uczniowie zaczynają się uczyć czytania (nauka polegała na tym, iż nauczyciel dyktował poszczególne litery, uczniowie powtarzali je po czym nauczyciel pokazywał im te litery) oraz pisania, mają również lekcje rysunku, lekcje muzyki oraz ćwiczenia fizyczne.
Starożytny Rzym
W okresie rodowym, ideałem obywatela był rzymski gospodarz. Rzym w tym okresie był przede wszystkim państwem militarnym, dlatego też potrzebował wykwalifikowanych wojowników oraz urzędników. Rzymianie uważali, iż młodemu pokoleniu wystarczy taki poziom wiedzy, jaki reprezentują ich rodzice, dlatego też rzymski system nauczania opierał się na przekazie wiedzy z pokolenia starszego na młodsze. Przekazywana wiedza dotyczyła tradycji oraz wzorów przodków, którzy wraz ze swoimi cechami, takimi jak męstwo czy stałość i prostota charakteru, byli uważani za podstawę utrzymania i tworzenia potęgi państwowej. Z uwagi na powyższe fakty, wychowanie rzymskie stanowiło przede wszystkim troskę dla rodziców dzieci, a nie samego państwa, które to praktycznie nie ingerowało w proces wychowania, chyba że w przypadku istnienia podejrzeń, iż proces ten odbywa się w sprzeczności z rzymskimi obyczajami. W takiej sytuacji interweniował cenzor, który nadzorował sferę moralną młodzieży.
Do odpowiedniego spełniania obowiązków obywatelskich syna przygotowywał ojciec, a w całym procesie nauczania niezwykle istotną rolę odgrywała praktyka. Każdy obywatel Rzymu miał obowiązek znać się zarówno na wojnie jak i na polityce; z tajnikami prowadzenia wojen zapoznawał się on w obozie, gdzie uczono go takich umiejętności jak walka mieczem i rzut dzidą, ponadto trenował on bieg oraz skoki. Po okresie nauki udawał się on do wojska, w którym uczył się posłuszeństwa jak i rozkazywania. Podstawy polityki chłopiec poznawał zaś podczas zgromadzeń ludu i rozpraw sądowych, na które uczęszczał wraz ze swoim ojcem. W wieku około 30 lat, chłopiec był już gotowy do aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym. Oprócz przygotowania militarnego i politycznego, każdy chłopiec miał również wykształcenie elementarne, obejmujące naukę czytania, pisania oraz rachunków.
Okres republikański przyniósł ze sobą ideał obywatela w postaci dobrego żołnierza. Chłopcy pochodzący z biedniejszych rodzin pobierali naukę w szkółkach prywatnych, podczas gdy ci zamożniejsi uczeni byli przez swoich rodziców lub wynajętego przez nich nauczyciela. Naród rzymski bardzo dbał o sferę karności i moralności młodzieży wyrażającą się w czystości, prostocie oraz wstrzemięźliwości. Jeśli chodzi o dziewczęta, otrzymywały one podstawy wykształcenia, a przez swoje matki uczone były odpowiedniego wykonywania domowych robót kobiecych. W Rzymie dużą wagę przykładano do wymowy, umiejętności przemawiania, szczególnie w zakresie polityki i w sądzie, dlatego też szacunek mógł wzbudzić nawet człowiek wątłej postury, lecz potrafiący zainteresować swoimi umiejętnościami oratorskimi.
Wykształcenie
Wykształcenie elementarne obejmowało okres do ukończenia 12 roku życia, było pozostawione trosce rodziców (państwo nie ingerowało w nie). Rodziny majętne posiadały wykształconego niewolnika, który pełnił rolę nauczyciela w zakresie nauk elementarnych. Dzieci mniej zamożne chodziły do licznie powstających w owym okresie prywatnych szkółek elementarnych.
Wykształcenie gramatykalne zaczynało się w 12 roku życia i trwało mniej więcej 3 lata, w których to zapoznawano uczniów z gramatyką grecką i łacińską, przy czym naukę tę rozpoczynano jednocześnie lub zaczynano od greckiej gramatyki. Kształcenie w zakresie gramatyki było niezwykle drogie, więc niewielu mogło sobie pozwolić na indywidualne lekcje, z uwagi na co, wielu gramatystów zaczynało otwierać własne szkoły, gdzie skupiali oni większą grupę uczniów.
Wykształcenie retoryczne trwało minimum 2-3 lata (nie określano górnej granicy). Retoryka stanowiła niezwykle popularną naukę w Rzymie, polegającą zarówno na nauczaniu odpowiedniego dobierania słów, jak i kształtowania głosu, akcentowania odpowiednich zgłosek lub przybierania najkorzystniejszej postawy ciała.
Szkoły w okresie średniowiecza
W średniowieczu funkcjonowały dwa rodzaje szkół:
szkoły parafialne były najbardziej popularne, przyjmowały one zarówno chłopców jak i dziewczęta, bez względu na ich status społeczny
szkoły elementarne, które dzieliły się na:
szkoły wiejskie których poziom był dość niski a nauczycielami przypadkowi ludzie, choć zawsze mężczyźni; uczęszczali do nich najczęściej chłopcy
szkoły miejskie których program dostosowywano odpowiednio do potrzeb miejskiego społeczeństwa; nauczano w nich języków nowożytnych, a nauczyciel opłacany był z zasobów Rady Miejskiej, więc jeśli zachowywał się on w nieodpowiedni sposób, był przez nią usuwany ze stanowiska
3. szkoły katedralne i kolegiackie które stanowiło wzór dla późniejszych uniwersytetów; były przeznaczone do kształcenia stanu duchownego z zakresu 7 sztuk wyzwolonych
Kanon siedmiu sztuk wyzwolonych obejmował:
Trivium - czyli gramatyka, dialektyka i retoryka
Quadrivium - czyli arytmetyka, astronomia, muzyka i geometria
uniwersytety stanowiły wynalazek średniowiecza; pierwsze uniwersytety zakładano we Francji i we Włoszech; włoskie uniwersytety stanowiły korporację studentów, była to instytucja niezależna od kościoła, której rektor wybierany był spośród studentów mających minimum 25 lat; paryski typ uniwersytety był korporacją profesorów, gdzie rektora wybierano właśnie spośród ich grona (było również stanowisko kanclerza; uniwersytety posiadały cztery wydziały:
wydział filozoficzny (czyli sztuk wyzwolonych)
wydział medyczny
wydział prawa
wydział teologii
Termin "uniwersytet" pochodzi od słowa "universitas" znaczącego tyle co: ogólny, powszechny, dla każdego bez względu na jego pochodzenie, narodowość i wykształcenie. Uniwersytety posiadały rożnie profile; we włoskich nauczano prawa a w paryskim - teologii, oraz prawa lecz kościelnego. Uniwersytety powstawały w dwojaki sposób:
przez fundacje
drogą migracji(studenci namawiali profesorów oraz wędrowali do różnych miast)
szkoły klasztorne stanowiły najstarsze szkoły w średniowieczu powstające już od VI wieku; jako najstarsze uważane są szkoły benedyktyńskie; wyróżnia się dwa rodzaje szkół klasztornych:
klasztory wewnętrzne które przeznaczone były dla osób pozostających później w klasztorze, czyli dla mnichów czy zakonników
klasztory zewnętrzne
Klasztory stanowiły dla swoich uczniów pewną opokę i stabilizację, chroniąc wielu z nich przed głodem; dawały one poczucie bezpieczeństwa oraz były jedynym miejsce, gdzie mogły się kształcić kobiety.
