ZAJĘCIA POZALEKCYJNE

Drugim równie ważnym organizatorem czasu wolnego dzieci jest szkoła, ponieważ znajduje się w każdym środowisku lokalnym i skupia całą populację dzieci w wieku szkolnym.

Zajęcia pozalekcyjne powinny służyć rozszerzaniu i pogłębianiu wiedzy, rozwijaniu zainteresowań nauką, techniką, sztuką i życiem społecznym. Powinny one stanowić dużą rolę w procesie rewalidacji dzieci niepełnosprawnych, stanowiąc integralną część procesu interwencyjnego oddziaływania na odchylenia rozwojowe. Oddziaływania wychowawcze powinny mieć charakter ukierunkowanej i zespołowej pracy. „Istotą zajęć pozalekcyjnych organizowanych dla dzieci upośledzonych umysłowo powinna być terapia pedagogiczna, w której należy uwzględnić zarówno kompensację, korekturę, adaptację, jak również profilaktykę.”

Zadaniem wychowania pozalekcyjnego, rozumianego jako nieodłączną część procesu wychowawczego kierowanego przez szkołę, w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym intelektualnie jest:

-„usprawnianie niezaburzonych funkcji psychicznych i fizycznych,

- korygowanie nieprawidłowości rozwojowych,

- kompensowanie braków w rozwoju.

Działalność wychowawcza obejmuje wszechstronny rozwój wychowanków: moralno - społeczny, umysłowy, estetyczny, politechniczny fizyczny.

Do zadań w zakresie wychowania moralno - społecznego należy: uczenie współżycia i współdziałania z kolegami, wyrabianie nawyków kulturalnego zachowania, kształtowanie poczucia obowiązku i odpowiedzialności, przestrzeganie dyscypliny, wdrażanie do systematycznej i sumiennej pracy, poszanowanie wytworów własnej pracy i pracy innych, kształtowanie uczuć sympatii i życzliwości w stosunku do otoczenia.

Do zadań w zakresie wychowania umysłowego zaliczamy: usprawnienie funkcji poznawczych, myślenia i mowy, doskonalenia percepcji. Złożony proces percepcji bywa często zaburzony u upośledzonych umysłowo na skutek wadliwego funkcjonowania narządów zmysłów i niedołęstwa myślenia.

W zakresie wychowania estetycznego praca pozalekcyjna i pozaszkolna powinna: kształtować wrażliwość na piękno w otoczeniu, w przyrodzie, w plastyce, w muzyce, wdrażać do dbałości o estetyczny wygląd własny, stwarzać warunki do kształtowania pozytywnych uczuć.

W zakresie kształcenia politechnicznego zadania mogą być różnorodne, np.: kształtowanie sprawności manualnej, umiejętności posługiwania się narzędziami i maszynami; poznawanie materiałów, wykonywanie różnych prac użytecznych, dokonywanie napraw, konserwacji; budzenie zamiłowania do majsterkowania, jako jednej z form spędzania wolnego czasu.

Do zadań w zakresie wychowania fizycznego i zdrowotnego należy: wykazanie troski o prawidłowy rozwój fizyczny dzieci i młodzieży, rozwijanie odpowiednich sprawności, hartowanie organizmu, utrwalanie nawyków higieniczno - zdrowotnych, wdrażanie do przestrzegania zasada bezpieczeństwa. Dla dzieci z wadami postawy i zaburzeniami ruchowymi - organizowanie dodatkowych ćwiczeń korekcyjnych i usprawniających.

