Zajęcia pozalekcyjne są to zajęcia dzieci i młodzieży szkolnej, organizowane przy czynnym udziale uczestników, przez szkołę, instytucje wewnątrzszkolne, wybrane przez nich dla spędzenia czasu wolnego, przynoszącego wypoczynek i rozrywkę, kształcące i doskonalące wewnętrznie, dające okazję do społecznego działania, a równocześnie uczące samodzielnego gospodarowania czasem pozostającym po wypełnieniu obowiązków związanych z lekcjami i innych.
Zygmunt Dąbrowski w swej książce pt.: „Czas wolny” wskazuje na 4 funkcje wolnego czasu:
regenerację sił fizycznych i psychicznych,
rozrywkę,
rozwój zainteresowań i uzdolnień indywidualnych,
szukanie swego miejsca w społeczeństwie, co wiąże się z kształtowaniem postaw moralno - społecznych.
Zajęcia pozalekcyjne i praca organizacji młodzieżowych odbywają się właśnie w czasie wolnym, powinny więc wychodzić naprzeciw tym czterem funkcjom.
KLASYFIKACJA FORM POZALEKCYJNYCH
Do form pozalekcyjnej aktywności uczniów zalicza się: pracę w organizacjach szkolnych, w kołach zainteresowań, udział w imprezach i uroczystościach szkolnych.
W szkole mają szansę rozwijać się następujące organizacje uczniowskie:
szkolne koła PCK,
szkolne koła PTTK,
szkolne koła i kluby Szkolnego Związku Sportowego, - szkolne koła Ligi Ochrony Przyrody,
spółdzielnie uczniowskie
oraz organizacje tworzone przez szkołę i działające pod kierunkiem nauczycieli takie jak:
świetlice szkolne,
koła zainteresowań: przedmiotowe, techniczne, autystyczne i inne,
zespoły realizujące poza lekcjami, tzw. Programowe, zajęcia nadobowiązkowe, np. chór, zespoły muzyczne,
inne formy organizacyjne doraźnie tworzone przez szkoły (np. zespoły redakcyjne, „komitety organizacyjne”,imprezy, zespoły olimpiad itp.).
Powyższe organizacje realizują wychowanie pozalekcyjne.
1. PRACA W ORGANIZACJACH SZKOLNYCH
Odgrywa najważniejszą rolę. Liczebność organizacji jest zróżnicowana i zależy głównie od atrakcyjności form pracy. Przemęczenie uczniów nauką szkolną nie pozwala większości aktywnie w nich pracować i przynależą biernie do organizacji lub uczestniczą tylko w niektórych zebraniach i zajęciach. Przynależność do organizacji szkolnych daje młodzieży możliwość kształcenia osobowości i przygotowuje ją do pełnienia ról społecznych.
2. PRACA W KOŁACH ZAINTERESOWAŃ
Dzięki różnorodnym formom pracy kół zainteresowań przedmiotowych i specjalistycznych młodzież zdobywa pełniejszą wiedzę o otaczającym ją świecie, rozwija samodzielność
w myśleniu i działaniu. Kształtuje w sobie poczucie odpowiedzialności, zdyscyplinowanie, wytrwałość w dążeniu do celu i wiele innych społecznych pożądanych cech osobowości. Istnienie kół zainteresowań podnosi prestiż szkoły w środowisku. Wielu uczniów należy do nich z chęci uzyskania sukcesu w olimpiadach, konkursach, zawodach. Największą popularnością cieszą się szkolne koła sportowe, przedmiotowe i zespoły artystyczne.
Jednym z wielu zadań kół zainteresowań jest praca z uczniem zdolnym, a miarą tej pracy bywa między innymi udział uczestników koła w olimpiadach, konkursach, imprezach i zawodach oraz efekty tam osiągane.
W ramach zajęć pozalekcyjnych w szkole może istnieć:
Koło Żywego Słowa z sekcjami: recytatorską, plastyczną, teatralna (teatrzyk lalek), młodych pisarzy, literacką itp.
Szkolne Koło Sportowe z sekcjami: piłki nożnej, piłki koszykowej, piłki siatkowej, gimnastyki sportowej, gimnastyki artystycznej, tenisa stołowego, tenisa ziemnego, dżudo, karate, pływania, żeglarską, strzelecką, szachową, lekkoatletyczną (skoki, rzuty, biegi), a w zimie najintensywniej może rozwijać się sekcja łyżwiarska i narciarska
Koło artystyczne z sekcjami: chór, koło muzyczne, zespół taneczny, wokalny, tańca towarzyskiego, tańca ludowego, rękodzieła artystycznego, miłośników filmu i teatru
Koła przedmiotowe (polonistyczne, języków obcych, historyczne, geograficzne, biologiczne, fizyczne, matematyczne, przedmiotów zawodowych) i specjalistyczne (kronikarska, anatomiczna, ornitologiczna itp.).
Istnienie któregokolwiek koła i sekcji uzależnione jest od warunków lokalnych; możliwości finansowych, zainteresowania uczniów (potrzeb środowiskowych), zaangażowania
i inwencji twórczej samych nauczycieli (opiekunów sekcji i kół) oraz od postawy dyrektora danej placówki.
Zajęcia sportowe najczęściej organizowane są w szkołach przy współpracy klubów sportowych działających w środowisku. Przejawem tej współpracy jest wzajemna wymiana boisk i sal sportowo - gimnastycznych, finansowanie imprez, zakup sprzętu sportowego dla młodzieży oraz wspólne zawody sportowe, igrzyska itp.
Podczas zajęć pozalekcyjnych w szkole wykonuje się także prace społeczne na rzecz szkoły i środowiska lokalnego.