Europa Zachodnia w okresie Odrodzenia
Okres Renesansu (odrodzenia, humanizmu), dzięki reformacji oraz wolnomyślicielstwu, odebrał kościołowi dyktaturę i monopol na nauczanie wskrzeszając jednocześnie idee starożytnej Grecji oraz przyczyniając się do niezwykłego rozwoju w zakresie sztuki, literatury i przyrodoznawstwa, co dało podwaliny dla powstania nowoczesnego i świeckiego światopoglądu. W centrum zainteresowań stoi w renesansie sam człowiek wraz ze swoją egzystencją, a nie jak to miało miejsce w średniowieczu - Bóg oraz pozagrobowe życie.
Renesans narodził się w XIV wieku w Italii, gdzie znaczący wpływ na rozwój kultury humanistycznej miało niezwykłe bogactwo dworskich republik oraz dworów książęcych, w których to miejscach dokonywał się najbardziej dynamiczny rozwój handlu oraz rzemiosła.
Myśl pedagogiczna
Humaniści przeciwstawiali się średniowiecznemu modelowi wychowania, podejmując zawziętą walkę z dogmatycznym charakterem nauki oraz religijnym charakterem wychowania. Pedagodzy renesansu domagali się świeckiego modelu wychowania, a do studiów wprowadzenia nauczania niezależnego od kościoła, uwalniając naukę od teologiczno - kościelnego charakteru. W wyniku tych wszystkich działań, szkoły klasztorne straciły zaufanie społeczeństwa, natomiast uniwersytety pozostające przy kierunku scholastycznym, były ostro atakowane.
Nowatorski program umysłowego kształcenia, będący programem o charakterze świeckim, kładł duży nacisk na wszechstronny rozwój umysłu; takie nauki jak teologia czy filozofia scholastyczna zostały z niego wykluczone, a kanon 7 sztuk wyzwolonych przestał już wystarczać. Wielkim kultem natomiast otoczone zostały języki starożytne, w szczególności łacina, lecz ta stanowiąc czystą, klasyczna mowę, a nie preferowana w średniowieczu - łacina kościelna. Zatem podstawą nauczania były języki klasyczne oraz dzieła starożytne, gdzie obok nich dbano również o wszechstronny rozwój zdolności uczniów, którzy pragnęli studiować i poznawać niemal wszystko.
Wykształcenie szkolne obejmowało przede wszystkim naukę języków, wykazywano również duże zainteresowanie wychowaniem fizycznym; pojawia się zatem dbałość o wygląd zewnętrzny wraz z higieną ciała, zgrabnymi ruchami, odpowiednią postawą oraz harmonijną budową ciała. w szkole prowadzone były ćwiczenia gimnastyczne i różne zabawy, jak również nauka pływania, tańca, rytmika oraz przebywanie na świeżym powietrzu.
Jak już zostało wspomniane, w renesansie nastąpiło odrodzenie starożytnych zasad; pedagodzy postulowali życzliwe, pogodne i wesołe podejście do dziecka oraz oddziaływanie na jego ambicje i honor przy zastosowaniu pochwał i nagród oraz współzawodnictwa. Dominował pogląd, iż łagodnym podejściem można uzyskiwać znacznie lepsze rezultaty niż surowymi karami.
Reformacja w pewnej mierze przerwała postępujący rozwój laicyzacji, którego powodem powstania były idee humanizmu. Wprowadziła ona na nowo ideały religijne, co spowodowało gwałtowną reakcję w postaci jezuityzmu oraz nowej fali fanatyzmu i religijnej nietolerancji. Jednak zarówno w aspekcie społecznym jak i oświatowym, ruch reformacyjny miał charakter postępowy, gdzie krytyka nierównych stosunków społecznych oraz walka z kościelną i świecką hierarchią szła często w parze z obroną chłopów i rzemieślników. Uważano, iż każdy wierny (nawet prostak) powinien w sposób bezpośredni zapoznawać się z nauką Chrystusa, co poskutkowało upowszechnieniem się Biblii wydawanej w języku narodowym oraz wprowadzeniem tego języka do protestanckich szkół. Nauczanie religii stanowiło zaczątek nauczania o charakterze powszechnym oraz przygotowało grunt na wejście szkolnictwa ludowego. Ruch reformacyjny doprowadził do powtórnego rozłamu w Chrześcijaństwie oraz do utworzenia wyznania protestanckiego.
Gimnazjum Jana Sturma znajdowało się w Strasburgu i posiadało 10 klas; było ono typową humanistyczną szkołą, której program opierał się na nauce języków klasycznych oraz retoryki, jednak nie brano w nim pod uwagę języka ojczystego oraz jakiegokolwiek przygotowania praktycznego; wykształcenie rzeczowe czerpane było jedynie z lektury dzieł autorów starożytnych.
Szkolnictwo Jezuickie jako cel kontrreformacji wykorzystało organizację z gimnazjum Sturma gdzie przyjęto ją za podstawę własnego szkolnictwa w postaci kolegiów. Reguła Zakonu Jezuitów opracowana została przez Ignacego Loyolę, zaś polityka oświatowa wraz z organizacją szkół przez Klaudiusza Akwawiwa. Jezuici kładli nacisk na wychowywanie dzieci pochodzących z klasy wyższej, co miało na celu zabezpieczenie sobie wpływu na państwową politykę. Szkolnictwo jezuickie obejmowało następujące stopnie:
pierwszy stopień- pięcioklasowe kolegium z sześcioletnim okresem nauki; nauka obejmowała 3 klasy gramatykalne, klasa 4 stanowiła naukę poetyki wraz z ćwiczeniami wymowy, a klasa 5 - naukę retoryki; główny cel kolegium stanowiła wymowa łacińska
drugi stopień - studia superiora (czyli szkoła wyższa); młodzież świecka edukację kończyła na poziomie najwyższej klasy retoryki udając się potem na dwory, podczas gdy na wyższe kursy z zakresu teologii i filozofii wstępowali zazwyczaj klerycy; cały kurs nauk wyższych obejmował 7 lat nauki - trzy lata filozofii oraz cztery lata teologii - oraz określano go mianem akademii; była również możliwość odbycia krótszego kursu - 5- letniego (dwa lata filozofii oraz trzy lata teologii) lub 3- letniego (rok filozofii oraz dwa lata teologii); kursy te często wiązały się organizacyjnie z kolegiami; szkoły jezuickie miały miejsce w wielkich i pięknych gmachach ze znajdującymi się w pobliżu placami zabaw, muzeami czy gabinetami naukowymi
Pedagodzy
Vittorino da Feltre był założycielem szkoły zwanej "Domem Radości", która znajdowała się w parku; kładziono w niej nacisk na wychowanie fizyczne - opracował on program odbywający się na świeżym powietrzu; nie stosowano żadnych kar fizycznych, rozwijano samodzielność w myśleniu, uczono algebry oraz przyrodoznawstwa; do szkoły uczęszczali chłopcy i dziewczęta pochodzący z rodzin o niższym statusie społecznym
Piotr Paweł Vergerio był autorem pierwszego traktatu pedagogicznego pt. "Książeczka o szlachetnych obyczajach i studiach", w którym to dziele opowiadał się za chrześcijańskim ideałem wychowania, lecz pozbawionym nadmiernej surowości; pedagog ten postulował hamowanie zmysłowości u młodzieży oraz pobudzanie jej pobożności oraz szacunku do rodziców i osób starszych; zalecał on nauki takie jak: przyroda, medycyna, prawo, perspektywa, teologia oraz metafizyka Arystotelesa
Erazm z Rotterdamubył autorem dzieła pt. "Pochwała głupoty", gdzie ośmieszył on scholastykę i scholastyków; w kolejnym dziele krytykował nauczycieli katujących swoich uczniów, czym występował przeciwko stosowaniu kar cielesnych; stworzył on pewien rodzaj łacińskich czytanek, postulował kształcenie nauczycieli oraz głosił prawo kobiet do wyższego wykształcenia; w jego programie kształcenia na pierwszym miejscu znajdowała się filologia klasyczna, interesował się również zagadnieniem wychowania fizycznego; głównym przedmiotem poznania uczynił on rozsądek oraz rozum
