Dorota Simonides, Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków, Wrocław 1976.

Folklor dla dzieci - liczne teksty rymowanek, opowiadań umoralniających i rozrywkowych, przekazywanych dzieciom świadomie przez dorosłych.

Folklor dzieci - teksty, które są przez dzieci uznane za własne, w dużej mierze przez nie utworzone lub zaadaptowane i spontanicznie rozpowszechnione w ustnym przekazie.

DZIEJE ZAINTERESOWANIA TWÓRCZOŚCIĄ DZIECI

• 1830 - Ł. Gołębiowski zwrócił uwagę na regionalny i narodowy charakter gier i zabaw dziecięcych

• J. Karłowicz, Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe (1971)

• podania, zabobony, gry, przysłowia, zagadki

• lata 80. XIX wieku - A. Gomme

• A. Gomme, Traditional Games of British Children (1894-1897)

• 1888 - miesięcznik “Wisła” - apel do czytelników o nadsyłanie dziecięcych rymowanek

• H. Carrington-Bolton, The Counting - Out Rhymes of Children, their Antiquity Origin and Wide Distribution; A Study in Folk-lore (Londyn 1888)

• 873 wyliczanek dzieci różnych narodów

• zbiory Kolberga

• W. Matlakowski, Bajki i gadki dziecięce

• wyeksponował głównie bajki łańcuszkowe

• J. Witek, Zwodzenia, zagadki, facecje u dzieci ludu

• M. Udziela - apel do czytelników „Ludu” o nadsyłanie tekstów gier i zabaw dziecięcych

• 1900 - F. Krcek - kolejny apel do czytelników „Ludu” o nadsyłanie tekstów gier i zabaw dziecięcych

• H. Biegeleisen, Matka i dziecko w obrzędach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego (1927)

• 1927 - zbiorek Beim Federschleissen (autorstwa dzieci z Kujakowic koło Kluczborka)

• teksty lapidarne, zwięzłe i bez artystycznych upiększeń

• 1935 - E. Piasecki - ponowna akcja zbieracka

• zbiorki:

• Z. Rogoszówna, Sroczka kaszkę warzyła

• Z. Rogoszówna, Klituś bajduś

• A. Steffen, Rymy dziecięce, zagadki i przysłowia rymowane z Warmii (1937)

• 334 teksty - rymy dziecięce podzielone na następujące grupy:

• rymy towarzyszące zabawom niemowląt

• mętowania

• gry i zabawy

• rymy szkolne

• głosy przyrody

• varia

• Jerzy Cieślikowski, Wielka zabawa

• P. Nedo, Folklorystyka

CZEGO SZUKAĆ W FOLKLORZE DZIECI

• pozostałości bardzo dawnych zwyczajów, reliktów inwokacji do różnych bóstw

• mityczne echa

• resztki starożytności

• naśladownictwo dorosłych (wg R. Callois)

WOKÓŁ TERMINÓW

Termin folklor najpierw pojmowano bardzo wąsko - jako `artystyczną kulturę ludową'; potem z kolei zbyt szeroko - i jako obiekt badań, i jako naukę; następnie termin ten stał się synonimem ludoznawstwa, etnologii, potem przyjęto, że folklor to `twórczość ustna mas pracujących'.

Każdy tekst popularny wśród dzieci może się stać folklorem, jeśli:

• znany jest szerokiej społeczności dzieci,

• krąży w przekazie spontanicznie, ustnie,

• żyje na zasadzie twórczości zbiorowej i anonimowej.

Folklor określonej grupy społecznej wyraża się repertuarem znanym w obrębie grupy, ukształtowanym lub zmodyfikowanym w dużej mierze przez członków tej grupy.

CHARAKTERYSTYKA REPERTUARU DZIECIĘCEGO

Największą stabilność i odporność na zmiany wykazały rymowanki, przysłowia i przesądy.

Najszybciej zmianom ulegały anegdoty, opowieści makabryczne i zagadki.

Repertuar dzieci jest odzwierciedleniem ich zainteresowań. Te kształtowały się w zależności od wieku i stopnia dojrzałości.

