3. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOŁECZNE
KONCEPCJE FORM POKREWIEŃSTWA, MAŁŻEŃSTWA I RODZINY
Pojęcia:
a) Matriarchat -określano nim strukturę społeczną i polityczną opartą na władzy kobiet.
b) Patriarchat -określano nim strukturę społ. i polityczną opartą na władzy mężczyzn.
c) Poliandria (wielomęstwo) - wyższa pozycja mężczyzn niż kobiet co wyrażało się m.in. w częstym zabijaniu niemowląt płci żeńskiej niż męskiej w celu ograniczenia liczby koniecznych do wykarmienia członków rodziny, ten brak równowagi między płciami prowadził do poliandrii.
d) małżeństwo poliginiczne (wielożeństwo) -miało się pojawić zdaniem McLennana, jako efekt porywania wielu kobiet w celu wyrównania równowagi między płciami. Porywania te dały początek instytucji małżeństwa.
RODZINA
Rodzina -instytucja, której powszechność nie jest przez nikogo kwestionowana, jest najmniejszą jednostką organizacji społecznej, choć z pewnością w różnych zbiorowościach może pełnić bardziej lub mniej istotne funkcje.
Podział rodzin:
a) małe: pierwiastkowe: rodzice, dzieci.
b) duże: rodzice, dzieci, dziadkowie, ciotki i ich mężowie, wujowie, stryjowie z rodzinami oraz inni krewni i powinowaci.
Ważność rodziny:
Rodzina mała -w najuboższych społeczeństwach zbieraczy i łowców, jest podstawowym elementem organizacji zarówno społecznej, jak i ekonomicznej. Jest bardziej operatywna od dużej, może przejawiać większą ruchliwość i sprawniej działać w trudnych warunkach przyrodniczych.
Rodzina duża - jej znaczenie wzrasta wraz z osiadłością i dostępnością większej ilości dóbr. Gdy zwiększa się zagęszczenie ludności, rośnie liczba kontaktów i więzi międzyludzkich, w niektórych społeczeństwach rodz. duże sezonowo rozpadają się na rodz. mniejsze, zazwyczaj pierwiastkowe, które samotnie wędrują w poszukiwaniu środków przetrwania
Struktura rodziny -może się zmieniać w zależności od pór roku i zasobów ekonomicznych.
DEFINICJE MAŁŻEŃSTWA
Małżeństwo -to względnie stały i społecznie usankcjonowany związek mężczyzny i kobiety, zazwyczaj związany z wydawaniem na świat i wychowywaniem potomstwa. W efekcie małżeństwa dwojga ludzi (kobiety i mężczyzny) zawiązuje się stosunek powinowactwa: tworzy się wiele wzajemnych zobowiązań i związków będących podstawą istnienia wszelkiej więzi społecznej. Przyjmuje się, że małżeństwo musi wychować potomstwo, nie ma jednak jasności co do tego, czy koniecznie powinno być ono zrodzone z tego właśnie związku.
Do zrozumienia ogromnego zróżnicowania form małżeństwa niezbędne jest wprowadzenie kilku grup pojęć:
I. odnosi się do liczby członków związku małżeńskiego:
monogamia -małżeństwo jednej kobiety i jednego mężczyzny
poligamia -małżeństwo jednej kobiety z więcej niż jednym mężczyzną -poliandria, lub jednego mężczyzny z więcej niż jedną kobietą -poliginia.
II grupa określa miejsce zamieszkania małżonków po ślubie:
patrylokalizm -małżeństwo mieszka z rodziną męża lub w jej pobliżu
matrylokalizm -małżeństwo mieszka z rodziną żony lub w jej pobliżu
bilokalizm -małżeństwo mieszka raz z rodziną męża, a raz żony
ambilokalizm -miejsce zamieszkania małżeństwa nie jest określone
neolokalizm -małżonkowie budują osobne domostwo i mieszkają sami
awunkulokalizm -małżeństwo mieszka z rodziną wuja, czyli brata matki
III grupa pojęć wiąże się z tym, że każde społeczeństwo ściśle określa, którym mężczyznom i kobieto wolno się połączyć węzłem małżeńskim, a nawet utrzymywać stosunki seksualne:
egzogamia -odnosi się do zakazu zawierania małżeństw wewnątrz określonej grupy
endogamia -odnosi się do zakazu zawierania małżeństwa z kimś spoza własnej grupy
KAZIRODZTWO
Kazirodztwo -zakaz zawierania związków małżeńskich i utrzymywania stosunków seksualnych między rodzicami a dziećmi i między rodzeństwem. W wielu społeczeństwach, jeśli nie w większości, zakaz zawierania małżeństw oprócz osób biologicznie spokrewnionych dotyczy także osób, których z punktu widzenia europejskiej genetyki w ogóle nie można uznać za krewnych.