Jan Ludvik Vivesbył przeciwnikiem wychowania scholastycznego oraz zwolennikiem wychowania państwowego, wśród najwybitniejszych dzieł pedagogicznych wymienić należy tutaj:
O duszy i życiu
O naukach
O wychowaniu szlachetnych młodzieńców i dziewcząt
Przeciwko pseudo dialektykom
Wychowanie kobiety Chrześcijanki
Uważał on, iż szkoła powinna znajdować się w każdej gminie natomiast praca nauczyciela powinna być traktowana jako publiczna, przez co i sowicie opłacana z budżetu państwa; Vives jako pierwszy wskazał na duże znaczenie współdziałania rodziny ze szkołą w zakresie wychowania; zalecał on oparcie procesu nauczania na metodach obserwacji i spostrzegania oraz rozwijaniu samodzielności u uczniów; w jego programie szkolnym dominowała łacina klasyczna (a nie scholastyczna), natomiast lektura opierała się na starożytnych utworach; zalecał on stosowanie w procesie wychowania łagodności i budzenia zainteresowań oraz unikania kar (jako najlepszy środek dla utrzymania dyscypliny uważał on przywiązanie ucznia do nauczyciela); fizyczne ćwiczenia powinny według niego odbywać się na świeżym powietrzu
Tomasz Morus był autorem dzieła pt. "Utopia"; rozwijał on ideę nauczania w języku ojczystym, które miało być jednakowe zarówno dla chłopców jak i dziewcząt; jako najlepszą metodę wychowania uważał on pracę, którą to ideę łączył z harmonijnym rozwojem sfery fizycznej i umysłowej; w swoich pedagogicznych refleksjach podkreślał on związek wychowania oraz nauczania z życiem, jak i znaczenie kształcenia dla codziennego życia
Michel Eyquem Montaigne był filozofem, moralistą i pisarzem; w swoim dziele pt. O wychowaniu dzieci dokonał krytyki systemu kształcenia opartego jedynie na wiedzy książkowej oraz uczeniu się na pamięć; podkreślał on znaczenie filozofii oraz obserwacji, doświadczenia, kontaktów z ludźmi i podróży; postulował rozwijanie w uczniach krytycyzmu oraz samodzielności w osądach
Franciszek Rebelais był autorem powieści pt. Gargantua i Pantagruel przedstawiającej krytykę scholastycznego wykształcenia oraz pełny obraz nowego, wszechstronnego wychowania, polegającego na harmonijnym rozwoju fizycznych i umysłowych zdolności, rozwijanie samodzielnego myślenia oraz zastąpieniu przymusu zainteresowaniem
Humanistyczne prądy w wychowaniu - Polska
Pierwszych uwag dotyczących spraw wychowania dokonali Szymon Marcinus oraz Andrzej Frycz Modrzewski.
Szymon Marcinus w swojej książce pt. O szkołach czyli akademijach, dokonuje krytyki istniejącego stanu rzeczy w Polsce; broni on poniżanego i marnie opłacanego nauczyciela apelując do króla oraz biskupów o lepszą opiekę nad szkolnictwem
Andrzej Frycz Modrzewski w swoim wielkim dziele pt. O naprawie Rzeczypospolitej zamieścił on odrębną księgę poświęconą szkołom; kładł on wielki nacisk na wychowanie a odpowiedzialnością za zły stan szkół i nauczycielstwa obarczył duchowieństwo, dlatego też żądał od państwa, by dokonało oszacowania klasztornych majątków oraz wyznaczyło, jaką liczbę studentów powinien utrzymywać klasztor, jeśli nie będzie chował dla nich nauczyciel; kościoły powinny być źródłem dochodów profesorów i uczonych
Tomasz Campanellaautor dzieła pt. Państwo słońca opisującego idealne miasto; krytykował on system szkolny oraz panujące stosunki społeczne; uznawał prawo kobiet do kształcenia; przedstawił on państwo otoczone sześcioma murami, które stanowiły następujące nauki:
botanika z ichtiologią
geografia
matematyka
nauka dotycząca ptaków, płazów, gadów i owadów
nauka o wyższych gatunkach zwierząt
rzemiosło oraz wynalazki
Wolfgang Radtkebył autorem memoriałów ukazujących, jak powinna zostać zreformowana szkoła; twierdził on, iż należy stworzyć sieć szkół, gdzie nauczało by się języka niemieckiego, nauk przyrodniczych oraz nauk przyrodniczo - matematycznych; należy ponadto do wszystkich przedmiotów publikować odpowiednie podręczniki; wśród zasad dydaktycznych wymienił on:
potrzebę dostosowania programów oraz metod kształcenia do naturalnych etapów życia dziecka oraz zachodzących w jego umyśle w trakcie uczenia się procesów
dziecko powinno rozumieć, a nie uczyć się na pamięć, zatem należy wyjaśniać wszelkie pojęcia oraz reguły na odpowiednich przykładach
dzieci powinny być uczone najpierw swojego ojczystego języka, a dopiero później języków obcych
Rene Deskcartes (Kartezjusz) autor dzieła pt. Rozprawa o metodzie, w którym zawarł on podstawowe zasady myślenia oraz dochodzenia do prawd; jedno z najważniejszych jego stwierdzeń mówi, iż nie ma ludzi, których by nie można było kształcić, lub których szkoda czasu jest kształcić - uważał on, iż występujące między ludzkimi umysłami różnice są wynikiem złych metod uczenia lub braku jakiejkolwiek metody, a nie brakiem zdolności tych ludzi; opracował on również zasadę swobodnego badania oraz powątpiewania we wszelkie przekazywane przez tradycję prawdy, gdyż był zdania, że nie powinno się niczego uznawać za prawdę dopóki samemu się nie przekona, iż tak jest w rzeczywistości; uważał, iż człowiek ma wręcz obowiązek dokonywania dokładnych przemyśleń wszystkich poglądów oraz krytycznego spojrzenia na pewne prawdy, oparte na autorytetach; również Kartezjusz krytykował popularną w jego czasach metodę uczenia się na pamięć oraz powtarzania cudzych zdań; w swoim dziele ukazywał, jak należy myśleć, by przekonać się o prawdzie - zalecał on prowadzenie własnych myśli w określonym porządku, czyli od tych najprostszych do bardziej skomplikowanych i najtrudniejszych
Janseniścizajmowali się zarówno wychowaniem jak i nauczaniem, według nich, nauczanie powinno się zaczynać od rzeczy znanych dziecku i bliskich; upowszechnili oni metodę jednoczesnej nauki czytania oraz pisania; uważali, iż w uczniach należy wyrabiać bystrość oraz samodzielność osądów; byli zdania, iż człowiek z natury jest zły, zatem należy zabraniać dzieciom zawiązywania bliższych przyjaźni oraz należy stosować kary fizyczne
Franciszek Fenelonbył autorem dzieła O wychowaniu dziewcząt składającego się z dwóch następujących części:
o wychowaniu umysłu kobiet
o wychowaniu w ogóle
Fenelon był zdania, iż kobiety powinny być również kształcone, krytykował on też dewocję u dziewcząt; według niego ludzka natura jest dobra, zatem nie wolno stosować w wychowaniu kar cielesnych lecz należy się odwoływać do charakteru oraz stosować zawstydzanie; według tego pedagoga, nauka powinna być łączona z zabawą, przy jednoczesnym wykorzystaniu bajek i historyjek, które rozwijają wyobraźnię
