Czym jest etyka?
• kumulowane przez wieki niezwykle bogate refleksje na temat moralności oraz warunkujących je czynników i skutków, które poglądy moralne wywołują, spowodowały, że nazwa „etyka" obrosła w wiele znaczeń, nie zawsze ze sobą możliwych do pogodzenia
• W różnych kierunkach myśli filozoficznej
i humanistycznej zagadnienia etyczne są rozmaicie przedstawiane i nierzadko odmiennie interpretowane
• Wystarczy jednak powiedzieć, iż współcześnie mianem etyki określa się ogół - całokształt refleksji nad moralnością, doktrynami etycznymi i poglądami moralnymi,
nad wartościami, normami i ocenami etycznymi
Czym jest etyka?
• łac. Ethica; gr. Ethos - „zwyczaj"
• dział filozofii, nauka o moralności
• zajmuje się m.in. problematyką wartości i norm moralnych, obowiązujących w danej społeczności
• system norm moralnych jakiejś osoby czy grupy lub
• norm uznawanych w pewnym okresie np. etyka lekarska
• etykę jako trzeci dział - obok fizyki i logiki -wprowadził do filozofii starożytnej Arystoteles (384 - 321) i nazywał ją filozofia praktyczną
Pojęcia kojarzone z etyką
• Fundamentalnym pojęciem, którym posługuje się etyka we wszystkich jej działach jest moralność
• Pojęcie to jest wieloznaczne i nieostre
• Powodem tego jest kilka okoliczności
Moralność
• kiedy o kimś mówimy, że jest „moralny" lub „niemoralny", przypisujemy mu pewne predyspozycje psychiczne lub behawioralne
• w potocznym rozumieniu za moralne uchodzi wszystko to, co nie jest niemoralne np. tchórzostwo, czy okrucieństwo są niemoralne, bo taka jest powszechna opinia, to moralne są odwaga i dobroć
• analogicznie, to, co moralne, jest w potocznym słownictwie przeciwstawiane temu, co uchodzi za nieobyczajne, nieprzystojne
• moralne jest to, co ma wartość umoralniającą,
czy moralizatorską np. przypowieści moralne, czy maksymy moralne
Moralność w sensie opisowym
• oznacza dominujące w danej epoce i środowisku społecznym przekonania o tym:
• jakie postępowanie jest moralnie wskazane,
•a jakie jest niewłaściwe
Moralność - definicja
• sposób postępowania jednostki ludzkiej przyjęty przez większości za normę,
• częścią dziedzictwa kulturowego danej organizacji kulturowej,
• wywołuje negatywne lub pozytywne emocje innych jednostek,
• nie jest lub jest sprzeczna z naturą człowieka
• nie jest lub jest szkodliwa z punktu widzenia organizacji kulturowej danej społeczności
Moralność
• Przykłady te pokazują, że słowo „moralność" bywa używane w dwóch zasadniczo odmiennych znaczeniach:
• w sensie opisowym
• w sensie wartościującym
Moralność w sensie wartościującym
•moralne jest to, co na gruncie określonego systemu etycznego jest oceniane moralnie dodatnio (+), co jest uznawane za absolutne dobro etyczne, co powinno być pożądanym celem ludzkich dążeń
Czym jest moralność?