3.UDZIAŁ W IMPREZACH I UROCZYSTOŚCIACH SZKOLNYCH
Dla integracji szkoły ze środowiskiem, w którym ona funkcjonuje jest przygotowywanie imprez i uroczystości szkolnych otwartych i zamkniętych. Organizowanie tej formy pracy pozalekcyjnej wynika z dążenia do uatrakcyjnienia pracy szkoły i integrowanie wokół spraw całego miejscowego środowiska.
Ta forma pracy wzbogaca wiedzę uczniów o życiu społeczno - politycznym, kształtuje postawy patriotyczne i internacjonalistyczne, integruje szkołę ze środowiskiem, zacieśnia więzi uczniów ze szkołą, uczy świeckiej obrzędowości, pozwala wykorzystać predyspozycje wychowanków oraz daje możność pokazania się rodzicom, nauczycielom i rówieśnikom.
ZASADY ORGANIZACJI FORM ZAJĘĆ POZALEKCYJNYCH
Franciszek Kowalewski w artykule pt.: „Założenia organizacyjne pracy ośrodków zajęć pozalekcyjnych w szkole podaje kilka zasad organizacji form zajęć pozalekcyjnych, z których najważniejsze (kluczowe) są dwie:
zasada dobrowolności uczestnictwa w formach zajęć pozalekcyjnych. Ucznia nie można zmusić do uczestnictwa w zajęciach pozalekcyjnych, bo brak chęci z jego strony nie przyniesie w pracy żądanych rezultatów. W pozyskiwaniu uczestników nie wystarczy odwołać się do zdolności czy rozbudzonych już zainteresowań, lecz warto sięgnąć do innych motywów, zwłaszcza motywu sukcesu.
zasada atrakcyjności - tylko zajęcia atrakcyjne w treści i sposobie prowadzenia mogą liczyć na względnie stałych uczestników.
Im bardziej młodzież jest włączona do organizowania różnorodnych zadań i im bardziej te zadania uwzględniają jej potrzeby, tym wyższy jest udział uczniów w kołach zainteresowań
i większe ich uczestnictwo w realizowaniu wychowawczych zadań szkoły.
KORZYŚCI EDUKACYJNE Z DZIAŁALNOŚCI POZALEKCYJNEJ
Zajęcia pozalekcyjne pełnią istotną rolę w procesie kształcenia i wychowania młodzieży, przyczyniają się do rozwoju i pogłębiania zainteresowań, co wiąże się ściśle z przygotowaniem młodzieży do zawodu i dorosłego życia. Pełnią one również funkcje wychowawcze
i wspomagające wobec realizowanego programu nauczania oraz takie, które wykraczają znacznie poza doraźnie realizowane zadania szkoły i mają wpływ na proces rozwoju psychicznego i intelektualnego młodzieży.
Szkoła, w której prowadzi się dużo ciekawych zajęć pozalekcyjnych, jest lubiana przez uczniów. Placówkę taką wysoko ocenia środowisko lokalne, a przede wszystkim środowisko rodziców. Dzieci wyjeżdżają na konkursy, na interesujące imprezy, odbywają niekiedy bardzo dalekie podróże po Polsce bądź goszczą winnych krajach. Lepiej dają sobie radę w dalszej nauce. Pozalekcyjna (nieetatowa) praca nauczyciela przynosi bardzo wiele korzyści edukacyjnych:
Utrwala się materiał programowy przekazywany młodzieży podczas lekcji. Dzieje się to wprost, jeśli zajęcia mają formę kółka przedmiotowego albo pośrednio w trakcie wędrówki krajoznawczej czy na zajęciach zespołu artystycznego.
Określone treści przyswajane są przez dzieci łatwiej, ponieważ towarzyszy im duże zaangażowanie emocjonalne i atmosfera swobody, poczucie bezpieczeństwa, atmosfera akceptacji wysiłku i doza wyraźnej satysfakcji.
Poszczególne fakty z pozalekcyjnych „przygód” kojarzą się później ze znaczącymi wydarzeniami
w życiu młodego człowieka.
Wiele znaczą przyjemne kontakty codzienne z uwielbianym wychowawcą, z kolegami o tych samych zainteresowaniach.
Uczeń uczestniczy w zajęciach z własnej woli, bez presji rutynowej, szkolnej oceny.
Wiadomości i nawyki wniesione przez ucznia z autentycznego zainteresowania trwają bardzo długo.
Materiał dydaktyczny programowy nie tylko jest utrwalany, ale także poszerzany przez samego ucznia z wewnętrznego przekonania, że coś się pragnie robić lepiej, efektywniej.
Następuje „smakowanie” sukcesów w postaci nauczycielskiej aprobaty, w formie konkursowych wyróżnień.
Młodzież nabiera zwyczaju samodzielnego zdobywania wiedzy,
Zmieniają się stosunki między wychowawcami a wychowankami na bardziej partnerskie.
Uczeń występuje w roli współpracownika, przyjaciela swojego pedagoga.
Ta sama szkoła po lekcjach przeobraża się w inną szkołę funkcjonującą na wyższym poziomie.
Nauczycielska aktywność sprzyja wykrywaniu talentów i ich rozwijaniu.
Przydają się wszelkie indywidualne, szczególnie predyspozycje.
Tutaj jest także miejsce dla uczniów słabszych w nauce.
Wiąże wiadomości zdobyte w toku nauczania poszczególnych przedmiotów z życiem i wykorzystuje je w praktyce.
Sprzyja ujawnieniu się różnorodnych problemów nurtujących młodzież, których nie potrafi sama rozwiązać.