Franciszek Bacon był autorem dzieła pt. Wielkie odnowienie nauk i uważał, on, iż nie powinno się polegać w nauce na czyimś zdaniu czy tradycji, lecz należy samodzielnie szukać prawdy, dlatego też postulował on zerwanie z powtarzaniem starych prawd na rzecz odkrywania ich samemu; nie radził on nauki przyrody z książek, lecz na podstawie jej obserwacji i samodzielnego dochodzenia do rządzących nią prawidłowości, co umożliwia wyciąganie pewnych wniosków (metoda indukcyjna); uczeń miał poznawać pewne fakty, na których podstawie miał sam wyrabiać sobie zdanie na temat rzeczywistości; Bacon wyróżnił dwie różne metody kształcenia:
1. metoda magistralna polegała na tym, iż nauczyciel niejako przytłaczał ucznia własną powagą oraz autorytetem, nakazując mu wierzyć w jego prawdy i wiedzę; zatem uczeń pojmuje tutaj naukę, jako pewien zamknięty system, dokładnie znany przez jego nauczyciela, przez co nie musi on zadawać zbędnych pytań czy szukać nowych, własnych rozwiązań
2. metoda inicjatywna wyrażała się w taki sposób, iż nauczyciel uczył wychowanków poszukiwania własnych dróg, które ich miały doprowadzić do poznawania wiedzy; uczył ich więc samodzielnego jej poszukiwania i dochodzenia do niej a zarazem otwierał przed nimi nowe horyzonty, nakazując powątpiewanie w ogólno przyjęte prawdy; można więc ująć, iż jest to metoda u której podstaw leży wzbudzanie ciekawości do świata oraz postawy badawczej u uczniów, jednak jej realizacja wymaga posiadanie odpowiednich pomocy naukowych, z tego też powodu Bacon nalegał, by naukowe zakłady oraz laboratoria wyposażane były w odpowiednie przyrządy, mapy, narzędzia astronomiczne itp., umożliwiające wszechstronne poznawanie rzeczywistości; był on także gorącym zwolennikiem idei tworzenia naukowych towarzystw, których celem byłoby by jednoczenie różnych ludzi podczas prowadzenia wspólnych badań oraz literackiego opracowywania własnych odkryć
John Lockepoglądy zamieścił w swoim dzieje pt. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, gdzie wyszedł on z założenia, iż człowiek przychodzi na świat jako "czysta karta" (tabula rasa), którą dopiero zapełnia swoim doświadczeniem w ciągu życia; uważał on, iż wychowywanie ma nieograniczone wręcz możliwości, przez które człowiek staje się istotą rozumną; u podstaw jego pedagogicznych poglądów zawartych dziele pt. Myśli o wychowaniu były wyniesione przez niego doświadczenia z własnego domu (gdzie od bardzo wczesnego dzieciństwa był poddawany surowemu wychowaniu, które dopiero wraz z wiekiem przechodziło w pewną poufałość), nieprzyjemne przeżycia szkolne oraz własna działalność wychowawcza wraz z prowadzoną przez niego praktyką lekarską; Locke swoje rozważania pedagogiczne podzielił na trzy działy:
wychowanie moralne, któremu poświęcił najwięcej swojej uwagi; był on zdania, iż ten rodzaj wychowania powinien dominować w działalności pedagogicznej; wychowanie moralne miało uczyć samodzielności, szacunku dla osób starszych, kontroli nad sobą, poszanowania cudzej własności, mówienia prawdy oraz uprzejmości; Locke sprzeciwiał się stosowaniu kar cielesnych w procesie wychowania, za bardziej skuteczne uważał on stosowanie nagród (z pewnym umiarem)
wychowanie fizyczne - Locke, będący zarówno pedagogiem jak i lekarzem, wyszedł z założenia, iż "w zdrowym ciele zdrowy duch"; miał on świadomość potrzeby kształtowania w wychowankach odpowiedniego stosunku do własnego ciała oraz uważał, iż niezbędne dla zdrowia jest hartowanie organizmu, dlatego też przyzwyczajanie od najmłodszych lat dziecka do braku wygody, chłodu, lekkiego ubierania, prostej diety, długiego snu, wczesnego wstawania oraz starannej toalety (porannej i wieczornej); przykładał również wiele uwagi do konieczności codziennego przebywania dziecka na łonie natury
wychowanie umysłowe według Locke'a stanowiło najmniej istotny element wychowania; był on zdania, iż większe powodzenie w życiu człowieka zapewnią mu jego przymioty moralne niż wiedza; celem umysłowego kształcenia miało być stworzenie gentlemana obeznanego w interesach oraz swojej pracy zawodowej; program kształcenia zależeć miał od użyteczności danej wiedzy, zatem znalazły się tam:
nauka czytania
nauka pisania
rysunek
język ojczysty
język francuski
geografia
arytmetyka
astronomia
historia
prawo
znajomość konstytucji
przyroda
nauka rzemiosła
Nauka tych wszystkich przedmiotów powinna się odbywać w ojczystym języku ucznia; Locke za cel wychowania obrał ukształtowanie zdrowego, uczciwego, społecznie użytecznego, biegłego w zawodzie i umiejącego się zachować w towarzystwie człowieka, jednym słowem - gentlemana
Jan Amos Komeńskipoglądy pedagogiczne zawarł w swoich następujących dziełach:
Drzwi języków otworzone
Wielka dydaktyka
Świat zmysłowy w obrazach
Owe dzieła obejmowały przede wszystkim teoretyczne uzasadnienie oraz praktyczne wskazówki dotyczące nauczania i uczenia się, jak i organizacji szkoły (wewnętrznej i zewnętrznej); Komeński był zdania, iż nauczanie, prócz celu kształcenia i nauczania powinno również kształtować charakter ucznia; w najbardziej wybitnym jego dziele pt. Wielka dydaktyka został zebrany ogół jego pedagogicznych poglądów; pisze w nim o sztuce nauczania wszystkich oraz wszystkiego, a więc jest to pewnego rodzaju poradnik, w jaki sposób należy zakładać szkoły w gminach, miastach oraz wsiach chrześcijańskiego państwa, kształcące zarówno chłopców jak i dziewczęta, przygotowujące w przyjemny, gruntowny i szybki sposób do dorosłego życia;
Szkoła macierzysta - Komeński zalecał w wychowywaniu dziecka wykorzystywanie różnych bajek i opowiastek, interesował się również dziecięcymi zabawkami, dając rady jak powinno się je dobierać by umożliwiały nie tylko zabawę ale i rozwój; wśród zabaw polecał przede wszystkim rysowanie, robótki ręczne, słuchanie muzyki, budowanie czy śpiewanie piosenek; wskazywał opiekunom dzieci, iż odpowiednie zwyczaje są przez dziecko przyswajane przede wszystkim poprzez dawanie przykładu, gdyż ma ono tendencję do naśladownictwa; dzieci powinny być również przyzwyczajane do posłuszeństwa, umiarkowania, czystości, miłości i dobroczynności, a od 4 roku życia powinny się uczyć na pamięć katechizmu
Szkoła młodzieńcza - najważniejszą rolę w całym procesie nauczania odgrywać miała według Komeńskiego szkoła języka ojczystego, która miała być powszechna, z ogólnym oraz wszechstronnym programem nauczania, stanowiącym pewną zamkniętą całość, a jej treść miała wystarczać na resztę życia tym uczniom, którzy by nie kontynuowali edukacji po skończeniu szkoły elementarnej; szkoła taka powinna działać w każdej gminie oraz posiadać swojego nauczyciela; przedmioty nauczania, jakie zalecał to:
język ojczysty (czytanie, pisanie i gramatyka)
liczenie w pamięci oraz na liczydle
podstawowe wiadomości o rzemiosłach
podstawy geografii
podstawy geometrii
religia (katechizm i uczenie się na pamięć psalmów, pieśni kościelnych, przypowieści biblijnych)
śpiew
Szkoła łacińska (gimnazjum) - Komeński kładł duży nacisk na naukę przedmiotów nie związanych z językiem, zatem obok rozłożonej na sześć lat nauki języków, wykładana miała być również historia oraz trzeci przedmiot, np. matematyka, gramatyka, fizyka, retoryka czy dialektyka.