• dzieci młodsze - predylekcja do mikroform (zwłaszcza rymowanek)

• dzieci starsze - gatunki fabularne i abstrakcyjne

Dziecko w wieku od 5 do 7 lat powtarza zasłyszaną rymowankę dosłownie. Uczeń IV klasy potrafi już używać eufemizmów.

Tematyka obsceniczna stanowi dla dzieci w wielu wypadkach prawdziwe tabu, które chcą złamać, aby przeżyć coś niedozwolonego.

RYMY DLA ZABAWY, ICH ZMIANY I PRZEKSZTAŁCENIA

Systematyka:

• mętowania - wyliczanki różnego typu

• rymowanki dotyczące zwierząt i roślin

• głosy zwierząt

• rymowanki używane przy robieniu piszczałek z wierzby

• rymowanki dotyczące zjawisk atmosferycznych, podczas żniw, przy modlitwie oraz cytowane bez przyczyny

• rymowanki związane z zabawianiem dzieci, huśtaniem na kolanach, przeliczaniem na palcach itd.

• aliteracje

• zagadki przechodzące w grę słów

• gry i zabawy dziecięce

• brak tu jednolitości kryteriów podziału; miesza się forma, funkcja, okoliczności powstania tekstu

J. Cieślikowski: „Rymy polskich dzieci są w ogromnej przewadze ludowego pochodzenia, stąd ich tematyka, rodzaj i kierunek skojarzeń są wiejskiej proweniencji”.

Cechy rymowanek:

• częste kontaminacje z innymi rymowankami

• wzbogacanie o nowe motywy

• w wyliczankach - liczebniki pochodzenia obcego (żydowskie, łacińskie, ugrofińskie, cygańskie)

• „liczebniki złodziejskie”

• „wyliczanki cygańskie”

• onomatopeje

Podział tekstów:

• ze względu na tematykę:

• tradycyjne rymowanki związane w dużej mierze z życiem wsi, ewentualnie z dawnymi obrzędami

• współczesne rymowanki, odzwierciedlające nie tylko realia współczesne, lecz skupione wokół najnowszych wydarzeń

• inny podział:

• abstrakcyjne

• fabularne, w których wyróżnia się incipity:

• orzeczenie

• lokalizację akcji

• pary rymowane

Inne cechy:

• silne poczucie rytmu

• wiele form przypadkowych (wypływających ze złego zrozumienia treści, sensu słowa, innego znaczenia wyrazu lub niedosłyszenia czy z braku pamięci)

• wspólne schematy (trudno wyrokować, który z wariantów jest pierwotny, a który wtórny; każdy posiada wartość autonomiczną)

• proces nakładania się na dany schemat elementów z innej jednostki tekstów, co daje w efekcie nowy twór

• zbiorowa twórczość

• zmienność

• dynamika

• ustawiczny ruch poszczególnych elementów

RYMY SATYRYCZNE I ICH FUNKCJE

Rymowanki satyryczne są wyrazem normotwórczym, swoistym obrazem istniejącego tu mechanizmu kontroli zasad współżycia zbiorowego, polegającego na ustalaniu i przestrzeganiu norm partykularnych, mających praktyczny skutek, zdecydowanie ułatwiający współżycie w klasie, na podwórku czy w czasie zabawy na przerwie.

1. NORMY WSPÓŁŻYCIA - teksty regulują je.

• walor wychowawczy

• podkreślenie własnej powagi, dorosłości przez dziecko

• wykpienie takiego zachowania dziecka, które razi rówieśników w danym zespole, klasie czy grupie:

• dziecko łatwo wpadające w gniew, kapryśne

• dziecko reagujące płaczem

• skarżypyta

• człowiek, który nie umie dochować tajemnicy

• ktoś, kto kłamie

• ktoś, kto mówi głupio, nie na temat

• ktoś odpowiada „co”, „daj”, „pokaż”

• ktoś zaczyna rozmowę z drugim dzieckiem od „ty”