Zajęcia pozalekcyjne nie tylko sprzyjają integracji młodzieży, ale również przeciwdziałają wyobcowaniu, zgubieniu, anonimowości, braku akceptacji przez rówieśników i najbliższe otoczenie. Te dość często występujące zjawiska utrudniają młodzieży prawidłowe funkcjonowanie w grupie rówieśniczej i w klasie szkolnej.
Podczas zajęć pozalekcyjnych nauczyciel niekiedy dowiaduje się o istniejących konfliktach między uczniami, których nie dostrzega podczas lekcji. Zajęcia te są dogodnym terenem do kształtowania odpowiedniego stosunku do pracy „wartości społecznych”, poszanowania mienia społecznego itp.
Mając na względzie powyższe korzyści edukacyjne, jakie wynikają z udziału młodzieży
w zajęciach pozalekcyjnych, nauczyciele i dyrektorzy szkół, a przede wszystkim wychowawcy, powinni być zainteresowani jak najszerszym ich upowszechnieniem wśród młodzieży. Powinni znać funkcjonujące w środowisku lokalnym instytucje i placówki wychowania pozaszkolnego: poziom ich pracy, stopień przygotowania kadry, dostępność dla uczniów (w sensie czasowym
i przestrzennym). Może to być pomocne i użyteczne w ukierunkowaniu aktywności pozalekcyjnej młodzieży.
ZAJĘCIA POZASZKOLNE - są to zajęcia dzieci i młodzieży uczącej się w różnych szkołach, organizowane przy czynnym współudziale uczestników przez placówki specjalne w tym celu powołane lub zajmujące się pracą wychowawczą obok zajęć prowadzonych dla dorosłych, wybrane przez nich dla spędzenia czasu wolnego, przynoszące wypoczynek i rozrywkę, spajające uczestników jednej placówki szczególnymi więziami, kształtujące i doskonalące wewnętrznie, dające okazję do społecznego działania, a równocześnie uczące samodzielnego gospodarowania czasem pozostającym po wypełnieniu związanych ze szkołą lub innych obowiązków.
RODZAJE PLACÓWEK WYCHOWANIA POZASZKOLNEGO
Zajęcia pozaszkolne organizują różne instytucje, które działają niezależnie od szkoły.
Mogą to być:
instytucje pozaszkolne specjalnie powołane do pracy, z młodzieżą szkolną podporządkowane resortowi oświaty i Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego:
pałace młodzieży - są to placówki o dużej ilości pomieszczeń doskonale wyposażonych, w których uczestnicy mogą pracować we wszystkich niemal obranych przez siebie kierunkach (specjalności naukowe, techniczne, artystyczne, wychowania fizycznego, sportu i turystyki). Mają oddzielne gabinety metodyczne.
młodzieżowe domy kultury - skupiają młodzież wszystkich typów szkód od lat 10 do 18. Mają bardziej ograniczone możliwości niż pałace młodzieży. Nie posiadają oddzielnych gabinetów metodycznych.
domy kultury dzieci i młodzieży - służą one potrzebom młodzieży szkół podstawowych i prowadzą dla niej różne zajęcia artystyczne, techniczne
i z zakresu wychowania fizycznego. Organizuje się w nich kółka choreograficzne, żywego słowa, czytelnicze, fotograficzne, sprawnych rak, prowadzi się teatr kukiełek i teatr cieni, zajęcia kulturalno - rozrywkowe o charakterze masowym, akcję wycieczkowo - turystyczną, zajęcia harcerskie, obozy letnie itp.
pozaszkolne placówki kierunkowe (np. Stacja Młodych Techników, Stacja Młodych Biologów, Planetarium itp.) - placówki te posiadają tylko jeden, ale za to bardzo bogato rozbudowany dział pracowni technicznych (każda poświęcona jest jednej specjalności np.: radio - teletechniczna, elektrotechniczna, modelarstwa lotniczego i szkutniczego, motoryzacyjna, maszynowa, górnicza, konstrukcji drewnianych i metalowych itp.). Zadaniem tych placówek jest wykrywanie i rozwijanie kierunkowych uzdolnień technicznych uczestników oraz wyrabianie w nich postaw badawczej i wynalazczej.
ogniska pracy pozaszkolnej,
ogrody jordanowskie - prowadzą zajęcia na boisku lub w ogrodzie wyposażonym w rozmaite urządzenia zabawowe dla dzieci, a w razie niepogody w świetlicy. Organizuje się w nich różne zabawy i gry zespołowe, tańce i rytmikę, śpiew, zajęcia sportowe, prace na działce itp.
place gier i zabaw - są ogólnie dostępne w większych miastach, gromadzą dzieci, które zbierają się przypadkowo, aby się bawić, nad ich bezpieczeństwem czuwa instruktor,
młodzieżowe świetlice dworcowe,
ośrodki wychowania fizycznego,
międzyszkolne kluby sportowe.
instytucje kulturalne i oświatowe przeznaczone dla dorosłych, które udostępnione są młodzieży częściowo lub całkowicie, albo które prowadzą sekcje, kluby młodzieżowe jako swą dodatkową działalność:
placówki resortu kultury i sztuki posiadające sekcje dziecięce i młodzieżowe (domy kultury, kluby, zespoły, biblioteki itp.),
placówki prowadzone przez związki zawodowe, posiadające sekcje dziecięce i młodzieżowe (związkowe domy kultury, świetlice przyzakładowe itp.)
placówki pozaszkolne prowadzone przez społeczne organizacje wychowawcze (i inne organizacje społeczne).
Placówki te służą pomocą drużynom podwórkowym prowadzącym akcje podwórkowe polegające na organizowaniu zabaw, sportów letnich i zimowych, wycieczek i imprez dziecięcych dla dzieci i młodzieży większych osiedli mieszkaniowych. Obok ww. placówek istnieją ponadto ogniska muzyczne i plastyczne oraz ruchu artystycznego.