• zespół ocen, norm i zasad określających zakres poglądów i zachowań uważanych za właściwe
• całokształt zachowań i postaw jednostki lub grupy, oceniany według jakiegoś społecznie funkcjonującego systemu ocen i norm moralnych
• zbiór zasad (norm), które określają co jest:
• dobre, prawidłowe, nieszkodliwe
• złe, nieprawidłowe, szkodliwe
Moralność przedkonwencjonalna
• Wiek przedszkolny i młodszy wiek szkolny
• Dziecko kieruje się „chceniem", bo coś jest przyjemne oraz unikaniem, bo coś jest przykre
JMoralność przedkonwencjonalna
• Moralność unikania kary - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia irracjonalnego strachu przed karą
• posłuszeństwo i kara
• ludzie postępują moralnie ze strachu przed karą
• to, czy czynność jest dobra, czy zła zależy od jej skutku
• inni nie są brani pod uwagę
przedkonwencjonalna
• Moralność własnego interesu - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia nagród i przewidywanych korzyści osobistych
• instrumentalizm (postawa naiwnie egoistyczna)
• człowiek postępuje moralnie, gdyż widzi, że leży to w jego interesie (relatywizm moralny)
• zachowanie dobre to działanie, które ma na celu dobro własne, a nie innych
• potrzeby innych są brane pod uwagę, jeśli rezultat ich działania jest korzystny dla własnego dobra
Moralność konwencjonalna
• Wiek -13-16 rok życia
• jednostka zaczyna orientować się w konwencjach społecznych, dopasowuje pragnienia do konwencji
Moralność konwencjonalna
• Moralność harmonii interpersonalnej - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia przewidywanego braku aprobaty ze strony osób pozostających
w bezpośrednich relacjach oraz na podstawie wyobrażeń o „znaczących" i „grzecznych" osobach
• Orientacja "dobrego chłopca/dziewczyny"
• czynność jest oceniana jako dobra albo zła ze względu na intencje jednostki
• cenione są społecznie akceptowane standardy zachowania
• działania moralne, to takie, które odpowiadają oczekiwaniom rodziny, czy innej ważnej grupy
Moralność konwencjonalna
• Moralność prawa i porządku - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia uznanych autorytetów, obowiązujących norm i pełnionych ról społecznych
• Pojawia się szacunek dla autorytetów oraz przekonanie, że reguły społeczne muszą być przestrzegane
• Zwraca się uwagę nie tylko na motywy działania jednostki, ale również na standardy zewnętrzne
Moralność pokonwencjonalna
• zasady moralne, ideały
• wiek powyżej 16 roku życia
• człowiek jest w stanie spoglądać na to, co w danym społeczeństwie jest konwencjonalne
• człowiek może być autonomiczna moralnie
• człowiek może porównywać własne zasady moralne z zasadami innych
Moralność pokonwencjonalna
• Moralność umowy społecznej - człowiek uzasadnia sądy z punktu widzenia ogólnych norm, które są uznane i zweryfikowane przez ogół członków społeczeństwa przy uwzględnieniu relatywnej wartości osobistych opinii jednostek
• To, co jest słuszne, zależy od opinii większości w danej grupie społecznej
Moralność pokonwencjonalna
• Moralność uniwersalnych zasad etycznych
podmiot uzasadnia sądy z punktu widzenia ustalonych i uogólnionych przez siebie zasad etycznych
• O postępowaniu decydują wybrane przez jednostkę zasady etyczne Gdy obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi zasadami jednostka postępuje zgodnie z tymi drugimi
-Teoria rozwojuTnoralnego' Kohlberga
3
posłuszeństwo i kara
instrumentalizm
szukanie aprobaty
zgodność z prawem
kontrakt społeczny
uniwersalne sumienie
Kolejne pojęcie to obyczajowość
• ogół obyczajów, ogólnie przyjętych tradycyjnych sposobów postępowania, zachowania się
w określonych sytuacjach, charakterystycznych dla danej społeczności, terenu, okresu itp.
• obyczaj jest elementem kontroli społecznej -jego naruszenie powoduje zazwyczaj negatywną reakcję ze strony grupy
• obyczaje są przekazywane z pokolenia na pokolenie i ulegają zmianom bardzo powoli
Moralność vs. obyczajowość
• moralności nie należy mylić z obyczajami
• pytanie:
• normy obyczajowe odpowiadają jednak na pytanie „Co wypada robić/nie robić?"
• normy moralne „Co jest źle robić/nie robić?"