• ktoś zbyt obcesowo zaczepia ucznia

• dziecko coś komuś zasłania

• forma „musisz”

• ktoś nie zamyka drzwi

• samochwała, chwalipięta - przeróbki utworów literackich

• najważniejszy jest rym

• metafory zaskakujące, polegające na kojarzeniu zupełnie przypadkowych pojęć i słów, nie wszystkie pełnią funkcje metafor, są po prostu potocznymi określeniami

2. KRYTYKA WYGLĄDU ZEWNĘTRZNEGO

• już w wieku 6 lat dzieci zwracają uwagę na wygląd zewnętrzny

• krytyka dotyczy:

• rozpiętego rozporka

• koszuli wystającej ze spodni

• brudu

• przesadnej dbałości o wygląd zewnętrzny

3. WALKA SŁOWEM - PRZEZYWANKI

• J. Wildt, „Kalendarz Powszechny” (1958): „Przezwiska dawane ludziom w niektórych okolicznościach”

• kierowane do:

• osób dotkniętych kalectwem

• dzieci, które nie chodzą na religię

• dawniej do żydowskich handlarzy-domokrążców

• osób ze specyficznymi cechami fizycznymi (otyłość, nadmierna szczupłość, kolor włosów, niski lub zbyt wysoki wzrost)

• cechy:

• dźwiękowe wariacje pierwszego słowa (np. imienia) - przedrzeźnianie

• przezwiska dziecięce najczęściej 1-wyrazowego typu Ala-lala

4. WALKA NA SŁOWA

• obdarzenie kogoś przezwiskiem wyzwala odpowiedź, prowokuje do walki na słowa, przy czym wygrywa ten, kto ma głos ostatni, kto potrafi boleśnie dokuczyć, ośmieszyć, wykpić rymowanką; rodzą się więc liczne teksty-repliki; brak odpowiedzi uznaje się za poddanie

• „rymowanka-odzywka”, np. na słowo „co”

• niedopuszczalne w odczuciu dzieci jest atakowanie rodziców wroga

• powodem do szczególnej obrazy, a nawet bijatyki, są dla dzieci w wieku od 8 do 10 lat wszelkie rymowanki wyśmiewające kontakty z płcią odmienną

• dzieci chętnie wyśmiewają się z każdego, kto nie mieści się w ramach ich dziecięcego modelu „zwyczajności”

• wyśmiewanie innych klas, grup, osób, które się wymądrzają

• dzieci stwarzają sobie iluzję, że są od innych mądrzejsze, silniejsze, dzielniejsze

• dzieci powyżej III klasy posiadają dokładne rozeznanie w krążących w obiegu rymowankach i przez ich ciągłe używanie wyrobiły sobie pełną gotowość pamięci

5. „PROWOKANKI”

• rozbawienie całej grupy dzieci następuje zazwyczaj kosztem nowicjusza, a więc dziecka nieznającego jeszcze zasad gry; teksty funkcjonują w formie dialogu i zawierają rymowaną odpowiedź na sprowokowane pytanie nowicjusza

• „prowokanki” - teksty, które mają strukturę zagadki, mimo że nią nie są; mają one głównie jeden cel - rozśmieszyć

• są to głównie małe struktury słowne, tzw. mikroformy, które łatwo zapamiętać i rozpowszechniać

• ich główny element zabawowy polega na prostym, nieskomplikowanym komizmie, dostarczającym dziecku wiele satysfakcji

• większość rymowanek pełni funkcję przezwisk

Rymowanki stanowią znakomitą i bardzo typową dla folkloru postawę obrony, wyrażoną protestem, kpiną i drwiną, w stosunku do treści, zjawisk i sytuacji, osoby, z którą nie można się pogodzić.

• funkcje:

• psychologiczna

• psychoterapetyczna

PARODIE DLA ZABAWY

Przedmiotem drwiny są głównie te zjawiska, cechy i osoby, które obwarowane są różnym tabu.

Parodiuje się to, co jest uznane za wielkie:

• modlitwy,

• pieśni religijne,

• hymny państwowe,

• pieśni patriotyczne,

• hasła społeczne.