Szkoła akademicka przygotowywała do pełnienia zadań wymagających odpowiednio wysokich kwalifikacji oraz wybitnych zdolności; Komeński opracował nowy podręcznik pt. Orbis pistus, który oparty był na obrazkach, z których każdy szczegół oznaczony był numerem odnoszącym się do konkretnego wyrazu w tekście; poszczególne litery alfabetu przedstawił on za pomocą zwierząt.
Średniowiecze - wychowanie rycerskie
Synowie średniowiecznych rycerzy sztuki wojennej byli uczeni przez swoich ojców, która to edukacja zakładała dwa etapy:
pierwszy etap (od 7 - 15 lat) - młodzieniec pełnił w nim funkcję pazia, polegającą na usługiwaniu (głównie paniom); na dworze uczył się on śpiewu, układania rycerskich ballad i pieśni miłosnych, grania na instrumentach oraz etyki jak również jazdy konnej, władania bronią i zapasów (czasami uczono również czytania, pisania i łaciny); taka edukacja na pazia kończyła się nadaniem mu tytułu giermka a jednocześnie prawa noszenia własnego miecza;
drugi etap - młodzieniec był przydzielany opiece wybranemu rycerzowi, któremu miał on towarzyszyć w trakcie turniejów, różnych uroczystości i wyprawach wojennych; wychowanie rycerskie zakończone było pasowaniem giermka na rycerza, co odbywało się przy innych okazjach, takich jak koronacja króla, wielkie święta, zaręczyny czy wesele; pasowany rycerz musiał się publicznie wykazać swoimi umiejętnościami we władaniu bronią oraz w jeździe konnej; po pasowaniu miał on prawo posiadać własne dobra i żenić się
Wychowanie rzemieślnicze - nauka zawodu rozpoczynała się w 7 roku życia w warsztacie mistrza, gdzie chłopcy pracowali jako tzw. terminatorzy; nauka ta trwała od 3 do 11 lat i nie była płatna, więc uczniowie zazwyczaj byli źle traktowani i wykorzystywani; gdy terminator opanowywał już wszystkie umiejętności zawodowe, stawał się czeladnikiem, nadal pracując pod nadzorem swojego mistrza, lecz był już wynagradzany i podróżował by zdobywać kolejną wiedzę; okres pracy czeladnika kończył egzaminem, gdzie po uzyskaniu wprawy i samodzielnym wykonywaniu pracy otrzymywał on godność mistrza, jednak w obawie przed konkurencją, tytuł ten był bardzo rzadko nadawany przez Radę
Rozwój uniwersytetów w Europie
Charakterystyczną cechą średniowiecza był gwałtowny wzrost zainteresowania zagadnieniami naukowymi (w tym filozoficznymi), który doprowadził do stworzenia odpowiednich szkół, w których można by było dzielić się swoimi poglądami, które to właśnie nazwano uniwersytetami. Poszczególne uniwersytety słynęły z własnych specjalizacji oraz przedmiotów prowadzonych na wyjątkowo wysokim poziomie.
uniwersytet boloński (rok zał. 1119) nauczano w nim przede wszystkim prawa rzymskiego, wychowanie odbywało się w atmosferze społecznej karności, co kształtowało w uczniach umiejętność współpracy ze innymi ludźmi; szerzono w nim kult świeckiej władzy; był on typową uczelnią, gdzie studenci sami wybierali ze swojego grona rektora
uniwersytet paryski (1200) był podzielony na następujące specjalności:
filozofia
prawo
medycyna
teologia
Poszczególne wydziały kierowane były przez dziekana, istniał również urząd rektora; uniwersytet paryski został później przekształcony przez dominikanów w uczelnię podlegającą Kościołowi, kiedy dialektyka, stanowiąca główny przedmiot, została ograniczona do udowadniania dogmatów i prawd religijnych
uniwersytet cambridge (1209) został założony przez mistrzów oraz studentów Oksfordu, nauczał przede wszystkim przedmiotów dydaktycznych
uniwersytet w oksfordzie (1214) na początku specjalizował się w prawie oraz medycynie, później powstał na nim wydział teologii, nabrał profilu przyrodniczego oraz nauk ścisłych
uniwersytet w Padwie (1222) - powstał w wyniku przekształcenia istniejącej już szkoły prawa oraz retoryki, wzorowany był na uniwersytecie bolońskim (założyli go profesorowie i studenci bolońskiej uczelni); działało tutaj bardzo wielu wybitnych uczonych, jak np. Galileusz, tutaj powstawały pierwsze anatomiczne i biologiczne pracownie oraz ogród botaniczny; do roku 1399 uczelnia ta posiadała cztery wydziały:
wydział medycyny
wydział prawa (cywilnego oraz kanonicznego)
wydział sztuk wyzwolonych
wydział teologii
Po tym roku został on podzielony na dwa uniwersytety:
legistów (czyli studentów prawa)
artystów (czyli studentów pozostałych wydziałów)
Akademia Krakowska
W czasie panowania nad Polską przez Kazimierza Wielkiego, który starał się zorganizować scentralizowane państwo polskie, utworzyło się znaczne pole do działania dla prawników - niewielka liczba działających absolwentów zachodnioeuropejskich uniwersytetów przestała już wystarczać państwu, skąd narodziła się myśl założenia własnego uniwersytetu. Tak doszło do ufundowania przez Kazimierza Wielkiego Akademii Krakowskiej, na której działało:
8 katedr prawniczych (5 prawa rzymskiego, 3 prawa kościelnego)
2 katedry medyczne
jedna katedra filozoficzna
Akademia Krakowska została przywrócona do dawnej świetności przez Jadwigę wraz z Jagiełłą, którzy przekazali na jej rzecz własne kosztowności, skąd dzisiejsza nazwa - Uniwersytet Jagielloński. W tym czasie istniały na nim studia filozoficzno - teologiczne, a prawnicy kształceni byli jedynie w dziedzinie prawa kościelnego.