Teorie wyjaśniające źródła zakazu kazirodztwa:
Sięgają do czynnika czysto biologicznego, oraz są takie, które odwołują się do czynników społecznych i psychologicznych. Obecnie bierze się pod uwagę te koncepcje, które źródeł zakazu kazirodztwa szukają w zjawiskach społecznych i kulturowych.
Czynnik biologiczny:
Jeśli para osób blisko spokrewniona biologicznie wyda potomstwo, może nastąpić wzmocnienie recesywnych i dominujących cech zarówno negatywnych, jak i pozytywnych. Wynik tego rodzaju związku może być więc albo bardzo niekorzystny, albo bardzo korzystny.
Czynnik psychologiczny:
Związki między rodzicami i dziećmi oraz między rodzeństwem rozbijałyby zwartość rodziny, uniemożliwiając identyfikację poszczególnych ról i utrzymywanie ich konsekwencji.
Czynnik społeczny:
Zakaz kazirodztwa umożliwia integrację większych zbiorowości społecznych, gdyby zakaz taki nie obowiązywał, życie mogłoby się całkowicie zamknąć w obrębie pojedynczych rodzin, co prowadziłoby do ich wzajemnej izolacji i samowystarczalnej egzystencji. Byłby to czynnik zagrażający zwartości ogólnospołecznej, niezbędnej dla kontynuacji kultury, dla ciągłości zaawansowanych form życia społecznego.
EGZOGAMIA I ENDOGAMIA
Egzogamia -zakaz zawierania małżeństw wewnątrz określonej grupy. Zakaz kazirodztwa jest podstawowym wyznacznikiem grupy, w obrębie której mogą się dobierać partnerzy związku seksualnego i małżeństwa. Jest zakazem uniwersalnym tylko w odniesieniu do rodziny pierwotnej. Rodzina duża, rozgałęziona, a nawet klan egzogamiczny to jednostki, które wyznaczają egzogamiczną strukturę społeczną. Tak zwaną siostrę klanową lub brata klanowego, czyli osobę odmiennej płci należącą do tego samego klanu, traktuje się dokładnie tak, jak w naszej kulturze rodzona siostrę lub brata. Małżeństwo a nawet tylko stosunek seksualny między tego rodzaju krewnymi -biologicznie najczęściej obcymi, wywołuje taką samą grozę, jak analogiczny związek między rodzeństwem biologicznym. Tym samym zasady egzogamii wyznaczają grupę, poza obrębem której należy szukać współmałżonka. Złamanie zakazu związków wewnątrzklanowych prowadziło do tych samych kar, które grożą za związek w obrębie rodziny pierwiastkowej.
Reguły egzogamii -można je tłumaczyć względami czysto praktycznymi, zwłaszcza w wypadku najprostszych, znacznie rozproszonych terytorialnie zbiorowości, nie wyspecjalizowanych łowców i zbieraczy. Otóż w małej grupie łatwo może się zdarzyć zakłócenie proporcji płci, część osób nie może sobie znaleźć współmałżonka, konieczne jest przełamywanie izolacji, które wspiera nakaz egzogamii, czyli poszukiwania współmałżonka w innych grupach znajdujących się w podobnej sytuacji.
Nakazy lub zalecenia wskazujące pewne osoby, które powinno się lub dobrze byłoby poślubić, odnosi się to do:
Małżeństw preferencyjnych -często obejmują one osoby biologicznie spokrewnione, na przykład:
kuzynów przeciwległych (czyli dzieci brata i siostry)
kuzynów równoległych (czyli dzieci sióstr lub braci)
instytucje lewiratu -w małżeństwie monogamicznym polega na poślubienie przez wdowę brata jej zmarłego męża, w małżeństwie poliandrycznym o lewiracie mówi się gdy jedna kobieta jest żoną dwóch braci.
instytucje sororatu -w małżeństwie monogamicznym polega na poślubieniu siostry zmarłej żony lub kolejno dwóch lub więcej sióstr żyjącej żony w małżeństwie poliginicznym. Ten typ związku jest uznawany za szczególnie korzystny i bezkonfliktowy wśród związków poliginicznych, gdyż powszechna jest opinia, że najmniej sporów pojawia się między żonami jednego mężczyzny, jeśli są one siostrami.