Motywy:

• pijak

• Hitler

Zazwyczaj zmienia się zgodnie z założeniem gatunku treść utworu, nie naruszony zostaje schemat formalny pierwowzoru, frazeologia.

Trawestacje utworów klasycznych lub zwrotów odnoszących się do wybranych pisarzy i poetów polskich.

Trawestacja piosenek wojskowych, harcerskich, partyzanckich.

Teksty-rymowanki o ważnych postaciach historycznych.

ŚWIAT NA OPAK WYWRÓCONY

Są to teksty:

• tradycyjne, w których wyraźne są echa humorystyki sowizdrzalskiej,

• nowe, oparte na poetyce „wywróconego świata”.

Bardzo wiele tekstów-rymowanek absurdalnych, nonsensownych.

Komizm - np. wynikający z przeniesienia cechy jednego przedmiotu na inny, który powołany jest jako porównanie, dla plastycznego ukazania stopnia nasilenia owej cechy.

Wstępna typologia tekstów:

• teksty, w których znajduje się świadome nonsensy historyczno-geograficzne i literackie,

• teksty oparte na niedorzecznościach sytuacyjnych, których rodowód z reguły sięga folkloru tradycyjnego,

• teksty zawierające absurd wynikający z niemożności fizycznej

• teksty budowane na zasadzie absurdów stylistycznych

Dzieci mają pociąg do „wywracanek”, do zmyśleń po to, aby bawić, aby stwarzać iluzję.

Podobieństw z bajką łgarską („Lügenmärchen”), której akcja zasadza się na kłamstwie.

OPOWIEŚCI KOMICZNE

Dzieci młodsze (do IV klasy włącznie) opowiadają sobie anegdoty „klozetowe”. Dzieci starsze opowiadają anegdoty abstrakcyjne lub zawierające tzw. „humor czarny”, czasem „koncentracyjny”.

Proces wchłaniania tekstu przez ogół dzieci podlega tym samym prawom, co każde zjawisko folkloru w środowisku dorosłych - wymaga akceptacji całej grupy. Tylko taki tekst wchodzi do repertuaru, który dzieci uznały za interesujący. Jeśli już jednak dostał się w obieg, wtedy zna go niemal każde dziecko.

Teksty tradycyjne znane od wieków i poświadczone w różnych zbiorach folklorystycznych + teksty nowe, dotąd w repertuarze folklorystycznym nienotowane, będące prawdopodobnie wytworem naszych czasów.

1. ANEGDOTY TRADYCYJNE (DZIECI KL. IV-V)

• wydarzenia realistyczne, losy bohaterów bez fantazji i cudowności, zwykłe, codzienne, prozaiczne wydarzenie, czynności

• ogólną cechą opowiadań dzieci jest zwięzłość, nawet w wypowiedzi dłuższej facecji dzieci ograniczają się do podania pointy, które bardzo często zniekształcają, zwłaszcza gdy w tekście zawarta jest aluzja do spraw seksualnych

1. TEKSTY SKATOLOGICZNE

• teksty proste

• obsceniczna tematyka

• obscena - sprawy dotyczące czynności organów odbytniczych i rozrodczych, sprawy wstydliwe

2. ANEGDOTY O MOTORYZACJI

3. ANEGDOTY O GŁUPCACH

• tzw. „Schildbürgergeschichten”

• teksty o chorych umysłowo

• bardzo popularne teksty o przyjmowaniu komunii

4. ANEGDOTY PRZYGODOWE

5. ANEGDOTY O NIEPOROZUMIENIACH JĘZYKOWYCH

• identyczne schematy tekstów

• umowne nazwanie przedmiotów określeniem o innym znaczeniu efekty komiczne, inne skojarzenia

• teksty oparte na nieznajomości obcych języków

• świadome igranie ze znaczeniem słów

• zwroty zaklęć stają się czynnikiem inspirującym twórczość dziecięcą

2. ANEGDOTY ABSTRAKCYJNE, NIETRADYCYJNE (REPERTUAR UCZNIÓW KLAS STARSZYCH)

1. DOWCIPY O ZWIERZĄTKACH

2. ANEGDOTY MAKABRYCZNE - HUMOR CZARNY

3. ANEGDOTY DOTYCZĄCE CZASÓW WOJNY

ZAGADKA

• fabuła wierszowana lub opisowa

• zbliżona do anegdoty

• struktura zagadki

• funkcja żartu, dowcipu

• zmiana funkcji pow. w rozrywk.

