Rozdział 2 Wczesne dzieciństwo

Obejmuje przedział od urodzenia do 3 r.ż. Dwie fazy:

a)wiek niemowlęcy (1r.ż.)

b)wiek poniemowlęcy (2-3 r.ż.)

2.1. Wiek niemowlęcy

Faza noworodka

•Dziecko musi przygotować się do:

- zmian temperatury

-nowego sposobu oddychania

-nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów.

•Dziecko waży przeciętnie ok. 3,37 kg i mierzy 51,2 cm.

Proporcje ciała: duża głowa z małą częścią twarzową stanowi 30% masy ciała; długi tułów i krótkie kończyny.

• Charakterystyczną cecha jest udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym; przejawem tego są włóknisto-chrzęstne spojenia kośćca czaszki wyczuwalne dotykowo; jest to spojenie kości czołowych i ciemieniowych, tzw. ciemiączko duże ( zarasta ok. 15.miesiąca) oraz kości ciemieniowych i potylicznych, tzw. ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia).

• Noworodek przyjmuje postawę leżącą asymetryczną

•Przewaga zginaczy nad prostownikami

• Rodzaje odruchowych odpowiedzi na bodźce zew:

a)wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego

-odruch źrenicowy (zwężanie się źrenicy pod wpływem światła)

-odruch mrugania (zamykanie powiek przy próbie dotknięcia rogówki)

-odruch ssania

-połykania

-wydalania moczu i kału

b) występujące tylko u noworodka i/lub u niemowlęcia a zanikające lub patologiczne u czł dorosłego

-odruch babińskiego (unoszenie dużego palca przy podrażnianiu stopy)

-odruch toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie, a kurczą po przeciwnej)

-odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania)

-odruch chwytny (zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie tak, że można dziecko unieść w górę i oderwać od podłoża)

- odruch marszu automatycznego (przy zetknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia)

Utrzymanie się niektórych z tych odruchów (np. Babińskiego) jeszcze w II półroczu życia jest sygnałem nieprawidłowego funkcjonowania ukł. nerw.

•naturalny rytm aktywności: snu i czuwania:

P.Wolff wyróżnił 6 różnych poziomów pobudzenia:

-głęboki sen ( jeśli regularnie oddycha, a zamknięte oczy nie poruszają się); trwa 8-9 godz na dobę

-sen lekki (nieregularny oddech i szybkie ruchy gałek ocznych) trwa 8-9 godz na dobę

-drzemanie (otwarte oczy, nieprzytomne, występują opóźnione reakcje na bodźce )

-bierne czuwanie (otwarte i przytomne oczy, uwaga skupiona na bodźcach ) trwa 2-3 godz na dobę

-aktywne czuwanie (otwarte oczy, reagowanie na bodźce, wysoki poziom aktywności) razem z krzykiem trwa 1-4 godz

-krzyk

Wraz z wiekiem wydłuża się okres czuwania, a zmniejsza ilość snu. Noworodki śpią 16-18 godz na dobę, podczas gdy niemowlęta 13-14 godz (dorastający czł 7-8, dorosłym wystarcza 6-7godz). W okresie od urodzenia do końca wczesnego dzieciństwa następuje wyraźne zmniejszenie się fazy REM od 50 do 20% czasu snu. Odcinki snu i czuwania u noworodka są krótkie: stan czuwania pojawia się raz na 3-4 godz, zaś aktywny, głęboki sen występuje co 50-60 min. Ten rytm jest uwarunkowany wew., zaprogramowany biologicznie. U dzieci, które nie mają stałego rozkładu okresów snu i czuwania w ciągu doby, występują kłopoty zdrowotne i zaburzenia zachowania w późniejszym okresie rozwoju.

ZDOLNOŚCI SENSORYCZNE NOWORODKA

Bodźce działające na zmysł	Reakcje noworodka
równowagi	Podniesione, kiedy płacze -uspokaja się
Dotyku	Dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie
Smaku	Potrafi odróżniać smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki (preferuje słodki)
Węchu	Reaguje na zapach pewnych pokarmów tak samo jak dorosły; rozpoznaje zapach mleka matki; może lokalizować zapach i odwracać się od nieprzyjemnych zapachów
Słuchu	Preferuje dźwięki o czystych tonach; może odróżniać niektóre wzory dźwięków; różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy ludzkiej; odwraca się w kierunku dźwięku; preferuje dźwięki wysokie, wypowiedzi z wysoką intonacją i głos matki
Wzroku	Akomodacja wzroku i ostrość widzenia są ograniczone; przygląda się i próbuje śledzić poruszający się obiekt; widzenie kolorów nie jest jeszcze dobrze rozwinięte

Do oceniania poziomu rozwoju dziecka używa się:

1. najczęściej skali Agar, która dotyczy takich podst funkcji jak np. częstość uderzeń serca, reakcja na ból