Przykład egzogamii:
klan -jest najczęściej spotykaną zbiorowością (jednostką społeczną) egzogamiczną. Klany często maja swoje totemy, czyli fikcyjne lub symboliczne zwierzęta, osoby czy przedmioty, którym przypisuje się związek z pochodzeniem klanu. Totemy są sposobem wyrażania przez różne jednostki społeczne odrębności na podobieństwo przedmiotów materialnych, gatunków zwierząt czy roślin.
Endogamia -każda forma egzogamii stwarza zarazem jakąś postać endogamii, co oznacza nakaz ograniczania się w poszukiwaniu kandydata na współmałżonka do pewnej grupy. Reguły endogamii pojawiają się czasem jako forma obrony przed utratą rodzimej kultury.
Tendencja do endogamii występuje w:
grupach uprzywilejowanych ekonomicznie lub lokujących się wysoko w hierarchii społecznej pod względem prestiżu, co sprzyja zachowaniu integralności biologicznej i społecznej. Z endogamią określonych klas społecznych związane jest pojęcie mezalians -krewni zawsze dbają o to, by małżeństwo podnosiło, a nie obniżało pozycję i prestiż rodziny.
Dobór małżonka:
W społeczeństwach i grupach społecznych, , w których możliwe jest gromadzenie dóbr materialnych, o doborze małżonka częściej decydują rodziny niż sami zainteresowani.
W zbiorowościach o niewielkich różnicach społecznych i małej ilości dóbr materialnych , wybór współmałżonka na ogół należy do samych zainteresowanych
W zbiorowościach, w których występuje rywalizacja o pozycję społeczną, pojawia się instytucja zaręczyn małych dzieci, a nawet dzieci jeszcze nie narodzonych.
Przykład endogamii:
system wielu dochodzących do kilkuset kast indyjskich. Kasta to grupa ściśle endogamiczna, mogą być bardziej lub mniej endogamiczne, wśród nich mogą być takie, w ramach których małżeństwa są tylko zalecane lub silnie preferowane.
ZAWIĄZYWANIE I ROZWIĄZYWANIE MAŁŻEŃSTW
obrzędy małżeńskie -dają one wyraz społecznemu uznaniu nowo zawartego związku, to np. gesty o charakterze symbolicznym wyrażające owo uznanie ze strony społeczności. W niektórych zbiorowościach obrzędy małżeńskie są bardzo rozwinięte i wieloetapowe. W wielu występuje instytucja narzeczeństwa i zaręczyn. Gdy zaręczyny dotyczą dzieci -już żyjących lub jeszcze nie narodzonych -okres narzeczeństwa trwa co najmniej kilka, a czasem kilkanaście lat. Czasem moment zaślubin stanowi okazję do serii obrzędów, które są traktowane jako jeden z rytuałów przejścia. Wtedy to zmiana jednego statusu społecznego na drugi jest szczególnie widoczna.
cena za narzeczoną -pojęcie powstało na gruncie koncepcji pierwotnego małżeństwa przez porwanie. Oznacza obligatoryjny dar, którego składanie trwa czasem wiele lat. Jest to określenie mylące, gdyż sugeruje akt kupna i sprzedaży. Nigdy jednak w społeczeństwach ludzkich zawarcie małżeństwa nie miało charakteru transakcji handlowej, ale zawsze było i jest nadal, ważnym społecznie aktem łączącym dwie egzogamiczne grupy: rodziny duże, klany czy rody, i tworzyło nową sieć wzajemnych więzi i zobowiązań jednoczących szerszą zbiorowość.