Dzieci swój wolny czas aktywnie spędzają w świetlicy szkolnej lub w kołach zainteresowania. Z przykrością należy stwierdzić, że szereg zajęć prowadzonych przez szkołę nie zaspokaja potrzeb dziecka i nie dostosowuje się do jego możliwości. Przyczyną tego stanu rzeczy są braki finansowe na opłacenie instruktorów - wychowawców prowadzących zajęcia pozalekcyjne. Uczniowie mają bardzo mały wybór rodzajów działalności pozalekcyjnej. Rodzaje tych zajęć są ściśle związane z przedmiotami nauczania a nie zainteresowaniami ucznia. W rodzinie dominuje głównie model indywidualnego wypełniania czasu wolnego. Z kolei zbiorowe jego spędzanie są domeną placówek wychowania pozaszkolnego działających w środowisku. Dziecko może spędzać czas wolny, bawiąc się, biorąc udział w zawodach sportowych, na boisku, w ogrodzie, w kinie, w teatrze, na zbiórce harcerskiej, w kółku zainteresowań w szkole, w świetlicy.

Zajęcia pozalekcyjne zorganizowane przez szkołę lub odbywające się w internacie szkół specjalnych należy rozpatrywać w kilku szczególnych aspektach:

-wychowawczo-psychologicznym - niepełnosprawni żyją w społeczeństwie w wąskich grupach, które mogą zapewnić warunki rozwoju. Dzięki kontaktom z innymi mają możliwość dokładnego poznania i zrozumienia tego co się wkoło dzieje. Uczą się współdziałania z innymi. Uczą się racjonalnego i kulturalnego spędzania czasu wolnego, który stanowi dla nich początek dodatkowych doznań wywołując zadowolenie, radość. Ważna jest możliwość uczestniczenia właśnie w zorganizowanych zajęciach Pobudza to ich do działania, wzbogaca osobowość, mają możliwość zaobserwowania różnych postaw i zachowań czy marzeń.

-o higieniczno-zdrowotnym i rewalidacyjnym.
-opiekuńczym - w programie organizacji opieki w czasie wolnym dzieci upośledzonych umysłowo zmierza się do zapewnienia im opieki o charakterze rodzinnym, a także pomocy w rozwiązywaniu różnych problemów pedagogicznych w środowisku.
W ramach organizacji czasu wolnego zapewnia się bezpieczne i zdrowe warunki spędzania czasu wolnego. Wzmacnia poczucie ich wartości, zapobiega trudnościom i niepowodzeniom poprzez dostosowywanie czynności do możliwości dzieci i młodzieży, trzymanie określonego tempa pracy i stopniowanie trudności zadań, a także pomoc, przez dodatkowe objaśnienie. Każda osoba jest traktowana indywidualnie, gdyż zostaje osobiście wysłuchany, otrzyma wskazówki do dalszego działania.
-higieniczno-zdrowotny - sposób spędzania czasu wpływa na regenerację umysłową i fizyczną. Właśnie ćwiczenia korekcyjno-kompensacyjne i usprawniające hartują organizm, rozwijają odpowiednie sprawności, regulują wadliwą przemianę materii. Także odpowiednia gimnastyka, ćwiczenia ruchowe były wskazane do polepszania sprawności fizycznej.
-rewalidacyjny - specjalnie organizowana działalność opiekuńczo-wychowawcza, zmierzająca do najpełniejszego rozwoju psychofizycznego dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo. Rewalidacyjna wartość czasu wolnego polega na tym, że stwarza on sytuacje, w których upośledzeni umysłowo muszą przejawiać inicjatywę, aktywność, mają okazję do samodzielności i samostanowienia o sobie. Działalności rewalidacyjnej musi towarzyszyć troska o stworzeniu dziecku takich warunków pracy i życia, aby można było zachować równowagę w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Należy więc unikać sytuacji powodujących napięcie nerwowe. Musi być tworzona miła, pogodna atmosfera dajaca poczucie bezpieczeństwa.

Zajęcia pozalekcyjne pomagają szkole w zakresie wychowania umysłowego i fizycznego. Zajęcia te stwarzają wiele możliwości do dokładnego obserwowania i poznania, a także zrozumienia otaczającego świata.. Sprzyjają wytwarzaniu aktywnej postawy dziecka niepełnosprawnego, które przeważnie jest przecież bierne. Zajęcia pozalekcyjne mają też na celu nauczenie dziecka sposobów kulturalnego i racjonalnego spędzania czasu wolnego, także poprzez rozwijanie pasji, zainteresowań, uzdolnień. Wytwarzają się nawyki współżycia w grupie, radzenie sobie z trudnościami.