• łamanie zasad:
• przy łamaniu normy obyczajowej ma się
poczucie wstydu
• przy łamaniu normy moralnej poczucie winy
Etyka vs. moralność
• etyki nie należy mylić z moralnością
• moralność to z formalnego punktu widzenia zbiór dyrektyw w formie zdań rozkazujących w rodzaju: „Nie zabijaj", których słuszności nie da się dowieść ani zaprzeczyć, gdyż zdania rozkazujące niczego nie oznajmiają
• celem etyki jest:
• dochodzenie do źródeł powstawania moralności
• badanie efektów, jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi
• szukanie podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych
Etyka vs. moralność
• poglądy etyczne przybierają zwykle formę teorii, na którą składa się zespół pojęć i wynikających
z nich twierdzeń, na podstawie których można formułować zbiory nakazów moralnych
• teorie etyczne mogą być zarówno próbą udowadniania słuszności funkcjonujących powszechnie nakazów moralnych, jak i mogą stać w ostrej opozycji do powszechnej moralności, kwestionując zasadność części bądź nawet wszystkich aktualnie obowiązujących w danym społeczeństwie nakazów
Etyka normatywna
• dyscyplina filozoficzna, która zajmuje się :
• formułowaniem i uzasadnianiem reguł postępowania
• analizą norm i ocen w innych wypowiedziach etycznych
• stawia się w niej takie problemy jak:
• Czy istnieje / czym jest najwyższe dobro? Jak można je poznać?
• Jakie jest powołanie człowieka? Co powinno być celem ludzkich dążeń?
• Co to jest szczęście?
• Na czym polega odpowiedzialność moralna?
• Jakie warunki musza być spełnione, aby dane działanie mogło być uznane za spełniające wymogi etyczne?
Etyka opisowa
• naukę o moralności, zwana także niekiedy etologią
• zajmuje się badaniem moralności jako takiej - norm, ocen, wartości uznawanych przez ludzi za moralne
• docieka:
• Jak kształtują się poglądy moralne?
• Jaką odgrywają rolę w relacjach międzyludzkich?
• Jakie są przyczyny uznawania jednych, a nieuznawania innych poglądów moralnych?
• Pod wpływem jakich czynników poglądy te ulegają zmianie?
• podejmowane są głównie badania socjologiczne, psychologiczne i historyczne
Metaetyka
• jako trzeci podstawowy dział etyki ukształtowała się stosunkowo późno, bo dopiero w XX wieku
• zajmuje się logiczną analizą języka etyki, a więc:
• opisem znaczenia terminów etycznych , ich funkcją w języku oraz sposobami definiowania terminów etycznych
• zagadnieniem prawdy w etyce - Czy sądy etyczne są zdaniami w sensie logiki?
• sposobami uzasadniania ocen, norm i wartości etycznych
Metaetyka
• Trzema rodzajami wypowiedzi etycznych, które są najczęściej przedmiotem analiz logicznych, semantycznych i syntaktycznych, są:
• zdania opisowe np. „Każdy człowiek stara się uniknąć hańbiących go czynów i wyrzutów sumienia"
• oceny np. „Lepiej jest krzywdy doznać, niż ja wyrządzać"
• normy np. „Jeśli chcesz być szanowany przez ludzi, powinieneś dotrzymywać zobowiązań i danego słowa"
Kognitywizm
•uznaje, że zdania zawierające terminy etyczne takie jak dobro, zło, sprawiedliwość, słuszność, mają charakter poznawczy, można więc dowodzić ich prawdziwości lub fałszywości
Intuicjonizm
• zakłada, że człowiek posiada pewną wewnętrzną zdolność, zmysł moralny, czy właśnie etyczną intuicję, która pozwala mu stwierdzić, co jest moralnie dobre, a co złe
Podział etyki wg T.Kotarbińskiego (2)
• Według Tadeusza Kotarbińskiego (1886 -1981), na fundamentalne zagadnienia etyki, tak jak ona
była uprawiana w ciągu stuleci, składają się 3 działy;__
Prakseologia moralna
• nauka o praktycznych walorach różnych działań
• tworzy ona strategie postępowania z punktu widzenia ich sprawności, racjonalności
i skuteczności
• zajmuje się technicznymi aspektami ludzkich działań i ich zgodnością z istniejącymi normami moralnymi, „dobrą robotą" w sensie materialnym, technicznym i etycznym
Emotywizm
• głosi, że sądy etyczne są tylko wyrazem osobistych, subiektywnych doznań, preferencji i ocen, które nie mogą być poparte żadnymi logicznymi i empirycznymi racjami
• sądy te nie mogą być ani prawdziwe, ani fałszywe, ponieważ nie stwierdzają niczego obiektywnie istniejącego, o niczym nie komunikują; są jedynie sprawozdaniem z przeżywanych stanów emocjonalnych
• bezowocna jest próba rozstrzygnięcia podstawowych kontrowersji etycznych - można je co najwyżej opisywać poprzez wskazanie:
• do czego dążą strony sporu?