Do głównych, polskich przedstawicieli pedagogicznych myśli z okresu renesansu zaliczyć należy następujących:
Szymon Mariciusautor dzieła O szkołach czyli akademiach postulował dbałość o szkoły miejskie i kościelne oraz nie dopuszczanie do scholastycznych posad pijaków czy rozpustników
Andrzej Modrzewskiautor dzieła O poprawie Rzeczpospolitej przywiązywał dużą wagę do wychowania w kategoriach pomyślności państwa, winił stan duchowny za upadek szkół polskich
Glinczer autor Książka o wychowaniu dzieci był zdania, iż w trakcie nauki, uczeń powinien znajdować się pod opieką tylko jednego nauczyciela, sama nauka rozpoczynać się powinna w wieku lat 4
Mikołaj Rej autor książki pt. Żywot człowieka poczciwego twierdził, iż młodzi ludzie powinni nad sobą pracować oraz uczyć się, nabierać ogłady i wyrabiać charakter w trakcie podróży po świecie
Sebastian Petrycy poruszał kwestie wychowania dziewcząt
Reformacja a szkolnictwo - w okresie reformacji szkoła miała religijny charakter; na początku można było zaobserwować jej rozwój, szczególnie za sprawą Marcina Lutera, który w dziele pt. Do burmistrza i radców postulował zakładanie szkół chrześcijańskich. W tym okresie powstawały szkoły ludowe, gdzie kładziono duży nacisk na naukę czytania oraz języka ojczystego.
Komisja Edukacji Narodowej(KEN) przeprowadziła następujące reformy w szkolnictwie:
gruntowna reformacja Akademii Krakowskiej i Wileńskiej
podjęcie prób założenia uniwersytetu w Warszawie
przejęcie zwierzchnictwa nad szkołami średnimi oraz przygotowywanie kadry nauczycielskiej
rozbudowanie badań matematyczno - przyrodniczych
sekularyzacja programów nauczania oraz grona pedagogicznego
wprowadzenie jako języka wykładowego - języka polskiego
Za panowania KEN- u istniały 74 szkoły średnie, które uległy podziałowi na 10 szkół wydziałowych wraz z podlegającymi im szkołami podwydziałowymi, dla których zostały opracowane nowe programy nauczania. Komisja inicjowała również zakładanie kolejnych szkół elementarnych (parafialnych) które dostępne były dla dzieci chłopskich, organizowała seminaria nauczycielskie oraz opracowywała nowoczesne podręczniki.
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (TKE) pod przewodnictwem Potockiego zostało powołane, gdyż w składzie KEN- u nie można było znaleźć zawodowych nauczycieli. Jego członkowie pracowali nad programem oraz planami nauczania, nad metodami i podręcznikami, a w krótkim czasie zajmowali się również sferą działań administracyjnych, takich jak wizytowanie szkół czy badanie sprawozdań. Ponieważ realizacja nowych programów nauczania była niemożliwa bez odpowiednich podręczników szkolnych, ich opracowanie Komisja zleciła właśnie Towarzystwu, które w sumie opracowało 27 książek.
Podręczniki były opracowywane przez polskich i zagranicznych uczonych, którzy brali udział w konkursie na napisanie podręcznika, w którym to dla zachęty wyznaczono atrakcyjne nagrody. Jedną z najważniejszych pozycji w dorobku Towarzystwa był Elementarz dla szkół parafialnych narodowych, gdzie mieściła się nauka pisania oraz czytania, katechizm, nauka obyczajowa oraz nauka liczenia. Kolejną ciekawą książką był podręcznik przeznaczony dla nauczycieli szkół parafialnych, pt. Powinności nauczyciela.
J. J. Rousseaubył przeciwnikiem racjonalizmu i materializmu, swoje poglądy pedagogiczne - oparte na zmysłach i uczuciach zamiast na rozumie - zawarł w dziele pt. Emil czyli o wychowaniu, które to ówczesne duchowieństwo uznało za zagrażające wierze chrześcijańskiej oraz zakazane. Zasadniczą tezą, jaką postawił ten pedagog było twierdzenie, iż wszystko ze swej natury jest dobre, a złe staje się dopiero będąc w rękach ludzi; tym samym okazał się on przeciwny tezom oświecenia pragnąc zatrzymać jego wpływ na społeczeństwo i kulturę.
Rousseau był zdania, iż każde dziecko przychodzi na ten świat wolne, bez wrodzonej skłonności do zła, a demoralizacji ulega ono dopiero pod wpływem otaczających go ludzi. Zatem ustrzeżenie go przez tymi negatywnymi czynnikami wymaga wychowywania jak najbliżej natury i przyrody. Stanowi to zasadę wychowania negatywnego, polegającego na swobodnym (szczególnie w początkach wychowania) i spontanicznym rozwoju dziecka. Celem wychowania naturalnego jest początkowo wyćwiczenie zmysłów stanowiących główne narzędzie poznania dziecka, przy czym nie ma tu miejsca proces wpajania dziecku jakichkolwiek cnót, lecz jedynie zapobieganie ewentualnym występkom; nie należy również uczyć prawdy, a jedynie strzec od błędów. Konsekwencją takiego postępowania było ogólne ukształtowanie człowieka jako istoty ludzkiej nie związanej z żadnym zawodem, zajęciem czy też grupą społeczną. Rousseau był zdania, iż wychowanie powinno mieć charakter progresywny, a więc powinno uwzględniać cechy właściwe poszczególnym etapom rozwoju dziecka, w związku z czym wyróżnił on cztery okresy w psychofizycznym rozwoju dziecka:
okres niemowlęcy
okres dzieciństwa (do ukończenia 12 lat) - w obu tych okresach wychowanie powinno polegać na rozwoju fizycznym dziecka, które Rousseau stawiał tutaj na pierwszym miejscu; ciało powinno być poddawane hartowaniu poprzez: lekki ubiór, chodzenie boso czy też spanie na ziemi
okres chłopięcy (do ukończenia 15 lat) - wychowanie ma tutaj głównie polegać na kształceniu umysłowym (intelektualnym), w którym to nie wolno niczego narzucać dziecku; nauczyciel nie stosuje pouczania, lecz zachęca do prowadzenia doświadczeń pogłębiających wiedzę ucznia, również nie stosuje metod uczenia się czegokolwiek na pamięć, lecz tłumaczy fakty tak, by stały się odpowiednio zrozumiałe; uczeń uczy się poznawać przedmioty a nie słowa
okres młodzieńczości (do ukończenia 20 lat) - stosuje się przede wszystkim wychowanie moralne, przy czym uczeń sam dochodzi wszelkich norm moralnych podczas gdy nauczyciel jedynie pilnuje, by żadne negatywne czynniki nie przeszkadzały w tym procesie
Rousseau jako pierwszy zwrócił uwagę na konieczność uwzględniania w wychowywaniu indywidualnych cech dziecka podkreślając, jak istotną rolę w rozwoju odgrywają specyficzne prawa oraz dostrzegając wielkie znaczenie w okresie dojrzewania. Poprzez łączenie pedagogicznych kwestii z dziedzina psychologii, stał się on prekursorem pedagogiki psychologicznej. Należy zaznaczyć, iż swój program wychowania adresował on wyłącznie do dzieci pochodzących z zamożnych rodzin i elit gdyż uważał, że warstwom niższym wychowanie naturalne zapewniają warunki w jakich żyją. Wychowanie kobiet uważał on jako zbędne, gdyż mijało się z ich rolę w społeczeństwie (rolą żony i matki).