Planowo organizowane życie dziecka niepełnosprawnego wytwarza w nim ”pożądany stereotyp, który zadecyduje o postępowaniu również w jego życiu dorosłym, w którym znajdzie miejsce dla siebie i będzie prawidłowo postępować nie tylko w pracy, ale i w czasie wolnym”

Na zajęciach pozalekcyjnych warto także stosować nagradzanie, na przykład przez wyróżnienie; w mniejszym stopniu stosowanie kar.

Ogóle cele i zadania zajęć pozalekcyjnych realizowane są przede wszystkim w internatach szkół specjalnych, w mniejszym stopniu w świetlicach, czy szkołach ogólnodostępnych.

Typy zajęć pozalekcyjnych wg H. Bruno - Nowakowskiej i I. Polkowskiej:

-zajęcia plastyczne i praktyczno - techniczne - realizowane tu jest wychowanie estetyczne. Budzone jest tych zajęciach wrażliwość na piękno otaczającej przyrody, dzieła sztuki. W realizacji tego pomaga bezpośredni kontakt ze sztuką - malarstwem, rzeźbą, grafiką, fotografią, a nawet sztuką ludową, poprze oglądanie wystaw, albumów, zwiedzanie muzeów. Oczywiście na zajęciach plastycznych dzieci powinny wykonywać prace stosując różnorodne techniki plastyczne. Przez doświadczenia i działanie dzieci poszerzają swoją wiedzę, zasób słów, uczą się posługiwania różnymi przyborami, materiałami, nabierają szacunku do pracy ludzkiej i jej wytworów. Uczą się wytrwałości, współpracy zespołowej.

Natomiast zajęcia praktyczno - techniczne działają na wzmacnianie mięśni, kości, a głównie na usprawnianie centralnego układu nerwowego. Z tego też powodu prace ręczne stosowane są jako terapia zajęciowa. Jednak do prowadzenia tych zajęć potrzebne są specjalne pracownie wyposażone w niezbędne maszyny i urządzenia.

-zajęcia związane z żywym słowem - mają na celu rozwijanie mowy. Każda okazja jest dobra do wzbogacania języka, poszerzania zasobu słów, dbałości o czystość i poprawność wypowiedzi. Zdarza się, że dzieci niepełnosprawne mają też wady wymowy.

Forma tych zajęć może być realizowana podczas spaceru, indywidualnych rozmów z wychowankami, czy nawet innych zajęciach, np. plastycznych.

-czytelnictwo - dużą rolę odgrywają takie formy żywego słowa, jak: opowiadanie recytowanie, głośne czytanie, inscenizacje, teatrzyki, konkursy, wieczory poetyckie. Praca z książką lub czasopismem ma dawać przeżycia estetyczne, kształtować postawę moralną, wytwarzać i umacniać więź społeczną. Ważne jest jak najwcześniejsze wyrobienie nawyku czytania książek i gazet, gdyż dzieci lekką niepełnosprawnością intelektualną mają duże problemy z opanowaniem techniki czytania, a później z czytaniem ze zrozumieniem. Warto więc dziecku wpoić zamiłowanie do książek, dzięki czemu będzie stały trening techniki czytania.

- zajęcia umuzykalniające - mają znaczenie estetyczne i wpływają na ogólny rozwój dziecka. Zapamiętywanie tekstów piosenek wpływa na ćwiczenie pamięci, wzbogaca słownictwo. Dobrze jest, jeżeli śpiewaniu towarzyszą ćwiczenia ruchowe, typu taniec. Wytwarza się wtedy radosny nastrój, kształtowana jest koordynacja ruchowa, spostrzegawczość, wzmacniane są struny głosowe.