CELE I ZADANIA PLACÓWEK WYCHOWANIA POZASZKOLNEGO
Placówki wychowania pozaszkolnego mają swoje określone cele i zadania, które można podzielić na ogólne i szczegółowe.
Do ogólnych zaliczyć należy:
Organizowanie wolnego od nauki szkolnej czasu dzieci i młodzieży, w sposób odpowiadający potrzebom społeczeństwa i państwa.
Służenie - pomocą szkole przez utrwalenie, pogłębianie i rozszerzanie zdobytych na lekcjach wiadomości, umiejętności i nawyków oraz kształtowanych w szkole wartości wychowawczych.
Rozbudzenie i rozwijanie kierunkowych zainteresowań i zamiłowań uczestników oraz wykrywanie i kształtowanie ich uzdolnień a dzięki temu ułatwianie im wyboru przyszłego zawodu.
Do najważniejszych zadań szczegółowych zalicza się:
Kształtowanie u uczestników naukowego poglądu na świat, ideałów i uczuć patriotycznych.
Organizowanie udziału młodzieży w życiu społecznym środowiska.
Wyrabianie u uczestników umiejętności współżycia i współpracy w zespole ludzkim.
Rozwijanie i kształtowanie uczuć moralnych, intelektualnych i estetycznych uczestników.
Wyrabianie u uczestników świadomej dyscypliny.
Rozwijanie pożądanych cech woli i charakteru (aktywności, wytrwałości, inicjatywy twórczej, samodzielności, obowiązkowości, samorządności, poczucia odpowiedzialności osobistej i zbiorowej itp.).
Wdrażanie uczestników do przestrzegania zasad kultury życia codziennego.
W ustawie o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku uznano placówki wychowania pozaszkolnego za nieodłączny składnik systemu edukacyjnego, określając je jako „placówki oświatowo - wychowawcze umożliwiające kształtowanie i rozwijanie zainteresowań i uzdolnień, uzupełnianie wiedzy i zdobywanie umiejętności oraz korzystania z różnych form wypoczynku” (art. 2 pkt. 3, Dz. U. Nr 3 z dnia 25 X 1991, s. 1277).
Cele działalności wychowawczej placówek wychowania pozaszkolnego są takie same jak szkół i innych placówek oświatowo - wychowawczych systemu edukacji narodowej, a określa się je w ustawie o systemie oświaty następująco: „Nauczanie i wychowanie - respektując chrześcijański system wartości za podstawę przyjmuje się uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowanie dla polskiego dziedzictwa kulturowego przy jednoczesnym otwarciu na wartości kultur Europy i świata (wstęp do ustawy, Dz. U. Nr 3 z dnia 25 X 1991, s. 1277).
W cytowanej ustawie podkreśla się potrzebę „upowszechniania wiedzy ekologicznej wśród dzieci i młodzieży oraz kształtowanie właściwych postaw wobec problemów ochrony środowiska” (art. 1 pkt. 11, Dz. U. Nr 3 z dnia 25 X 1991, s. 1277); co w programach działalności wielu placówek wychowania pozaszkolnego stało się zadaniem priorytetowym.
METODY ZAJĘĆ POZASZKOLNYCH
Ze względu na formę realizacji metody zajęć pozaszkolnych dzieli się na:
metody pracy masowej (zajęć masowych) - skupiające największą ilość uczestników danej placówki. Nie prowadzi się tu ewidencji osobowej.
W pracach masowych mają zastosowanie różne metody pracy:
wykład, odczyt, referat, opowiadanie,
wieczory dyskusyjne,
wieczory ciekawej nauki i techniki,
wieczory muzyczne,
wieczory recytatorskie,
wieczory baśni i bajek,
seanse filmowe i widowiska sceniczne,
zabawy, gry i rozrywki,
konkursy (krótko- i długotrwałe),
wycieczki,
spotkania,
obozy wędrowne (wakacyjne)
metody pracy zespołowej:
zajęcia w kółkach zainteresowań - niemal wszyscy stali uczestnicy placówki grupują się w zespołach noszących nazwę kółek zainteresowań lub klubów. W kółkach gromadzi się młodzież mająca takie lub podobne zainteresowania i pracuje dobrowolnie pod kierunkiem instruktora. Nazwy kółek i problematyka ich pracy mogą być różne. W pracy kółek zainteresowań występuje zazwyczaj 3 zasadnicze rodzaje organizacji zajęć uczestników:
zajęcia grupowe - wszystkich uczestników dzieli się na zorganizowane grupy (czyli zespoły), z których każdy otrzymuje określone zadanie do wykonania albo jakąś część zadania ogólnego
zajęcia indywidualne - każdy uczestnik pracuje oddzielnie na wykonaniem jakiegoś zadania
zajęcia systemem seryjnym czyli potokowym - każdy uczestnik wykonuje wielokrotnie tę samą czynność
zajęcia w klubach młodzieżowych - gromadzą dorastającą młodzież wyższych klas licealnych i wyższych uczelni. Członkowie klubów korzystają z towarzyskich popołudni klubowych, imprez kulturalno - rozrywkowych i zabaw towarzyskich, część bierze udział w pracach sekcji, w których obecność jest obowiązkowo przestrzegana. Działalność klubów obejmuje następujące rodzaje zajęć:
organizowanie wolnego czasu,
zaspokajanie zainteresowań dotyczących problematyki współczesnego życia,
uprawianie turystyki i krajoznawstwa,
rozbudzanie i rozwijanie zainteresowań i uzdolnień twórczych,
nawiązywanie i umacnianie więzi przyjaźni z młodzieżą innych narodów.
metody pracy indywidualnej - mają zastosowanie tylko na zajęciach kółek zainteresowań, a czasem w pracach masowych, gdy każdy z uczestników realizuje sam jakieś oddzielne zadania.
