Świat wartości w pokonywaniu ograniczeń ludzkiej egzystencji
W życiu każdego człowieka pojawiają się zawsze pewne przeciwności. Wynikają one z genetycznego wyposażenia osoby, z wystąpienia przypadkowych zdarzeń lub z działań innych ludzi. Powodują one zmniejszenie zakresu oraz swobody działania człowieka i są nazywane ograniczeniami losu. Wyróżniamy kilka podstawowych przyczyn ograniczeń losu. Znaczenie ma tu często czynnik genetyczny, stres czy media techniczne, które mogą doprowadzić do nałogu korzystania ze świata iluzji. Do poważnych ograniczeń zalicza się stany lękowe lub zaburzenia wywołane stresem ustawicznym, np. nerwicę, wybuchy agresji i złości, powstawanie uzależnień. Wyróżnia się również urazy i kryzysy wywołane przez stres traumatyczny. Powstaje on w wyniku zagrożenia życia lub fizycznej integralności osoby oraz wtedy gdy jest ona świadkiem takich sytuacji np. w czasie wojny lub katastrofy. Może wywołać to m.in. wstrząs pourazowy, negatywne myślenie czy depresję. Najbardziej niebezpiecznym ograniczeniem ludzkiej egzystencji jest utrata sensu życia, która może prowadzić do samobójstwa osoby.
Teresa Borowska w swojej pracy „Pedagogia ograniczeń ludzkiej egzystencji” doszła do wniosku, że człowiek powinien sobie radzić z podstawowymi ograniczeniami egzystencji. Człowiek musi umieć budować swój rzeczywisty los. Pozwoli mu to radzić sobie z większością ograniczeń jakie może napotkać w swoim życiu. Typ osoby która spełnia powyższe warunki autorka określiła jako homo construens czyli „człowiek budujący”. Winien on odpowiednio postrzegać i oceniać własną osobę i otaczający go świat oraz właściwie przewidywać i oceniać własną przyszłość. Musi znać własne uczucia, radzić sobie z ekspresją emocjonalną oraz charakteryzować się empatią.
Jednak trzon egzystencji homo construens stanowią wartości osobiste i relacyjne. Wśród pierwszych znajduje się zdrowie, wolność, odpowiedzialność, odwaga i godność. Do wartości relacyjnych zaliczamy: przyjaźń, miłość, gotowość niesienia pomocy, zdolność wybaczania oraz inne (życzliwość, tolerancja, itp.). Wszystkie one są znaczące: dzięki nim człowiek się staje oraz buduje siebie i więzi wobec osób drugich. Wartość jest tym, co człowieka pociąga, wzbogaca go i ukierunkowuje. Człowiek nie tylko rozumie wartości, również je przeżywa, doświadcza ich i ocenia. To dzięki nim jednostka może się ciągle rozwijać nawet w warunkach istniejącego dziś chaosu. Człowiek może mieć w nich ostoję, punkt oparcia w różnych warunkach, zwłaszcza zaś w sytuacji zadziałania stresu traumatycznego. W nieobliczalności losu wymienione wartości pozwolą człowiekowi bronić się przed negatywną stymulacją, przetrwać i rozpocząć budowę od nowa.
Teresa Borowska w swej pracy skupia się na dziewięciu najważniejszych wartościach istotnych dla homo construens choć nie są one jedyne. Człowiek bowiem buduje swój los także dzięki innym wartościom, gdyż żyć znaczy w każdym momencie zajmować postawę wartościującą. Fundament ludzkiej egzystencji powinny stanowić: zdrowie, wartość wolności, odpowiedzialności, odwaga, godności oraz wartości pozwalające na uczestniczenie w egzystencji drugiego człowieka: przyjaźń miłość, gotowość niesienia pomocy i zdolność wybaczania.
Wolność pozwala na wychodzenie poza granice własnego życia, zwłaszcza w sytuacjach traumatycznego stresu, w których człowiek czuje się on najczęściej zniewolony i bezradny. Rozwinięta wcześniej świadomość wolności wewnętrznej i umiejętność wyjścia poza aktualną sytuację, nie tylko pozwala na przetrwanie, umożliwia także ponowny rozwój. Wewnętrzna wolność czasem nawet pozwala człowiekowi pokonywać pewne rodzaje uzależnień.
Z wolnością ściśle się wiąże wartość odpowiedzialności. Osoby o uwewnętrznionej kontroli są bardziej autonomiczne, optymistyczne, a przede wszystkim aktywne, gdyż ta rozwinięta wewnętrzna lokalizacja daje im większe poczucie odpowiedzialności
Odwaga natomiast pozwala na przekraczanie granicy dotychczasowych osiągnięć i wychodzenie poza to, co jednostka posiada i czym jest. Podejmując takie działania, człowiek dąży do zdobycia lub stworzenia nowych wartości.
Istotną rolę w kreowaniu egzystencji „,człowieka budującego” ma pełnić także godność. Niestety, dzisiejsze użyteczne traktowanie jednostki sprawia, iż wartość ta bywa odrzucona, nie wzbudzając przy tym społecznego sprzeciwu. Daje mu możliwość odnajdywania prawdy o sobie i bycia sobie wiernym.