J. H. Pestalozzibył zwolennikiem naturalizmu, uważał, iż wychowanie powinno uwzględniać indywidualne cechy dziecka oraz to, co posiada ono w zarodku. Jedyną rolę wychowawcy jaką przewidywał to ożywianie i poznawanie natury. Należy zaspakajać potrzeby biologiczne, zaś duchowe realizują się przez zaspokajanie tych biologicznych, należy jednak zaznaczyć, iż przesadne zaspokajanie niszczy sprzyjający wychowaniu spokój oraz prowadzi do powstawania zła, zmysłowego podniecenia, którego skutkiem jest nieufność oraz chęć przemocy. Z drugiej strony, opóźnione zaspokajanie skutkuje zdenerwowaniem.
Pestalozzi postulował zapoznawanie dzieci już od wczesnych lat z jak największą liczbą przedmiotów oraz zjawisk, co wykształci w nich cechę spostrzegawczości; starał się on również wprowadzić do kształcenia metody analizy i syntezy. Jako podstawę wszelkiego poznania uważał on świadomość takich pojęć jak liczba, kształt i słowo, co według niego dowodziło temu, iż poznawanie świata zaczyna się procesem wyodrębniania wszelkich przedmiotów spośród pozostałych oraz uświadamiania sobie ich kształtu wraz z nadawaniem odpowiedniej nazwy. Według Pestalozziego nauczanie początkowe musi być zorganizowane w taki sposób, że uczeń będzie przechodził od jednego elementu do drugiego aż do zapoznania się z całością. Nauczanie powinno być ponadto adekwatne do sił oraz możliwości umysłowych dziecka oraz mieć charakter przyjemnej zabawy. Kształcenie odbywać się miało w sposób progresywny, prowadząc stopniowo i bez pośpiechu ucznia naprzód tak, by wiadomości nowe stanowiły jedynie nieduży dodatek do tych już utrwalonych.
Pestalozzi jako jeden z pierwszych wskazał na zalety opieki oraz wychowania w rodzinie, przez co stał się prekursorem w tej dziedzinie; twierdził on, iż wychowanie zakładowe musi naśladować wychowanie odbywające się w rodzinie, a jego celem powinien być rozwój oraz wykształcenie wewnętrznych sił ludzkiej natury. Zatem podstawą wychowania miała być rodzina.
Herbert Spencer był autorem książki pt. O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym, starał się wykazać, iż jedyną wartość dla wychowania mają nauki ścisłe oraz przyrodnicze, a celem wychowania jest przygotowanie dziecka do jego pełnego życia składającego się z następujących sfer:
życie fizyczne
życie zawodowe (zarobek dający pośrednio egzystencję)
życie rodzinne (utrzymuje rozwój gatunku)
życie obywatelskie w społeczności
życie estetyczne (jest uprzyjemnieniem pracy)
Tylko wiedza stanowi podstawę dla odpowiedniego rozwoju wszystkich tych sfer człowieka, np. znajomość higieny i fizjologii pomaga utrzymać zdrowie, nauka fizyki, chemii, matematyki itd. stanowią z kolei podstawę wszelkiego dobrobytu. Wychowanie obywatelskie nie czerpie żadnych korzyści historii, gdyż stanowi ona jedynie zbiór bezużytecznych faktów, dlatego opiera się ono na rozwoju oraz budowie społeczeństwa, czyli na socjologii. Jak wskazywał Spencer, nie istnieje wychowanie idealne, takie same dla wszystkich ludzi i społeczeństw, gdyż każda epoka wykazuje swoiste potrzeby pedagogiczne związane z całokształtem życia społecznego.
Spencer nie przywiązywał żadnej wagi do wychowania moralnego, o którą to sferę jego zdaniem dbała sama przyroda dająca człowiekowi wewnętrzny imperatyw słusznego postępowania. Rola wychowawcy ograniczała się tutaj do karności niesionej przez samą naturę, czyli wychowawca nie miał karać ucznia, tylko pouczać w taki sposób, by sam ponosił konsekwencje własnych zachowań, co miało doprowadzić w rezultacie do naturalnej reakcji w postaci poczucia moralności. Wiele uwagi poświęcał on wychowaniu fizycznemu, gdzie uważał, że dziecko powinno jeść dużo i dobrze, na co tylko ma ochotę.
Wydarzenia wrześniowe i strajki szkolne w zaborze pruskim
W 1900 roku została wprowadzona nauka religii oraz śpiewu kościelnego w języku niemieckim, z którego powodu wybuchł strajk; uczniowie oddali niemieckie katechizmy stawiając bierny opór nie godziły się na udzielanie odpowiedzi w języku niemieckim. Starający się przemocą złamać ten opór Niemcy, doprowadzili do stosowania masowych kar, w wyniku czego doszło do demonstracji a w konsekwencji - do sądowego oskarżenia dzieci i rodziców z Gniezna. Strajk ten szeroko opisywany w prasie, bardzo poruszył opinię publiczną z wielu krajów oraz wpłynął na kolejne strajki wybuchające w pobliskich miasteczkach takich jak: Pleszewo, Poznań czy Gostyń.
W 1906 roku wprowadzono obowiązek nauki w języku niemieckim w kolejnych szkołach znajdujących się Poznańskim oraz na Pomorzu Gdańskim, a usunięcie języka polskiego wywoływało kolejne konflikty, gdzie w wybuchających strajkach brały udział dzieci z rodzin robotniczych i chłopskich, które walkę o wyzwolenie łączyły z walką z kapitalizmem i wyzyskiem. Wykorzystywani przez Niemców robotnicy i chłopi połączyli swoje siły; w odnotowanych strajkach brało ogółem 100 tysięcy dzieci uczących się w szkołach elementarnych, przy czym najdłużej trwającym strajkiem był zorganizowany przez dzieci w Poznańskiem, który trwał aż 13 miesięcy. W wyniku tych wydarzeń rozwijała się idea tajnego nauczania takich przedmiotów jak: język polski, historia, czy geografia oraz przekazywano wiadomości z zakresu negatywnej opinii światowej dotyczącej niemieckiego imperializmu, co wpłynęło na wzrost świadomości narodowej wśród mas ludu.