Na plan pierwszy wysuwa się jednostka i jej osobnicze cechy: zainteresowania, uzdolnienia, zaangażowanie, możliwości fizyczne i intelektualne, tempo pracy oraz właściwości charakteru np. samodzielność, inicjatywa, pomysłowość, wytrwałość, ambicja itp.
Prace indywidualne mogą występować w dwóch odmianach:
praca indywidualna „równym frontem” - wszyscy uczestnicy wykonują samodzielnie to samo i tak samo.
praca na dowolnie obrane tematy.
ZASADY ORGANIZACJI FORM ZAJĘĆ POZASZKOLNYCH
Istnieje bardzo wiele zasad organizacji form zajęć pozaszkolnych, ale istotne znaczenie odgrywa 10 z nich:
Zasada świadomego działania - każdy uczestnik zawsze musi mieć wyraźną świadomość tego, co robi, dlaczego to robi i w jaki sposób chce swoje zadanie wykonać.
Zasada aktywności myślowej i fizycznej.
Zasada zainteresowania.
Zasada poglądowości.
Zasada dostępności.
Zasada samodzielności.
Zasada indywidualizacji.
Zasada systematyczności.
Zasada różnorodności.
Zasada higieny i bezpieczeństwa pracy.
FUNKCJE WYCHOWANIA POZASZKOLNEGO
System nauczania i wychowania pozaszkolnego powinien wypełniać następujące funkcje:
kreatywną - polega na zaspakajaniu potrzeb samorealizacji jednostki, rozwijaniu zainteresowań i aspiracji, umiejętności i sprawności, wykrywaniu . i rozwijaniu uzdolnień i talentów, zbliżaniu do różnych dziedzin życia społeczeństwa, kształtowaniu postaw twórczych i predyspozycji do kierowania własnym rozwojem.
rekreacyjną - przejawia się głównie w organizowaniu wypoczynku, zabawy i rozrywki.
kształcącą - wyraża się w rozwijaniu zainteresowań nauką i techniką oraz kształtowaniu postaw naukowo - badawczych dzieci i młodzieży.
opiekuńczą - wiąże się z tworzeniem warunków do zaspakajania podstawowych potrzeb dzieci i młodzieży, przeciwdziałaniem czynnikom zagrażającym życiu i zaburzającym rozwój, wyrównywaniem braków rozwojowych, kompensowaniu niedomogów w funkcjonowaniu rodziny, ukierunkowaniem drogi szkolnej uczniów i przeciwdziałaniem negatywnym selekcjom. Funkcja ta wynika z szybkiego tempa przemian społeczno - kulturowych, występowania zjawisk patologii społecznej (zwłaszcza w wielkich aglomeracjach), dezorganizacji środowiska rodzinnego, pracy zawodowej obojga rodziców i ich dłuższego przebywania poza domem, nasilania się chorób cywilizacyjnych, niedomogów systemu szkolnego.
integracyjną - ukierunkowaną na: zbliżanie się do siebie dzieci, młodzieży i dorosłych zamieszkałych w danym osiedlu, dzielnicy, mieście, wsi i większych rejonach terytorialnych oraz nawiązywanie więzi interpersonalnych w sferze społecznej i duchowej. Funkcja ta wynika z narastającego zjawiska osamotnienia społecznego i duchowego ludzi, anonimowości życia w środowisku wielkomiejskim, nasilenia się patologii społecznej.
środowiskową - obejmuje takie zadania, jak: podnoszenie poziomu kultury pedagogicznej społeczności lokalnej, rozbudzanie i wzmacnianie motywacji do podejmowania działalności opiekuńczo - wychowawczej i kulturalno - oświatowej, inicjowanie współdziałania placówek i instytucji środowiskowych zorientowanych na zaspakajanie potrzeb społeczności lokalnej, koordynowanie działalności kształcącej, opiekuńczo - wychowawczej i kulturalno - oświatowej oraz wzbogacanie infrastruktury materialnej wychowania w środowisku.
WSPÓLNE RELACJE ZAJĘĆ POZALEKCYJNYCH I POZASZKOLNYCH
Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne ze względu na treść dzieli się na:
związane z przedmiotami nauczania (z dyscyplinami nauk) tzw. naukowe
Reprezentowane są przez koła historyczne, polonistyczne, matematyczne, młodych biologów, geograficzne i inne odpowiadające z nazwy i treści przedmiotom nauczania.
Praca w różnych dziedzinach naukowych prowadzona jest na kilku poziomach i wzbogacana ciekawymi eksperymentami, lektura popularnonaukowych książek, rozwiązywaniem trudniejszych problemów matematycznych.
techniczne, polegające na różnego rodzaju pracach technicznych
Tworzy się zespoły zajmujące się radiotechniką, modelarstwem lotniczym, zagadnieniami motoryzacji itp.
Tematy zajęć tych zespołów można podzielić na 2 kategorie: mające na celu wytworzenie użytecznego przedmiotu bądź wykonanie usługi technicznej.
artystyczne, nawiązujące do dziedzin sztuki
Prowadzone są one w zespołach i kółkach plastycznych, muzycznych, artystycznych, zespołach teatralnych, choreograficznych i innych.
Artystyczne zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne można pod względem treści podzielić
wg. podstawowych wrażeń zmysłowych:
wzrokowych - rysunek i malarstwo, rzeźba, fotografika, rękodzieło artystyczne np. haft,
słuchowych - śpiew, muzyka, sztuka języka,
dotykowo-muskularnych - taniec, rytmika, gimnastyka artystyczna,
pochodzących od wrażeń syntetycznych, jakie dają dziedziny sztuki wywołujące wielorakość wrażeń - kino, teatr, radio, telewizja.