życie seksualne -istotą (cechą definicyjną) małżeństwa są stosunki seksualne. Małżeństwo nie jest jedyną instytucją społeczną regulującą życie płciowe. Stosunek do przedmałżeńskiego życia płciowego dziewcząt i chłopców jest na ogół różny, co nie oznacza, że wszędzie większy rygoryzm obowiązuje dziewczęta, jak to ma miejsce w społeczeństwie europejskim.
w społeczeństwach patrylinearnych zwykle szczególny nacisk kładzie się seksualną czystość dziewczyny przed ślubem i jej wierność małżeńską.
w społeczeństwach matrylinearnych nie przywiązuje się tak wielkiego znaczenia do przedmałżeńskiej czystości seksualnej dziewcząt, ale chłopców również nie ogranicza się szczególnie w tym zakresie.
ojcostwo i macierzyństwo -ojcostwo może być kwestionowane, macierzyństwo natomiast kwestionowane nie bywa.
Ojcostwo w różnych społeczeństwach:
Społeczeństwo o strukturze matrylinearnej -biologiczne ojcostwo jest w ogóle nieistotne ze społecznego punktu widzenia. Nie znaczy to, aby nie istniały ojcowskie uczucia i więzi między mężczyzna i jego dziećmi. Tworzą się one w toku wychowania, w którym ojciec może brać bardzo poważny udział.
Społeczeństwo o strukturze patrylinearnej -bezpłodni mężczyźni, na ogół w wyniku procedur społeczno-prywatnych, mogą adoptować dziecko, np. dziecko swojej żony i innego mężczyzny. Ojciec biologiczny, nawet jeśli jest ogólnie znany, nie ma do dziecka żadnych społecznych praw, pełne zaś społeczne ojcostwo przyznaje się mężowi matki. Jest to formuła pozwalająca na zachowanie podstawowych zrębów patrylinearnej struktury społecznej, w wypadku której nieposiadanie przodka i potomka wydaje się zupełnie niemożliwe.
rozwód -forma rozwiązania małżeństwa (bardziej lub mniej legalna). Do zatwierdzenia rozwodu niezbędne jest przedstawienie dowodów złego traktowania, zdrady, niewydolności seksualnej, bezpłodności lub innych wad współmałżonka, (czasem ucieczki żony lub męża).
w społeczeństwach matrylinearnych kobieta łatwo uzyskuje rozwód np. Indianie Zuni
w społeczeństwach patrylinearnych np. Indianie z Wielkich Równin, śmierć dziecka, zwłaszcza pierwszego, jest często powodem rozwodu, gdyż jest przypisywana zaniedbaniom ze strony żony. Tylko szybkie ponowne zajście w ciążę przez kobietę może zapobiec rozwodowi
STOSUNKI WZAJEMNEGO UNIKANIA SIĘ I STOSUNKI ŻARTOBLIWE
Stosunki wzajemnego unikania się określonych par członków rodziny, a ściślej powinowatych pojawiają się w wielu społeczeństwach. Zwykle obyczaj ten dotyczy wzajemnych stosunków teściowej i zięcia oraz teścia i synowej. Obyczaj ten tłumaczy się dążeniem do zapobieżenia ewentualnemu stosunkowi erotycznemu i seksualnemu miedzy teściową i zięciem lub teściem i synową, rozbijającemu młode małżeństwo.
Interesujący przypadek unikania się zięcia i teściowej występuje u Antlerów
jeśli Antler wiezie teściową samochodem, zawsze siedzi ona z tyłu,
na przyjęciach kobiety i mężczyźni siedzą w rzędach naprzeciw siebie, aby uniknąć przypadkowego zetknięcia teściowej z zięciem,
w życiu codziennym teściowa i zięć nie zwracają się do siebie bezpośrednio, ale mówią np. do trzymiesięcznego dziecka: „Twój ojciec jest niedobry dla ciebie, bo nie przygotował drewna...” Takie rozmowy są prowadzone bardzo serio, jest w nich obecna prawdziwa wrogość i nie ma miejsca na dowcipkowanie.
Stosunki żartobliwe -inny typ stosunków między określonymi parami krewnych lub powinowatych. W różnych społeczeństwach dotyczą one odmiennych par osób, co jest uzależnione od zasadniczych elementów struktury społecznej.