• co jest jego przedmiotem?
• co go wywołało?
• jaki będzie jego prawdopodobny skutek?
Felicytologia
• bywa określana także hedonistką, eudajmonologią, a współcześnie biotechniką
• jest nauką (wiedzą) o życiu szczęśliwym, wolnym od cierpień
• konstruuje ona reguły postępowania prowadzące do wypracowania osobistej satysfakcji, zadowolenia, psychicznego dobrostanu
• szczęście jest najwyższą wartością i ostatecznym celem ludzkich dążeń, dlatego etyka powinna wskazywać ludziom sposoby osiągnięcia tego celu - etyk powinien nauczać sztuki życia szczęśliwego
Deontologia
• wiedza o powinnościach, które należy spełniać, występując w rozmaitych rolach społecznych
np. studenta, nauczyciela, matki, ojca
• wskazuje, jak zasłużyć na miano porządnego człowieka, osoby uczciwej, odpowiedzialnej, wiarygodnej, takiej na której można polegać
• celem refleksji deontologicznych jest formułowanie zasad powinnościowego - właściwego, słusznego postępowania, dlatego mieści się w niej znaczna część problematyki odnoszącej się do kodeksów etycznych
i etyki zawodowej
obowiązywania norm moralnych
• teorie obiektywistyczne
• teorie subiektywistyczne
Teorie obiektywistyczne
• zakładają, że normy etyczne mają charakter uniwersalny
• można je wywieść z ogólnych założeń, a następnie zastosować do wszystkich ludzi
Teorie subiektywistyczne
• zakładają one, że normy etyczne są wytworem poszczególnych ludzi
• prowadzi to do wniosku, że:
• jeśli istnieją jakieś wspólne normy, to są one wynikiem podobnej zawartości umysłów większości ludzi
• nie ma czegoś takiego jak wspólne normy i każdy posługuje się swoim prywatnym systemem nakazów moralnych
pochodzenia norm moralnych
• naturalizm
• antynaturalizm
• emotywizm
Naturalizm
• systemy takie próbują wywodzić normy moralne z nauk przyrodniczych i społecznych
Emotywizm
• systemy te traktują nakazy moralne jako:
• wyraz i przedłużenie ludzkich emocji lub
• efekt działania ludzkiej psychiki i w
związku z tym nie ma sensu szukać ani naturalistycznych, ani antynaturalistycznych źródeł tych nakazów, a moralność jest po prostu jednym ze zjawisk psychologicznych
Motywizm
• systemy motywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje przede wszystkim motyw, intencja
• według tych teorii nie można uznać czynu za moralnie słuszny, niezależnie od jego końcowego efektu, jeśli nie został podjęty z dobrą intencją
Antynaturalizm
• systemy takie starają się dowodzić, że
normy moralne muszą pochodzić z „góry" np. od Boga lub z przesłanek ściśle racjonalnych bez odnoszenia się do danych eksperymentalnych
Ze względu na ocenę
zachowań ludzi
• motywizm
• efektywizm
• nominalizm
Efektywizm
• systemy efektywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje wyłącznie jego efekt, konsekwencja
• jeśli czyn został dokonany bez intencji lub nawet ze złą intencją, ale przyniósł dobry efekt, to można go uznać za moralnie słuszny
Nominalizm
• systemy takie abstrahują zarówno od motywu, jak i efektu
• traktują one dobro i zło jako niedefiniowalne pojęcia pierwotne
• dobre w obrębie danego systemu moralnego jest po prostu to, co jest zgodne z nakazami tego systemu
• wobec tego ani motyw, ani efekt nie mają znaczenia w ocenie moralnej danego czynu, lecz po prostu zgodność tego czynu z nakazami moralnymi
Stanowiska w etyce
• problem uniwersalności norm etycznych i norm moralnych jest jednym