2. Skala Oceny Zachowania Noworodka Brazelthona służy ocenie zdolności dziecka do habituacji i bada:

-fizjologiczną reakcję na stres

-kontrolę pobudzenia

- napięcia mięśniowe

-uwaga

-relacje społeczne

3. skala Farra służy do oceny dojrzałości noworodka na podstawie cech zew (m.in. koloru oczu, kształtu małżowiny usznej, podeszwowych pofałdowań skóry)

4. skala Dubowitza oparta na uwzględnionych przez Farra cechach zew oraz kryteriach neurologicznych (m.in. zgięcie dłoni, sprężystość kończyn górnych, zdolność utrzymania głowy)

5. skala Ballarda- uwzględniająca kryteria fizyczne (meszek płodowy, brodawki piersiowe, małżowiny uszne, narządy płciowe) i neuromięśniowe (postawa, ułożenie ramion)

Umiejętności naśladowania u noworodków:

Badania A. Meltzoffa i M. Moore :

-dzieci w 2-3 dobie życia naśladowanie wyrazów mimicznych swoich opiekunów

-2-dniowe naśladuje mimike będąca wyrazem radości czy smutku opiekuna

-w 2-3 tyg patrząc na wyraz twarzy rodzica, tak jak on wysuwa język, otwiera usta, zaciska wargi

-dzieci też naśladują ruchy głowy

•Nie wiadomo czy jest to rodzaj odruchu na bodźce. Noworodki naśladują jednak również z opóźnieniem ( w chwili gdy dorosły nie przedstawia żadnego wyrazy mimicznego). Wskazuje to, że noworodki potrafią integrować inf z różnych systemów sensorycznych (wzrok i ruch), a ich zdolność do naśladownictwa jest plastyczna i dowolna.

•W pierwszych 2 latach umiejętność naśladownictwa rozwija się i staje ważnym sposobem uczenia się.

2.1.2. Zmiany rozwojowe niemowlęcia:

Rozwój morfologiczny i zmiany fizjologiczne

•Intensywny rozwój: procesy anaboliczne przeważają nad katabolicznymi, asymilacja nad dysymilacją.

•wzrost zwiększa się o 50%, a waga podwaja po 3-4 miesiącach.

•do 6miesiąca ż. cechy funkcjonowania ustroju dziecka i parametry biochem są takie same jak w okresie płodowym; okres ten nosi nazwę,, faza bierności”, bo wiele cech niemowlęcia pozostaje nadal pod dominującym wpływem hormonów i typu metabolizmu z okresu płodowego

• okres między 5 a 7 miesiącem jest określany mianem,, fizjologicznych urodzin”

•po nim następuje,, faza ekspansji”, której 1-wszy podokres związany jest z rozwojem umiejętności panowania nad własnym ciałem; doskonalą się fizjolog i biochem mechanizmy organizmu, prowadząc do stanu równowagi zwanego homeostazą.

•rozwija się aparat ruchu, czyli kościec i mięśnie

•w niemowlęctwie wraz z kształtowaniem pionowej postawy ciała, z pierwotnej kifozy, przebiegającej przez całą długość kręgosłupa, wyodrębnia się około 3-4 miesiąca ż. lordoza szyjna (co wiąże się z umiejętnością podnoszenia i utrzymania głowy), a ok. 9-12 miesiąca lordoza lędźwiowa, powstająca w efekcie pionizacji ciała.

• intensywny rozwój tkanki tłuszczowej, co sprzyja termoregulacji

•szybki przyrost masy tkanki mózgowej

•mielinizacja włókien nerwowych nerwów czaszkowych (do4r.ż.) oraz rozrost pól i okolic kory,

• zmiany te powodują, że procesy warunkowania przebiegają szybciej sprawniej niż w okresie noworodkowym; np. odruch ssania pojawia się w odpowiedzi na bodźce dotykowe (dotknięcie okolic ust), kinestetyczne ( przy ułożeniu w pozycji do karmienia), a następnie wzrokowe (widok piersi)

•w ciągu pierwszych 3 lat życia następują również poważne wewnątrzustrojowe przemiany a)biochemiczne:

- zmiana stosunku K do Na

-zwiększenie ilości wody śródkomórkowej w stosunku do pozakomórkowej

b) morfologiczne:

-przekształcanie się tkanki chrzęstnej w kostną

-pogrubienie włókien mięśniowych mięśniowych ich unaczynienie

•od 6 miesiąca rozpoczyna się proces wyżynania się zębów i trwa do 3 r.ż.

Rozwój postawy ciała, lokomocji, chwytania i manipulacji

•rozwój ruchowy stanowi najb. wyrazisty przejaw rozwoju dziecka; we wczesnych stadiach jest miarą dojrzewania organizmu, a zwłaszcza ukł nerw.