W stosunkach żartobliwych mogą pozostawać:
kuzyni przeciwlegli bądź równolegli
czasem wujowie i siostrzeńcy lub też wujowie i siostrzenice
Charakterystyka stosunków żartobliwych:
Stosunki takie charakteryzują się dużą zażyłością i wzajemną śmiałością w dowcipkowaniu, w
dotykaniu się i nawet w daleko posuniętych pieszczotach, które jednak nie wzbudzają zastrzeżeń otoczenia
W system małżeństw sororalnych siostra i mąż kobiety są potencjalnymi małżonkami natomiast w system małżeństw lewiratowych -żona i brat mężczyzny. Miedzy szwagrami i szwagierkami dozwolone są tam publiczne kpiny i żarty. Dotyczy to również powinowatych i tzw. braci klasyfikacyjnych, a nie tylko krewnych biologicznych. Są to bardzo bliskie kontakty zakładające znaczne spoufalenie, nie do zaakceptowania w wypadku innego rodzaju stosunku pokrewieństwa i powinowactwa.
Stosunki żartobliwe nie zawsze są pełne życzliwości i ciepła.
PRZYKŁADY ORGANIZACJI MAŁŻEŃSTWA I RODZINY
społeczeństwo Suazi
południowo-wschodnia Afryka
małżeństwo łączy dwie rodziny i daje potomstwo
zawsze jest aranżowane przez reprezentantów obu zainteresowanych grup krewniaczych
oni ustalają ilość sztuk bydła za narzeczoną, czyli opłatę małżeńską
małżeństwo zostaje zawarte po dokonaniu ustaleń
nabiera pełnej mocy prawnej dopiero, kiedy rodzina narzeczonej otrzyma pełna zapłatę
podczas zaślubin narzeczona wyraża głęboki żal z powodu konieczności opuszczenia domu rodzinnego,
nowo poślubiona żona otrzymuje własna chatę, ale podlega władzy teściowej
z teściową łączą ją stosunki wzajemnego unikania się,
małżeństwo może być poliginiczne: mężczyzna może poślubić kolejno kilka żon
musi wtedy zapewnić im żywność i zbudować chatę,
po kolei musi spędzać noce z poszczególnymi żonami
jest to jeden z klasycznych przypadków małżeństwa: poliginicznego, patrylinearnego i zarazem patrylokalnego,
b) społeczeństwo Najara
Indie, Wybrzeże Malabarskie
stanowią przypadek szczególnie nietypowych i osobliwych pod wzgl. struktury małżeństwa, rodziny i pokrewieństwa
dojrzali mężczyźni żenią się (zawierają rodzaj związku) z dziewczętami, które właśnie doszły do dojrzałości biologicznej,
dziewczętom dobiera się męża obrzędowego
następnie odbywa się obrzęd zaślubin
młode żony spędzają 3 kolejne noce z tak poślubionymi mężami, po czym są wolne,
każda z nich może wejść w równie legalny związek z kimkolwiek ze swojej kasty
kobieta może mieć kolejno kilku mężów
wszystkie jej dzieci zrodzone z różnych związków musi zaakceptować jako własne jej mąż obrzędowy
małżeństwo o charakterze seryjnym z preferencja prawną dla pierwszego, ceremonialnego związku.
c) społeczeństwo Tiwi
Australia
wszystkie dziewczynki już w momencie urodzenia sa oddawane w małżeństwo dorosłemu mężczyźnie,
ojciec może obiecać swoją jeszcze nie narodzoną lub nawet nie poczętą córkę jako dar innemu mężczyźnie,
jest to dar o ogromnej wartości ekonomicznej,
narzeczona wychowuje się w domu swojego przyszłego męża
dystans wieku między mężem a żoną dochodzi do kilkudziesięciu lat
tej formie małżeństwa towarzyszy struktura czysto patrylinearna, o silnie rosnącej z wiekiem przewadze pozycji mężczyzny.
d) Indianie Tlingit
Północno-Zachodnie Wybrzeże Ameryki Północnej
struktura pokrewieństwa ma charakter matrylinearny,
choć dużym, wielorodzinnym domem zarządza mężczyzna, brat najstarszej kobiety,
każde nowo zawarte małżeństwo zajmuje w domu jedno pomieszczenie,
jeśli małżeństwo jest poliginiczne, każda kolejna żona musi otrzymać osobne pomieszczenie,
dom tytularnie należy do najstarszej kobiety
mieszkają w nim synowie, bracia i zięciowie co najmniej jeden kobiety
od miejsca zamieszkania, które wybiera młoda para po ślubie, zależy skład dużej rodziny.