z donioślejszych zagadnień
• pytanie, czy istnieją takie normy, które powinny obowiązywać wszystkich ludzi zawsze i wszędzie, oraz - w przypadku odpowiedzi pozytywnej - jakie są to normy, od dawna nurtowało nie tylko etyków
4 stanowiska w etyce
• zakłada, że zasady etyczne mają uniwersalny, ponadczasowy charakter
do głównych reprezentantów skrajnego absolutyzmu etycznego zalicza się Immanuela Kanta, który głosił, że źródłem zasad moralnych jest rozum, a normom etycznym przysługuje walor powszechnego obowiązywania naczelna dyrektywa moralna, nazwana przez niego imperatywem kategorycznym, nakazuje, by każdy postępował tak, jakby jego postępowanie miało stać się prawem powszechnym - czyli obowiązującym wszystkie istoty rozumne absolutyzm etyczny uznaje istnienie wiecznych, niezmiennych, niezależnych od człowieka prawd etycznych
Skrajny sytuacjonizm
relatywizm
• głosi on, że z etycznego punktu widzenia każda sytuacja, w jakiej znajduje się człowiek, jest niepowtarzalna i z takich, czy innych względów wyjątkowa
najbliżsi temu stanowisku są egzystencjaliści i postmoderniści, według których wszystkie lub nieomal wszystkie normy etyczne obowiązują w sposób względny
Skrajny absolutyzm
pryncypializm
Umiarkowany sytuacjonizm
• umiarkowany relatywizm
• przyjmuje, że normy etyczne średniego poziomu, które sytuują się między normami ściśle skonkretyzowanymi, a normami najogólniejszymi i których jest najwięcej, są bardzo często normami konfliktowymi, co oznacza, iż nie można ich równocześnie spełnić
• w niektórych sytuacjach nie można być równocześnie prawdomównym i oszczędzać bliźniemu cierpień
• z tego powodu walor powszechnego obowiązywania można przypisać tylko normom szczegółowym, które dokładnie określają, jak w danej sytuacji powinien zachować się konkretny adresat normy
Immoralizm
• zakłada, że reguł etycznych nie można w żaden sposób uzasadnić, pozbawione są przeto wszelkiej wartości
• w wersji skrajnej immoralizm staje się amoralizmem, który żąda zniesienia wszelkiej etyki, a także etycznych ograniczeń nakładanych na postępowanie człowieka
• wybitnym przedstawicielem tej orientacji jest Fryderyk Nietzsche (1844 -1900) - negował on pojęcia winy, kary, dobra i zła
• „Dlaczego mam postępować raczej dobrze niż źle" -pytał ironicznie
Zawodowy kodeks etyczny
poszukiwanie podobieństw i odmienności norm etycznych i moralnych w stosunku do innych rodzajów norm wydaje się mieć we współczesnych czasach mniejsze znaczenie poznawcze i praktyczne niż problematyka zawodowych kodeksów etycznych powstają bowiem zupełnie nowe zawody, a dotychczasowe profesje ulegają daleko idącym zmianom, choćby w związku z nowymi formami kształcenia, nowymi technologiami oraz internalizacją uprawnień zawodowych
Zawodowy kodeks zawodowy
• w tych nowych warunkach wytworzyła się w wielu środowiskach potrzeba kodeksowego zapisania podstawowych uprawnień i obowiązków zawodowych
• w Polsce ekspansja problematyki etyki zawodowej oraz kodeksów etycznych to zjawisko charakterystyczne dla przełomu XX i XXI wieku, świadczy o tym między innymi fakt, iż w programach studiów na poziomie nawet licencjackim jest wprowadzony obowiązkowy wykład z tego przedmiotu
Zawodowy kodeks zawodowy
• mianem Etyki zawodowej określa się zbiór norm i reguł, które określają:
• jakie są moralne powinności przedstawicieli danego zawodu?