-wychowanie fizyczne - jest niezbędne do prawidłowego rozwoju każdego dziecka. Ćwiczenia powinny być różnorodne gdyż wtedy wpływają na kształtowanie się prawidłowej postawy, wytrzymałość, wzrost, koordynację ruchową, spostrzegawczość. Wskazane było by, aby jak najwięcej zajęć sportowych przeprowadzać na świeżym powietrzu w ten sposób hartując jeszcze organizm.

-wychowanie społeczne w organizacjach dziecięcych i młodzieżowych - w szkołach działają obecnie takie organizacje jak: Polski Czerwony Krzyż (PCK), Klub Wiewiórka, Liga Ochrony Przyrody (LOP), Szkolne Koło Sportowe (SKS), czasami Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP) oraz samorząd szkolny, uczniowski. Dzieci chętnie uczestniczą w pracach i wszelkich akcjach organizowanych przez te organizacje, które działają na różnych płaszczyznach. Dzieci uczą się aktywności, porządku, dbania o higienę, kształcą zamiłowanie do przyrody, działania w zespole. A przede wszystkim interesująco spędzają czas.

Z kolei T Kot wyróżnia następujące formy zajęć pozalekcyjnych i terapii zajęciowej:

-czytelnictwo,

- zajęcia plastyczne i praktyczno - techniczne,

-origami i plecionki z kolorowych kabelków - filofun - działa tu mechanizm naśladownictwa i treningu,

-gry i zabawy - sprzyjają realizowaniu potrzeb osobistych i społecznych,

-żywe słowo i teatralne formy pracy,

-wycieczki i turystyka - jest to jedna z ciekawszych form zajęć w czasie wolnym. Proces wychowania staje się pełniejszy dzięki umożliwieniu wychowankom bezpośredniego poznania środowiska lokalnego, regionu, kraju. Obserwacja przez dzieci tego co je otacza, pomaga zrozumieć przemiany zachodzące w środowisku,

-drużyny harcerskie „Nieprzetartego Szlaku”,

-hipoterapia - przywracanie zdrowia i sprawności przy pomocy konia i jazdy konnej,

-zastosowanie komputera - zaczyna być coraz częściej stosowany jako urządzenie wspomagające rozwój procesów poznawczych dzieci o obniżonej sprawności.

Zajęcia pozalekcyjne, przyjmując za kryterium liczbę uczestników można podzielić na:

-zajęcia masowe (konkursy, akademie, wycieczki) - są to zajęcia krótkotrwałe,

-zajęcia w grupach świetlicowych - przeważnie prowadzone w placówkach dla dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, organizowane dorywczo lub systematycznie,

-zajęcia w małych zespołach - mogą to być koła zainteresowań,

-zajęcia indywidualne - dziecko może pracować indywidualnie pozostając z całą grupą lub są to specjalne zajęcia terapeutyczne usprawniające, korygujące lub kompensujące.

Tak więc zajęcia pozalekcyjne mogą odgrywać bardzo dużą rolę w całościowym rozwoju dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Ważne jest jednak, aby przeprowadzane były w sposób przemyślany i kompleksowy wpływając na rozwój aktywności poznawczej i przygotowanie jednostki do życia społecznego. Zajęcia takie powinny być także atrakcyjne dla dzieci, aby z chęcią w nich uczestniczyły.

T. Kot, Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej, Warszawa, 2005, s.28

H. Burno - Nowakowska, I.Polkowska, Zajęcia z dziećmi upośledzonymi umysłowo, Warszawa , 1976

L. Ploch, Praca wychowawcza z dziećmi upośledzonymi umysłowo w internacie, Warszawa 1997

H. Burno - Nowakowska, I.Polkowska, Zajęcia z dziećmi upośledzonymi umysłowo, Warszawa , 1976

Ibidem s.20-21

H. Burno - Nowakowska, I.Polkowska, Zajęcia z dziećmi upośledzonymi umysłowo, Warszawa , 1976

T. Kot, Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej, Warszawa, 2005

T. Kot, Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej, Warszawa, 2005

---