Podstawowe teorie i wyznaczniki przemocy

Wprowadzenie

Zjawisko przemocy jest nierozerwalnie związane z procesem ludzkiego życia, które bazuje na nietykalności osobistej. Powszechne rozumienie przemocy opiera się na założeniu, że jest to każde wkroczenie na terytorium osobiste drugiej osoby przez ograniczenie jej praw do rozwoju, wolności oraz ekspresji, jak i zmuszanie jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą. Obszar zjawisk objętych pojęciem przemocy jest bardzo szeroki, wskazuje na to wieloznaczność samego terminu, jego różne odmiany w zależności od tego czy rozważane są źródła czy taż następstwa stosowania przemocy. Stosowanie przemocy czasami zastępowane jest określeniem agresja. Etymologicznie termin ten pochodzi od łacińskiego słowa agressio, który można oddać za pomocą słowa napad.

Problem genezy agresji nie został do końca wyjaśniony. Wśród psychologów, fizjologów, etologów i filozofów panuje spór co do tego, czy agresja jest zjawiskiem wrodzonym, instynktownym, czy też zachowanie takie musi być wyuczone.

Na gruncie psychologii istnieje wiele koncepcji, które dają się uporządkować w dwóch podstawowych grupach: teorie biologiczne i teorie psychospołeczne.

Teorie biologiczne

Pierwsze z nich szukają determinantów agresji we wrodzonych cechach organizmu, kładąc nacisk na zmienne o charakterze biologicznym, neurologicznym czy fizjologicznym. Do tej grupy należą twierdzenia kierunku psychologii określanego mianem psychoanalizy, której prekursorem był Z. Freud. Położył on podwaliny pod teorię agresji jako instynktu, która zyskuje określenie zachowania zdeterminowanego biologiczną koniecznością wyładowania agresywnej energii, mało podatnego na wpływy zewnętrzne. Podstawowe ujęcie wskazuje, że agresja jest mechanizmem reaktywnym wywołanym przez frustracyjne, niosące ból bodźce otoczenia, a zatem następstwem kontaktu, zderzenia jednostki z otoczeniem. Przepracowane twierdzenie zakłada, że ludzie przychodzą na świat wyposażeni w dwie równie potężne siły instynktowe: instynkt życia, nazywany erosem oraz instynkt śmierci, nazywany thanatosem. W ramach funkcji biologicznych popędy te przeciwdziałają sobie lub przeplatają się. Konflikt pomiędzy destruktywnym thanatosem a konstruktywnym erosem rozgrywa się wewnątrz jednostki, przez co agresja kieruje się na zewnątrz i niezależnie od napływających ze świata zewnętrznego wrażeń dąży do zniszczenia otoczenia. Tak rozumiana przemoc jest elementem niezbędnym dla życia ludzkiego, chroniącym organizm przed samozniszczeniem.

Etologia rozwinęła twierdzenie o reaktywnym charakterze instynktu agresji. Na podstawie badań i obserwacji przeprowadzonych na zwierzętach wskazuje, że służy on zachowaniu gatunku. Źródło tendencji agresywnych stanowi wrodzony wzorzec zachowania, który zostaje automatycznie wzbudzony pojawieniem się w otoczeniu odpowiednich wyzwalaczy, bądź zahamowany pojawieniem się odpowiednich inhibitorów. Agresja ma także charakter spontaniczny i może się pojawić bez jakichkolwiek powodów zewnętrznych. Taki stan wymusza konieczność okresowego rozładowywania poprzez agresywne zachowanie, czemu dopinguje pojawianie się wyzwalaczy.

Teorie psychospołeczne

Spośród psychospołecznych koncepcji wyjaśniających mechanizmy przemocy najbardziej znanym jest ujęcie agresji jako popędu w teorii frustracji - agresji (F - A), sformułowane przez J. Dollarda. Twierdzenie to stanowi umiejętne połączenie stanowiska psychoanalitycznego i behawioralnych teorii zachowania. Uznaje agresywne zachowanie za reakcję na subiektywnie nieprzyjemne stany frustracji, przeżywane przez jednostkę w sytuacji blokady realizacji jej dążeń. Frustrację określa się jako bezpośredni rezultat wystąpienia jakiejś przeszkody, która powoduje przerwanie lub zmianę działania ukierunkowanego na osiągnięcie celu. Jest to stan organizmu, który powstaje wtedy, kiedy udaremnione jest zaspokojenie określonej potrzeby biologicznej czy psychicznej podmiotu.