• kto stoi na straży ich przestrzegania?
• jakie konkretnie sankcje mogą być zastosowane wobec sprawcy niewłaściwego, czy nagannego zachowania?
• Uporządkowany zbiór takich reguł, czy przepisów procedury, które wyznaczają obowiązki moralne związane z czynnościami zawodowymi, nazywa się kodeksem etycznym danego zawodu
Zawodowy kodeks zawodowy
• na kodeksowe normy deontologiczne najczęściej składają się:
• skonkretyzowane normy etyki ogólnej, dostosowane do specyfiki danego zawodu
• nowe reguły normatywne istniejące w danym zawodzie
• Kodeks etyczny:
• wylicza zazwyczaj uprawnienia przedstawicieli danego zawodu
• rozstrzyga sytuacje konfliktowe jak np.:
• którym wartościom w zaistniałych okolicznościach przyznać pierwszeństwo ?
• jak reagować na pogwałcenie reguł uczciwej konkurencji? naruszenie zaufania?
• jak rozwiązywać najistotniejsze dylematy, które pojawiają się w trakcie wykonywania czynności zawodowych?
• Kodeksy etyczne odgrywają fundamentalną rolę zwłaszcza w zawodach, których wykonywanie łączy się z
dysponowaniem oraz ochroną zasobów i dóbr mających duże znaczenie ogólnospołeczne
• w Polsce takie zawody mają szczególny status prawny i mogą być nazywane zawodami zaufania publicznego, który to termin, wobec użycia go w art. 17 ust. 1 Konstytucji, ma także określone znaczenie prawne
• Wartości, które są w gestii uprawiających te zawody i zostały powierzone ich pieczy, to:
• zdrowie i życie np. etyka lekarska, etyka aptekarska, etyka psychologa
• wolność np. etyka sędziego, etyka adwokacka
• bezpieczeństwo np. etyka policyjna, etyka notariusza
• oddziaływanie na osobowość np. etyka nauczycielska, etyka mediatora, etyka pracy duszpasterskiej, etyka dziennikarska
Kodeks etyczny
• Kodeks etyczny określa zasady leżące u podstaw formułowania sądów moralnych
• Kod etyczny opisuje się poprzez:
• określenie wartości centralnej
• określenie cnót kardynalnych
• określenie grzechów głównych
Etyka produktywności
| Wartość | centralna
Produkcja dóbr
kardynalne
Użyteczność, skuteczność, pracowitość, oszczędność, sukces
Grzechy I główne I
Lenistwo, marnotrawstwo,
porażka
Etyka godności
Wartość centralna
Życie w godny sposób
Duchowość, czystość, honor
Pogoń za dobrami
materialnymi, utrata honoru
Etyka powszechnego dobra
cWenatrrtaolśnća • Dobro społeczności jako całości
cnoty kardynalne • Poszanowanie norm społecznych
Grzechy główne • Łamanie norm społecznych ..............£................................_...............................................................................J
Etyka kolektywistyczna
Wartość
Dobro własnej grupy
cnoty
kardynalne
Dobro i interes grupy, lojalność wobec członków grupy, konformizm
Grzechy
główne
Nielojalność wobec członków grupy,
nonkonformizm
Etyka autonomii
Wartość
centralna
Dobro innej jednostki - dobro
człowieka
cnoty
kardynalne
Poszanowanie wolności i praw, pomaganie, lojalność wobec drugiego
człowieka
Grzechy
główne
Krzywdzenie ludzi, łamanie praw,
nielojalność