Wśród wartości osobistych znaleźć się musi przede wszystkim zdrowie, które wraz z wymienionymi wcześniej wartościami wyznacza jakość życia człowieka. Istotne jest zwiększanie potencjału zdrowotnego człowieka. Powinien więc on preferować styl życia wykluczający działanie czynników ryzyka oraz przyczyniać się do rozwoju postawy, która da mu szanse wzmacniania i zachowania zdrowia.
Wartości osobiste jednak nie wystarczą „człowiekowi budującemu” do pokonywania ograniczeń losu. Nawet najbardziej zdrowy, wolny, odpowiedzialny, odważny i godny człowiek nie będzie mógł kreować swej egzystencji z dala o drugiego. Jeśli nie zwróci się „ku” niemu, jeśli nie wyjdzie na spotkanie z nim - zapętli się w swym ograniczeniu. Dlatego musi zostać edukacyjnie wyposażony w wartości relacyjne. Jak sama nazwa wskazuje, nie mogą one „,działać w jedną stronę” — być oczekiwaniem przyjaźni, miłości, pomocy itd. trzeba skierować się ku drugiemu człowiekowi, przejawiać względem niego przyjaźń, miłość, zdolność wybaczania, gotowość niesienia pomocy, ale także życzliwość, tolerancję i inne.
Budującą wartością relacyjną jest przede wszystkim przyjaźń. Odgrywa ogromną rolę w przeciwstawianiu się terrorowi, w powrocie do zdrowia, w przetrwaniu człowieka w warunkach ekstremalnych. Przyjaźń pozwala pozbyć się wrogości, agresji i osamotnienia w dzisiejszym społeczeństwie. W przyjaźni można odnieść sukces pod warunkiem, że nie zniechęca się do niepowodzeń i rozczarowań oraz ciągle się wybacza. Współczesny człowiek najczęściej chowa twarz za maskę, kultura bowiem zdaje się podziwiać zimnych bohaterów, silnych i polegających tylko na sobie. Najpoważniejszym jednak powodem zakładania masek jest obawa człowieka przez odrzuceniem, brakuje mu odwagi do otwarcia swego wnętrza i mówienia o swych uczuciach. Brak szczerości stanowi blokadę powstania wspólnego pola emocjonalnego, a to jest warunkiem przyjaźni.
Przyjaźń jest podstawą miłości, która jest siłą najgłębiej aktywizującą ludzką egzystencję. Wyzwala tendencję do dawania i bezinteresownej opieki. Jest twórczą aktywnością. Dotyczy to zwłaszcza miłości produktywnej, która zakłada syndrom postaw takich, jak: troska, odpowiedzialność, szacunek i wiedza. Kiedy osoba kocha, troszczy się - to znaczy, że obchodzi ją rozwój i szczęście drugiej osoby; nie jestem widzem. W miłości kryje się więc odpowiedź na bycie człowiekiem.
Z powyższymi dwoma wartościami wiąże się ściśle zdolność wybaczania, pozwalająca przede wszystkim uwolnić się od wielu negatywnych emocji. Wybaczanie jest wartością budującą prowadzi bowiem do odnawiania wzajemnych międzyludzkich relacji. Zbliża ono ludzi, pod warunkiem jednak uświadamiania sobie popełnionego zła i odejścia od fałszowania naszych emocji. Wartość ta jest zupełnie niesłusznie często traktowana jako dowód ludzkiej słabości.
Wszystkie relacyjne i osobistych. wartości są ze sobą powiązane; jedna wartość warunkuje istnienie drugiej.
Kompetencje ewaluatywne, wynikające (choć nie tylko) z rozwoju wartości osobistych i relacyjnych, pozwolą „człowiekowi budującemu” uwolnić się od zależności, jakie niosą ograniczenia obiektywnie rzeczywiste oraz subiektywnie rzeczywiste. Pozwoli mu to podejmować działania, zmierzające do wzmacniania zachowania zdrowia, zwiększania obszaru własnej wolności, działania często ryzykanckie, wiążące się z odwagą wejścia w nieznane, wreszcie działania skierowane ku drugiemu człowiekowi. Umożliwią one także odkrywanie nowych wartości i nowego sensu życia.
Istota kompetencji emocjonalnych „człowieka budującego” sprowadza się do posiadania umiejętności radzenia sobie z własnymi negatywnymi uczucia mi. głównie z lękiem i gniewem (poprzez ich ukierunkowanie), a także do umiejętności współprzeżywania przez niego uczuć pozytywnych z drugim człowiekiem (empatii).
Kompetencje strategiczne, umożliwiają aktywne badanie przez człowieka informacji, podejmowanie przez niego w zaistniałej sytuacji różnych rozwiązań i wytrwałe wyznaczanie sobie i realizowanie nowo postawionych zadań pozaosobistych i dalekich.
Punktem wyjścia przedstawionej przez Teresę Borowską propozycji „człowieka budującego” jest życie - ludzka egzystencja, z jej różnymi ograniczeniami, w sprostaniu których mogą mu pomóc zasoby moralno-kognitywno-emocjonalne, będące wynikiem edukacji.
Bibliografia
Borowska Teresa, Pedagogia ograniczeń ludzkiej egzystencji, Warszawa 1998.
T. Borowska, Pedagogia ograniczeń ludzkiej egzystencji, Warszawa 1998, s. 25 - 39.
Tamże, s.67.
Tamże, s.69.
Tamże, s. 70.
Tamże, s. 54-55.
Tamże, s.72.
5