•nazwa rozwój psychoruchowy używana jest, by podkreślić powiązania psychiki i motoryki w rozwoju niemowlęcia

•Umiejętności panowania nad postawą ciała oraz wszelkie zmiany w zakresie motoryki (lokomocja, chwyt, manipulacja) przebiegają zgodnie ze stała, typową kolejnością, wyznaczoną przez 3 kierunki (prawa) rozwoju:

-cefalokaudalny:

Rozwój postępuje od części głowowej (ruchy gałek ocznych, dowolne ruchy mięśni szyi), następnie rozwija się część tułowiowa (ruchy rąk, ruchy tułowia), a na końcu nożna (dowolne ruchy nóg, chodzenie)

część głowowa →część tułowiowa→ część nożna

-proksymodystalny:

Rozwój od osi podłużnej ciała na boki, czyli najpierw rozwijają się mięśnie położone blisko kręgosłupa, następnie mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców.

-łokciowo-promieniowy:

Oznacza, że w osi poprzecznej ciała rozwój przebiega od 5-ego małego palca dłoni do kciuka.

2 prawidłowości rozwoju ruchowego:

a) przejście od globalnych, rozlanych do zlokalizowanych reakcji ruchowych (noworodek reaguje na dźwięk nieskoordynowanymi ruchami całego ciała, natomiast niemowlę potrafi już w odpowiedzi na ten bodziec odwrócić głowę)

b) wcześniejsze przyswajanie ruchów cyklicznych (dwufazowych, np. poruszanie ręką z grzechotką) niż acyklicznych (trójfazowych, np. spostrzeganie, sięganie i chwytanie)

•Zanim jednak dziecko opanuje kolejne nawyki ruchowe musi zdobyć kontrolę pozycji ciała tj. postawą; kontrola rozwija się: w 3 miesiącu dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest sztywno trzymać głowę, w 8 m samodzielnie siedzieć, a w 10 m stać, trzymając się oparcia.

•rozwój lokomocji: obroty w pozycji leżącej (z pleców na bok- 3 miesiąc, z brzucha na plecy-5 m, z pleców na brzuch -6m), samodzielne siadanie i pełzanie-8m, prowadzą do raczkowania-10-11 m i chodzenia -12-13m.

• ważna w rozwoju manipulacji jest koordynacja wzrokowo-ruchowa;

-chwytanie i sięganie przebiega pod kontrolą wzroku od okresu chwytu dowolnego tj. od 4 miesiąca. Od tej pory dziecko opanowuje przekładanie przedmiotu z ręki do ręki, chwytanie równocześnie kilka przedmiotów, poszukiwanie przedmiotów, które zniknęły z pola widzenia.

-Pod koniec okresu niemowlęcego dziecko manipuluje przedmiotem używając obu rąk. Zaznacza się zróżnicowanie chwytu prawej i lewej ręki. Doskonali się chwytanie drobnych przedmiotów przy użyciu chwytu pęsetkowego, polegającego na przeciwstawianiu kciuka pozostałym palcom.

• w 1 r.ż dziecko manipuluje w sposób niespecyficzny. W odniesieniu do wszystkich przedmiotów stosowany jest taki sam repertuar schematów czynnościowych.

•Pod koniec 1r.ż działania dziecka są specyficzne;

-W interakcji z dorosłym dziecko poznaje sposoby używania przedmiotów, a także ich funkcje.

-W zabawie z dorosłym uczy się turlać piłkę, wkładać klocki do wiaderka, ustawiać klocki jeden na drugim

•Wygotsky: ,, droga dziecka do przedmiotu i od przedmiotu do dziecka prowadzi przez drugiego czł”

• Te rozwojowe osiągnięcia są przejawem manipulacji specyficznej, która doskonali się w 2 i 3 r.ż.

• ROZWÓJ UMIEJĘTNOŚCI DOWOLNEGO CHWYTANIA

Wiek	Droga ręki do przedmiotu	Sposób uchwycenia przedmiotu	Zaangażowanie obu rąk	Zajmowanie się przedmiotem
4-5m	Ruch wahadłowy; uruchomiony staw barkowy	Chwyt prosty; chwyt całą dłonią od górą; palce owijają przedmiot; dłoń ułożona poziomo do podłoża	Wykonuje symetryczne ruchy ku przedmiotowi obiema rękami	Zbliżanie do ust wypuszczanie
5-6	Ruch łukowaty; uruchomiony staw łokciowy	Chwyt dłoniowo-łokciowy; chwytanie całą dłonią z wyłączeniem kciuka	Sięga ku przedmiotowi jedną ręką	Postukiwanie, potrząsanie; nie jest zdolne utrzymać dwóch przedmiotów jednocześnie
6-8	Pochylanie całego ciała ku przedmiotowi; ruch łukowaty	Chwyt nożycowy; przywodzenie kciuka do pozostałych palców	Sięga jedną ręką; zaznacza się przewaga jednej ręki	Trzyma po jednym przedmiocie w każdej ręce; ogląda je i przekłada z ręki do ręki
8-9	Zbliżanie bezpośrednie ręki ku przedmiotowi; uruchomiony staw nadgarstka	Chwyt pestkowy; przeciwstawienie kciuka i palca wskazującego; chwytanie opuszkami palców	Chwytanie jednocześnie kilka przedmiotów; angażuje ręce	Manipuluje przedmiotem używając obu rąk

---