Właściwością sytuacji frustrujących jest możliwość sumowania się, w rezultacie dając reakcję dużo silniejszą niż wynikało by to z sytuacji bezpośrednio poprzedzającej. Lecz agresja powodowana frustracją nie zawsze jest ujawniana i kierowana na czynnik wywołujący, ponieważ wyrażenie agresji jest hamowane strachem przed karą. Poziom lęku określa modyfikację reakcji, która wyraża się przez przemieszczenie albo zmianę postaci agresji. Zatem frustracja nie zawsze rodzi skłonność do agresji. Oprócz agresji wystąpić mogą reakcje niekarzące, autoagresja, a także regresja (prymitywizm zachowania), fiksacja (uporczywe powtarzanie reakcji nie mającej instrumentalnego znaczenia) lub objawy depresyjne.

Modyfikację teorii J. Dollarda przeprowadził L. Berkowitz, który pomiędzy prostą sekwencję wprowadził dwie zmienne: gniew, rozumiany jako emocja specyficzna dla agresji oraz interpretację sytuacji przez jednostkę, rozumianą jako postrzeganie w sytuacji sygnałów wywoławczych agresji. Do takich sygnałów należą różnorodne bodźce skojarzone z przeżywanym gniewem lub agresywnym zachowaniem, które nie muszą być obecne fizycznie, ani opierać się na rzeczywistym podobieństwie.

W myśl tej koncepcji do pojawienia się agresji konieczne jest równoległe pobudzenie wywołane frustracją oraz obecność sygnałów wywoławczych agresji. Reakcja emocjonalna (gniew) wywoływana przez frustrację tworzy tylko potencjalną gotowość do zachowania agresywnego. Reasumując: intensywność agresywnych zachowań zależy od wartości nasilenia gniewu wywołanego frustracją, siły nawyku agresywnego zachowania i siły bodźców sytuacyjnych.

Teorią, która nie podzieliła tego losu, jest koncepcja A. Bandury i R. Waltera zakładająca, że agresja jest wynikiem uczenia się za pośrednictwem procesów warunkowania instrumentalnego i modelowania. Wyraża się ona w dwóch hipotezach wyjaśniających zachowanie agresywne, uzasadniając je teorią silnych reakcji oraz na drodze uczenia się poprzez imitację.

Pierwszy model zakłada, że nieregularne wzmacnianie stanowiąc frustrację (opóźnienie oczekiwanej za każdą następną reakcję nagrody) ma właściwości zwiększające intensywność wykonywanych reakcji w miarę upływu czasu. Tym sposobem podmiot nagradzany jest za silne reakcje, co prowadzi do utrwalenia się silnego, intensywnego reagowania, które może się zgeneralizować na sytuacje międzyludzkie. Intensywne reakcje w kontekście interpersonalnym poczytuje się za agresję, więc w konsekwencji wzmacniania owych reakcji otrzymujemy zachowanie obserwowane jako agresję

Druga hipoteza rozwija wpływ warunków stwarzanych przez społeczne otoczenie człowieka, które dla ilustracji można podzielić na: psychologiczne i społeczne, pozostając jednak w integralnym związku. Zakłada ona że ludzie aktywnie uczestniczą w tworzeniu społecznych reakcji wzmocnień swego postępowania poprzez swój charakterystyczny sposób zachowania się. Zachowania agresywne kształtują się nie tylko na podstawie własnych doświadczeń, ale i obserwacji zachowania innych oraz skutków, do jakich ono prowadzi, co określa się mianem modelowania społecznego. Modelowanie zasadza się na wykonywaniu przez podmiot działania podobnego symbolicznie lub konkretnie do tego, które wykonał model. W swej istocie podlega dwufazowemu przebiegowi, polegającemu najpierw na przyswojeniu, a następnie na wykonaniu danego zachowania i uzależniony jest od różnych czynników, wśród których najistotniejszym są postrzegane konsekwencje zachowań modela. Obserwacja zachowań antyspołecznych, po których występuje nagroda, zwiększa prawdopodobieństwo przyswojenia i wykorzystania takiego zachowania. Przemoc przedstawiana w sposób usankcjonowany i usprawiedliwiony ułatwia modelowanie zachowań antyspołecznych. Spadek agresji u obserwatora następuje, gdy zachowanie modela zostaje ukarane.

Można stwierdzić reasumując, że agresja, według tej teorii, podlega regulującemu wpływowi trzech rodzajów czynników. Pierwszymi są bodźce wywołujące zachowanie, drugimi - wzmocnienia, czyli nagrody i kary spotykające człowieka, wreszcie procesy poznawcze - takie jak spostrzeganie i interpretacja, umiejętność przewidywania oraz symboliczne myślenie za pomocą słów i pojęć. Działanie wszystkich trzech elementów jest równoległe i wzajemnie się uzupełnia.

Inne wyznaczniki agresji

Zjawisko agresji podlega szeregu uwarunkowaniom nasilających lub osłabiających jej występowanie. Determinanty te można przedłożyć rozpoczynając od czynników biologicznych, kończąc na wpływach środowiskowych i poznawczych.