Wg powyższych grup organizowane są działy artystyczne w większych placówkach wychowania pozaszkolnego, a pracownie i zespoły tworzy się według jeszcze bardziej drobiazgowego podziału (np. teatr lalek, teatr małych form scenicznych, teatr satyry itp.).
W szkołach popularne są teatry uczniowskie, kółka fotograficzne, zespoły taneczne a w szkołach średnich zespoły satyryczne, orkiestralne (muzyczne).
sportowe i turystyczne
Istotne znaczenie dla rozwoju młodego pokolenia maja pozalekcyjne i pozaszkolne zajęcia sportowo - rekreacyjno - turystyczne (zajęcia w sekcjach sportowych, rekreacyjnych, turystycznych oraz socjokulturalnych dla uprawiania aktywności ruchowej, wypoczynku, przyjemności i samodoskonalenia).
Wszystkie te zajęcia są ściśle zintegrowane z kulturą, wychowaniem, higieną oraz dbałością o zdrowie.
Na zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych występuje więc integracja wszystkich przedmiotów nauczanych w szkole. Zajęcia te dobrze zorganizowane wpływają na regenerację sił fizycznych młodzieży i skutecznie przeciwdziałają niektórym ujemnym wpływom cywilizacji. Formami typowymi dla organizacji pozalekcyjnych i pozaszkolnych zajęć z dziedziny wychowania fizycznego są:
szkolne koła sportowe (dla uczniów starszych),
międzyszkolne kluby sportowe (zrzeszające młodzież)
Cechą wspólną wszystkich zajęć sportowych jest współdziałanie, które przybiera formę gry.
Turystyka szkolna to inaczej wycieczkowanie połączone z krajoznawstwem.
W zajęciach turystycznych uprawianych przez młodzież szkolną znajdują się:
elementy związane z pokonywaniem przestrzeni (techniczne i kondycyjne przygotowania do wycieczki oraz wędrowanie na piechotę lub wybranymi środkami lokomocji),
elementy związane z poznawaniem przebywanej drogi (elementy geografii fizycznej i gospodarczej, historii, sztuki, etnografii, językoznawstwa itp.).
hobbystyczne, polegające najczęściej na kultywowaniu zbieractwa
(np. filatelistyczne, zbieractwo nalepek, naklejek, żetonów itd.)
PODSTAWOWE FORMY ORGANIZACYJNE ZAJĘĆ POZALEKCYJNYCH I POZASZKOLNYCH
Na strukturę zajęć pozalekcyjnych lub pozaszkolnych ma wpływ nie tylko ich treść.
Istnieje szereg form organizacyjnych zajęć, które różnią się od siebie w sposób istotny i od których zależy struktura zajęć. Można wyróżnić cztery podstawowe formy organizacyjne zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych:
zajęcia w zespołach stałych,
krótkie kursy,
imprezy, tzw. imprezy masowe,
zajęcia zabawowe, zwane również propedeutycznymi, przygotowującymi lub wprowadzającymi
Kryterium zastosowania powyższego podziału jest:
czas trwania danej formy organizacyjnej,
stosunek instruktora do prowadzonej grupy,
liczebność grupy
Zespoły stałe - przybierają postać kół o różnych kierunkach działalności i działają najkrócej przez rok. Należy do nich kilkanaście osób i skład grupy się nie zmienia. Jeden instruktor stara się wytworzyć silne więzy wewnątrz grupy.
Kurs - jest formą przyśpieszającą działania, mającego na celu osiągnięcie z góry określonych efektów. W ramach zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych kursy mogą być organizowane:
jaka kwalifikacyjne; tzn. dające formalne kwalifikacje w dziedzinie (np.: kurs na kartę rowerową, kurs przewodników po okolicy itp.)
jako przygotowujące do zadań, często specjalnych, wycinkowych, zadań planowanych w ramach którejś organizacji z kręgu zajęć pozalekcyjnych lub pozaszkolnych (np.: kurs redaktorów gazetek szkolnych, kurs komputerowy, językowy itp.). Czas trwania zajęć jest stosunkowo krótki i zakończony sprawdzianem uzyskanych wiadomości i umiejętności.
Zajęcia masowe - są to zajęcia krótkotrwałe od 1 do kilku godzin (np. rywalizacje sportowe szkół, imprezy artystyczne, porządkowanie zieleni wokół szkoły itp.). Wyodrębnioną kategorię imprez masowych stanowią konkursy.
Zajęcia zabawowe - poza czynnościami wprowadzającymi lub porządkowymi, poświęcone są zabawie swobodnej lub kierowanej. Przeprowadzane są najczęściej w świetlicy (tzw. zajęcia świetlicowe) lub na placu gier i zabaw.
Krzysztof Lubański w artykule „Zachowania młodzieży w czasie wolnym” do zajęć pozaszkolnych i pozalekcyjnych zalicza także lekcje z przedmiotów nie objętych programem szkolnym (np. dodatkowy język zachodni, zajęcia komputerowe itp.), korepetycje i zajęcia związane z religią (schole, zespoły śpiewacze itp.).
Choreoterapia - Jak większość nowoczesnych metod terapeutycznych przywędrowała ona do Polski ze Stanów Zjednoczonych, gdzie zdobyła sobie popularność i uznanie wśród dyrektorów szpitali i ośrodków dla niepełnosprawnych. Na czym polega choreoterapia? Można powiedzieć w skrócie, iż jest to leczenie ruchem i tańcem.