Sejm Nauczycielski (1919 rok)
Manifest rządu zapowiedział stworzenie powszechnych szkół, które by były bezpłatne i dostępne dla wszystkich dzieci. Ksawery Prauss będący ówczesnym Ministrem Oświaty opracował projekt programu w którym, gdzie jako podstawowe zadania wyłonił:
zjednoczenie pod jednym rządem szkolnictwa we wszystkich dzielnicach Polski
opracowanie ustaw szkolnych, które miałyby obowiązywać na całym obszarze ziem polskich
Stworzono siedmioklasową szkołę powszechną, do której uczęszczać miały dzieci pochodzące ze wszystkich warstw społecznych. Reforma ogólnokształcących szkół średnich polegała miała po pierwsze na oddzieleniu w nich klas niższych oraz połączeniu ze szkołami powszechnymi, a po drugie - na utworzeniu klas wyższych, czyli pięcioletnich gimnazjów. Szczególnie akcentowana i przestrzegana w tym projekcie była zasada jedności szkolnictwa; pomiędzy szkołami powszechnymi, średnimi i wyższymi zachowana miała zostać pewna ciągłość programowa, co umożliwiało zdolniejszym dzieciom z rodzin robotniczych i chłopskim łatwe przechodzenie od szkół niższych stopni aż do tych najwyższych. Religia nie była przedmiotem obowiązkowym.
Ogólnopolski Zjazd Nauczycielski (nazwany Sejmem Nauczycielskim) miał miejsce w Warszawie 1919 roku, został on zwołany przez Ministerstwo, którego celem było omówienie istotnych problemów szkolnictwa odrodzonej Polski. Głównym postawionym przed nauczycielami zadaniem był projekt unarodowienia szkolnictwa, co miało służyć zintegrowaniu się narodu polskiego, przy jednoczesnym uszanowaniu kulturowych odmienności poszczególnych dzielnic. Na zjeździe została wysunięta zasada powszechności, obowiązkowości oraz bezpłatności szkolnictwa. Obowiązek szkolny dotyczył dzieci od ukończenia 7 lat, a szkoła obejmowała 7 klas i miała jednolity charakter. Najmniejszą jednostką organizacyjną była szkoła powszechna z dwoma nauczycielami na etacie, każda gminie miała posiadać przynajmniej jedną, 7 - klasową szkołę. Szkoła powszechna stanowiła podstawę dla szkoły średniej ogólnokształcącej oraz zawodowej. Szkoły średnie były 5-letnie, przyjmowały one bez egzaminów wstępnych absolwentów 7-klasowej szkoły powszechnej. Dla tych, którzy swoją naukę kończyli na szkole powszechnej, stworzone zostały szkoły uzupełniające. Ukończenie szkoły średniej otwierało furtkę na studia.
Pedagogika kultury
Wśród przedstawicieli tego kierunku w Polsce wymienić należy między innymi:
Bogdan Nawroczyński był autorem dzieł dydaktycznych, takich jak:
Swoboda i przymus w wychowaniu
Uczeń i klasa
Zasady nauczania
Zawarł w nich swoje poglądy dotyczące pedagogiki kultury; wychowanie oraz nauczanie traktował ona w kategorii procesów społecznych, zmierzających do ukształtowania wychowanków w taki sposób, by mogli stanowić pełnoprawnych członków społeczeństwa kulturalnego; ideałem wychowania była wg niego harmonijna oraz twórcza osobowość, którą można osiągnąć jedynie przy wspólnym trudzie nauczyciela i wychowanka
Sergiusz Hessenbył autorem takich dzieł jak:
O sprzecznościach i jedności wychowania
Podstawy pedagogiki
Zagadnienia pedagogiki personalistycznej
Pedagogika stanowiła dla Hessena filozofię stosowaną, gdzie wychowanie miało wielowarstwową strukturę oraz stanowiło proces dialektyczny; głównym celem wychowania miało być kształtowanie osobowości wychowanków poprzez wprowadzanie ich w świat wartości kulturalnych; wyróżnił on 4 podstawowe warstwy struktury wychowania:
byt społeczny
doskonała wspólnota moralna
kultura duchowa
życie biologiczne
Bogdan Suchodolskinapisał następujące rozprawy:
Ideały kultury a prądy społeczne
Kultura i osobowość
Kultura współczesna a wychowanie młodzieży
Wychowanie moralno-społeczne
Suchodolski był zdania, iż wychowanie powinno obejmować wszystkie procesy życiowe, wywołując pełnię przeżyć i życia, zachęcając jednostki do samodzielnej twórczości kulturalnej, poszerzając oraz pogłębiając ich psychiczne życie; wychowanie stanowi więc proces obejmujący całą osobowość, której kształtowanie jednak nie zachodzi tylko poprzez nabywanie wiedzy; najwyższym celem wychowania było wzbudzanie wśród młodzieży entuzjazmu do celów i zadań twórczych, gdyż tylko stanowią o pełni życia; zatem głównym zadaniem szkoły powinien być rozwój duchowy uczniów poprzez wytwarzanie w nich czynnego stosunku do świata wartości duchowych, społecznych i osobistych
Janusz Korczakjako pierwszy na gruncie pedagogiki stanowczo żądał przestrzegania praw dziecka:
prawo do współdecydowania o swoim losie
prawo do szacunku
prawo do radosnego dzieciństwa
prawo do posiadania własnych rzeczy oraz tajemnic
prawo do bycia tym kim jest
prawa do niepowodzeń i łez
Myślą przewodnia pedagogicznej koncepcji Korczaka była jego troska o rozwój samorządności dzieci i młodzieży, wyrażającej się w różnego rodzaju formach aktywności; rozwój samorządności przebiegał prawidłowo, gdy odbywał się przy odpowiednim funkcjonowaniu samorządu zakładowego czy szkolnego, do którego podstawowych organów zaliczał:
sąd koleżeńskiskładał się z pięciu wychowanków, którzy tworzyli razem zespół sędziowski oraz z wychowawcy pełniącego rolę sekretarza; sąd ten funkcjonował w oparciu o specjalny kodeks opracowany przez samego Korczaka
rada samorządowastanowiła organ wykonawczy; zajmowała się różnymi problemami wychowanków, w tym zaspokajaniem ich życiowych oraz kulturalnych potrzeb; rada zbierała się raz na tydzień, składała się z 10 wychowanków oraz wychowawcy pełniącego rolę przewodniczącego i sekretarza
sejm dziecięcybył najwyższą instancją samorządową, organem ustawodawczym; w jego skład wchodziło 20 posłów, którzy zajmowali się sprawami, które wykraczały poza kompetencje sądu koleżeńskiego oraz rady samorządowej
plebiscyt "życzliwości i niechęci" polegał na wzajemnym ocenianiu się wychowanków, wybierano następujące oceny:
"+" oznaczał "lubię go"
"-" oznaczał "nie lubię go"
"0" oznaczało "nie znam go"
Helena Radlińska stworzyła dział pedagogiki społecznej, traktujący wychowanie w kategoriach proces integralnego, obejmującego całe życie jednostki; wiele wagi przywiązywała do pracy społecznej, życia kulturalnego oraz poradnictwa i wypoczynku, która to rozległość zagadnień spowodowała wyodrębnienie się następujących dziedzin pedagogiki społecznej:
teoria pracy społecznej
teoria oświaty dorosłych
historia pracy społecznej i oświatowej
Radlińska akcentowała również potrzebę kształcenia pracowników bibliotek, przez co stworzyła ona Studium Kształcenia Bibliotekarzy o wyższym poziomie, które wdrażało swoich słuchaczy w zagadnienia pedagogiki bibliotecznej, u podstaw których leżały takie dziedziny jak psychologia, socjologia i statystyka