• podział:

• zagadki-metafory

• zagadki o podwójnym znaczeniu i dwojakim wykładzie

• zagadki-łamigłówki

• zagadki abstrakcyjne

Repertuar dzieci klas I-IV

• zagadki-metafory

• antropomorfizacje

• personifikacje

• łatwe do zapamiętania

• zagadki oparte na podwójnym znaczeniu użytych w nich słów bądź na rozbieżności między formą akustyczną i graficzną wyrazów

• zagadki dwuznaczne (dzieci z rozbawieniem obserwują zażenowanie starszych, potem same udzielają odpowiedzi, która z reguły jest niewinna)

• zagadki oparte na grze słów (bliskie kalamburom)

• zagadki-łamigłówki

• pytany nie jest w stanie podać prawidłowej odpowiedzi, gdyż zna ją tylko pytający

• dowcip tkwi w zaskoczeniu, w świeżym, niezwykłym skojarzeniu

Repertuar dzieci starszych

• abstrakcja

• absurd

• zagadki abstrakcyjne z góry zakładają, że rozwiązanie jej jest niemożliwe

• funkcja - pobudzenie do śmiechu, pozyskanie zainteresowań słuchacza

• zagadki wprowadzające pytanego w błąd

• pytanie kieruje myśli pytanego na inne tory, akcentuje się w pytaniu celowo szczegół nieistotny

• antyzagadki - pytania, w których mieści się już odpowiedź prawidłowa

• świadome zastawianie sideł na pytanego zagadka ma strukturę dialogową (zazwyczaj trzecie ogniwo jest np. z innego łańcuszka skojarzeń)

• rzadko - zagadki fabularne („zagadki-opowiadania”, „zagadki-facecje”)

• tekst krąży w różnych wariantach

• rozwiązanie zagadki - w poincie

Mit jest odpowiedzią zawierającą pytanie, zagadka jest pytaniem żądającym odpowiedzi (A. Jolles).

• wędrujące wątki napotkały różne formacje kulturowe, gubiły to, co nie było uniwersalne, i przekształcały się stosownie do potrzeb i gustów środowisk

OPOWIEŚCI „Z DRESZCZYKIEM”

Przedmiotem opowieści „z dreszczykiem” są zjawiska racjonalnie niesprawdzalne, wymagające od słuchaczy wiary.

• potrzeba bawienia się przestrachem, gdy samemu jest się bezpiecznym, chęć przeżycia strachu

• odwoływanie się do wydarzeń ściśle umiejscowionego w czasie, pamiętanego przez słuchaczy

• wstrzymywanie akcji

• realia typu: krew, trup, duch, kawałki ciała ludzkiego itd.

• oddziaływanie filmu

• folkloryzacja treści genetycznie nieludzkich

PRZYSŁOWIA

Przerabianie przysłów, powiedzeń, rozmaite „odzywki”

• przezwiska o charakterze przysłów związanych z wyglądem zewnętrznym

• odzywki wyrażane stałymi zwrotami w znaczeniu `spływaj, odczep się'

• odzywki w znaczeniu `nudno mówi, nie na temat'

• przezwiska w znaczeniu `jesteś głupi, ograniczony'

Stylistyka:

• metaforyka

• alegoria

• obrazy

• porównania

• asocjacje

Dialogi i welleryzmy (frazeologizmy wypowiadane przez powołaną do tego celu jakąś postać, np. historyczną, bajkową; nazwa - od nazwiska Sama Wellera, służącego Mr Pickwicka).

---