Jest stwierdzeniem chyba już banalnym, iż ciało i psychika stanowią nierozerwalną całość i występuje między nimi sprzężenie zwrotne. Jeśli więc uda nam się zaangażować osoby poddawane terapii w formę zabawy ruchowej, to bezsprzecznie- poprzez chociażby samą aktywizację poprawiamy ich samopoczucie. Nie tylko o aktywizację ruchową tutaj jednak chodzi. Choreoterapia rozwija także wyobraźnię i samodzielność. Pacjenci mają za zadanie ogrywać sceny, pokazywać ciałem przedmioty, zjawiska. Inną istotną częścią choreoterapii jest improwizacja. Daje ona pacjentom swobodę oraz samodzielność w kreowaniu sytuacji.
Pozytywnych efektów choreoterapii jest wiele. Najważniejsze z nich to: podwyższenie nastroju, poprawa koncentracji, pogłębienie i łatwiejsze nawiązywanie kontaktów interpersonalnych, odrzucenie zahamowań związanych z aktywnością ruchową. Najlepsze rezultaty osiąga się z pacjentami cierpiącymi na depresję, schizofrenię, upośledzenie umysłowe, lekkie porażenie mózgowe oraz zespół Downa.
O choreoterapii można pisać wiele, powyższe informacje to absolutne podstawy. Warto jeszcze wspomnieć o innym bardzo ważnym aspekcie zajęć - podczas wspólnej pracy powstaje mnóstwo sytuacji zabawnych, które działają na pacjentów rozluźniająco.
- uświadomienie i poczucie głębokiej łączności ze swoim ciałem;
- odkrywanie i wzbogacenie spontaniczności, ekspresji i wewnętrznej harmonii;
- uruchomienie indywidualnego potencjału ruchu i poczucia rytmu;
- ćwiczenia oddechowo- relaksacyjne umożliwiające świadome odczuwanie ciała;
- nauka improwizacji ruchu;
- praca z symboliką ciała według metody dr D. Kapperta
- teoria ruchu R. Labana
Terapia kolorami
Zespół różnorodnych terapii, w których elementem oddziałującym są kolory, np. naświetlanie ciała przez kolorowe filtry, obserwowanie kolorowych arkuszy i obrazów, stosowanie ubrań i wystroju wnętrz w zależności od upodobań (w odpowiednich barwach). Terapia uzupełnia niedobory energetyczne człowieka o brakujące wibracje lub usuwa nadmiar innych wibracji.
Moc barw jest częścią naturalnej energii wszechświata. Kiedy uczymy się spoglądać poza widzialny świat fizyczny, uzyskujemy możliwość zgłębienia obowiązujących we wszechświecie zasad i zaczynamy dostrzegać całkowite piękno i powiązanie ze sobą wszystkiego, co nas otacza. Otaczające nas kolory to część widma naturalnej energii emanującej ze Słońca. Wypełniają nasze ciała i wchodzą w reakcje z naszą własną energią i od najdawniejszych czasów są stosowane do uzdrawiania.
Uzdrawianie kolorami było częścią starożytnej wiedzy nauczanej i praktykowanej w wielkich świątyniach Egiptu i Grecji, w Chinach, Indiach i Tybecie. Było częścią kultury Majów zamieszkujących Amerykę Środkową, a także tradycji przekazywanej z ust do ust przez plemiona Indian Ameryki Północnej. Nauki te wywarły swój wpływ na szkoły filozoficzne starożytnej Grecji, takie jak szkoły Pitagorasa i Platona, lecz później, w okresie wczesnego średniowiecza, prawie wszystkie zniknęły z kultury zachodniej. Znali je średniowieczni rzemieślnicy, którzy projektowali wspaniałe gotyckie katedry, jednak dopiero w dziewiętnastym wieku prace Newtona, Goethego i innych na nowo wywołały zainteresowanie własnościami światła i barw. Obecnie niektóre z tych nauk zachowanych w literaturze starożytnej zostały odkryte na nowo, a ich dogmaty i techniki ujęto w ramy współczesnej nauki.
Wzory interakcji, jakie zachodzą między różnymi rodzajami energii wewnątrz i wokół ludzkiego ciała, są podobne do interakcji, jakie mają miejsce wokół każdej żywej istoty w świecie przyrody. Chociaż normalnie nie są one widoczne dla ludzkiego oka, można je dostrzec stosując techniki fotograficzne Kirliana. Mają one postać otaczającej aury, co przedstawia ilustracja liścia widoczna na poprzedniej stronie. Choroba powstaje na skutek braku równowagi energetycznej, który mógł się pojawić lub powstać na poziomie emocjonalnym lub duchowym, lub wynika ze zmian spowodowanych przez bakterie i wirusy na poziomie fizycznym. Kiedy zrozumiesz powyższe zjawiska, przekonasz się, że techniki stosowane w terapii kolorami i opisane w niniejszej książce przyczyniają się do samouzdrawiania ciała. Są one potężnym narzędziem stosowanym w leczeniu całego szeregu chorób, począwszy od drobnych dolegliwości, takich jak bóle głowy i apatia, do przewlekłych zaburzeń, w przypadku których poprzez przywrócenie równowagi i ożywienie energii w całym ciele kuracja kolorami może wspierać i wzmacniać efekty innych kuracji i terapii. Terapia kolorami jest również szczególnie wskazana w leczeniu zaburzeń skóry wywołanych stresem, takich jak egzema oraz łuszczyca, a także w przypadku depresji, w tym SAD (sezonowego zaburzenia afektywnego).
Terapia dźwiękiem:
Dźwięk powstaje jako drgający ruch cząstek i ciał stałych. Drgania tworzące dźwięk to energia, która jest obecna w całej przyrodzie. Występuje nie tylko w nas i w naszym świecie, lecz sięga sfer księżyca, gwiazd i Wszechświata. Z powodu ograniczeń fizjologicznych ludzkie ucho odbiera jedynie niewielki ułamek szerokiego spektrum drgań. W skali kosmicznej dźwięk to uniwersalna niewidzialna siła zdolna do wywołania głębokich zmian na wielu poziomach fizycznym, emocjonalnym i duchowym.
Muzyka to szczególny rodzaj dźwięku, który jest nie tylko miły dla uszu. Powstające wzory drgającego ruchu zawierają w sobie rytmy,
zależności, proporcje i harmonie istniejące
w całym świecie przyrody i świecie stworzonym przez człowieka począwszy od ruchu planet
wokół Słońca, poprzez rozwój komórek i roślin, stosunki liczbowe w starożytnych wierzeniach i religiach, a skończywszy na sztuce, architekturze i matematyce. Muzyka to uniwersalny język człowieka: to przewodnik po labiryncie poszerzającej się świadomości na początku nowego etapu w życiu oraz szlak prowadzący do całkowitego uzdrowienia i duchowego spełnienia.
Od stuleci ludzie wykorzystywali dźwięki, a zwłaszcza muzykę, w życiu i w leczeniu. Uzdrawianie dźwiękiem i muzyką ma swój początek w prehistorii i sięga sfer mitu, religii i pamięci duszy.
Kulturoterapia nie jest pojęciem specyficznym tylko dla pedagogiki i bywa stosowane także poza jej obszarem w kilku znaczeniach, m.in.:
Metod terapeutycznych (terapeutycznych w sensie medycznym, czyli po zastosowaniu, których oczekuje się poprawy funkcji organicznych pacjenta, w konsekwencji także zmiany w sferze psycho - społecznej. Wykorzystuje się w nich sztukę przede wszystkim w warstwie zmysłowej). Przesłanka do stosowania dóbr kultury jako środków terapii medycznej jest stwierdzenie o współzależności między bodźcem kulturowym a reakcją somatyczną ze strony organizmu pacjenta. Kulturoterapia w tym znaczeniu bywa zastępowana „arteterapią”, wydaje się nawet, że to drugie pojęcie zaczyna dominować.
Kulturoterapia może więc stopniowo uwalniać się z medycznych kontekstów;
Form organizacji czasu wolnego chorych hospitalizowanych (zamiennie określa się jako „terapia zajęciowa” obejmująca jednocześnie rozumienie jak w p.1).
Jako część działań rehabilitacyjnych.
W pedagogice opcji teoretycznej kulturoterapii przyjmuje się jako wymiary istnienia człowieka, czyli to, czym jest i jakie jest indywiduum , zarówno kulturę, jak i naturę w naturalnym ich uwikłaniu, podobnie jak fizyczność człowieka z jego umysłowością, jednak kultura jest rozumiana w znaczeniu wąskim jako kultura wartości. Zakłada się dalej, że wartości są istotą osobowości człowieka, jego indywidualnego i społecznego bytu.
W koncepcji kulturoterapii arbitalnie uznaje się, że to jej funkcja osobotwórcza i terapeutyczna jest istotna, bo pedagogika w swej istocie pomaga człowiekowi w rozwoju. Aksjomatyczne pojęcie założenia o terapeutycznej funkcji kultury wywodzi się z powszechnego przekonania o oczyszczającym działaniu kultury na psychikę (np. dramat jako KATHARSIS) i opiera się także na przesłankach empirycznych (np. medycznych). Wartościujące podejście do kultury stosuje się do jej wykorzystania jako środkach oddziaływań pedagogicznych
Opierając działania pedagogiczne na poszukiwaniu i doświadczaniu wartości jako subprocesu wychowania, możliwe jest wykorzystanie uczestnictwa w kulturze w zaburzeniach osobowości wspomagając jej integrację. Spośród wielu możliwości, jakie stwarza współczesna pedagogika, w tym metodyka, kulturoterapia jest orientacją subiektywistyczną i indywidualistyczną. Ma tutaj miejsce istotne zwężenie w stosunku do szerokich ujęć wychowania, w tym także jego celów. Traci raję bytu np. wychowanie do wzoru, do roli itp.
Kulturoterapia stymuluje rozwój osobowości przez wartości kulturowe. W sytuacjach niedostatku, szczególnie w wymiarze autonomii jednostki, autoakceptacji, a także akceptacji społecznej. Kultura jako świat wartości i wychowanie jako sfera zadań społecznych wspomagających rozwój osobniczy bazujący na wartościach, stanowią o możliwości kontaktu aksjologicznego człowieka jako wartości i jego świata.
Jacek Węgrzynowicz, Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, Warszawa 1971 s. 56
„Życie szkoły” nr 6; 1975 r., s. 9
Stanisław Turowski, O pożytkach z działalności pozalekcyjnej, w: Oświata i Wychowanie - 1989, nr 35, s. 28 - 30
Jacek Węgrzynowicz, Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, Warszawa 1971, s. 59
M. Brzozowski, S. Papla, Zajęcia pozaszkolne, Warszawa 1963, s. 18 - 23
Ibidem, s. 63 - 165
M. Brzozowski, S. Papla, Zajęcia pozaszkolne, Warszawa 1963, s. 166 - 182
M. Winiarski, Zmiany …, s. 327 - 328
J. Węgrzynowicz, Zajęcia..., s. 327 - 328
P. Inerowicz, Rola pozalekcyjnych zajęć sportowo - rekreacyjno - turystycznych w zagospodarowaniu czasu wolnego uczniów, w: Lider - 2000, nr 9, s. 24 - 25
Hobby - ang. Zajęcia o charakterze rozrywkowym uprawiane stale ze szczególnym zamiłowaniem
K. Lubański, Zachowania młodzieży w czasie wolnym, w: Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze - 1986, nr 6, s. 259