Pośród biologicznych wyznaczników agresji podkreśla się doniosłą rolę neurotransmiterów, zwłaszcza serotoniny. Obniżony jej poziom utrudnia samokontrolę, czyli panowanie nad emocjami. Podobnie do agresywnych zachowań usposabia męski hormon testosteron, który jednocześnie podwyższa odporność organizmu na ból. Podobny efekt przynosi podwyższony poziom androgenów. Na skutek obniżenia się poziomu glukozy we krwi inicjowany jest proces mobilizacji adaptacyjnej organizmu, co również związane jest ze wzrostem agresywności.

Genetyczne uwarunkowanie agresji łączy się ze stabilnością jej stanu w trakcie życia jednostki oraz wczesnym pojawieniem się trwałych różnic indywidualnych w poziomie agresywności. Nieprzewidywalne wybuchy emocji, trudności w kontrolowaniu impulsów oraz skłonności do zachowań agresywnych stwierdza się u osób o obniżonym poziomie aktywacji mózgu.

Jedną z oczywistych przyczyn agresji jest pragnienie odwetu w momencie ekspozycji na prowokację w formie fizycznego ataku lub słownej obelgi. Bezpośrednia prowokacja wzbudza gniew i cierpienie, tym samym motywując do pozbycia się ich przez agresję. Wyzwala pragnienie rewanżu, zgodnie z zasadą wzajemności, a podważając dobre mniemanie zaatakowanego o sobie oraz jego reputację, pobudza do ich odzyskania. Jak jednak nie zawsze agresję poprzedza frustracja, tak też odwet nie jest wynikiem prowokacji.

Kolejnym czynnikiem nasilającym agresję jest pobudzenie emocjonalne. Wzrost wskaźnika pobudzenia przyczynia się do wzmocnienia agresji, gdyż pobudzenie nasila oddziaływanie prowokacji, a także silne pobudzenie osłabia poznawczą kontrolę zachowania.

Nasilenie wpływu prowokacji wyjaśnia teoria przesunięcia pobudzenia. Teoria ta głosi, że pochodzące z różnych źródeł pobudzenie emocjonalne kumuluje się i zalega w organizmie, a z chwilą pojawienia się nowego bodźca może zostać subiektywnie przesunięte i przypisane jednemu tylko czynnikowi. Rezultatem tego jest wzrost agresji, jeżeli prowokacja zostanie poprzedzona, lub zaraz po niej nastąpi dodatkowy wzrost pobudzenia.

Wyznacznikiem o wysokim stopniu wywoławczym agresji jest przemoc ukazywana przez środki masowego przekazu, zwłaszcza w odniesieniu do widzów małoletnich. Częste oglądanie obrazów okrucieństwa aktywizuje treści o charakterze agresywnym, staje się okazją do wykształcenia skryptów zachowań ukierunkowanych na krzywdzenie oraz przyczynia się do znieczulenia i zobojętnienia na samą przemoc. Wyjaśnienie tego zjawiska opiera się na czterech rodzajach oddziaływania: podawanie wzorów, nadawanie znaczeń, trening i prowokacja sytuacyjna. Pierwszy wpływ jest równoznaczny ze zjawiskiem modelowania opisanym powyżej. Nadawanie znaczeń polega na wiązaniu określonych emocji z określonymi zdarzeniami. Emocje wywołane przez oglądaną przemoc, następujące jedna po drugiej, powodują poczucie ogólnego pobudzenia i oszołomienia, które niezwykle łatwo, zwłaszcza przy bezpośredniej prowokacji, przeradzają się w agresję. Trening sprowadza się do powtarzania czynności powodujących wyuczenie się ich i przyzwyczajenie do ich wykonywania. Częste przeżywanie emocji dramatycznych prowadzi do spadku pobudzenia fizjologicznego oraz akceptacji zachowania agresywnego w życiu, co określa się mianem desensytyzacji. Prowokacja sytuacyjna w życiu codziennym wiąże się ze stwarzaniem sytuacji wymagającej od osoby aktywności i samodzielnego rozwiązywania problemu. Percepcja programów telewizyjnych, podczas której dochodzi do prowokacji, która nie narzuca aktywności, przyczynia się do braku mobilizacji, który może się uogólnić na inne sytuacje przez akceptację aktów przemocy.

Wskazuje się na występowanie jeszcze szerokiej gamy pomniejszych determinantów agresji, których przedstawienie ograniczy się jedynie do kilku. Ważną rolę w kształtowaniu się skłonności do agresji odgrywają normy i oczekiwania społeczne. W środowisku potępiającym przemoc wyraża się poprzez modyfikację zachowania na jemu przychylne, lecz także otoczenie agresywne może prowadzić do nasilenia się tych tendencji. Wpływ akceptacji społecznej na zachowanie nie jest wynikiem mechanicznego warunkowania instrumentalnego, lecz świadomie kontrolowanego dążenia do aprobaty obserwatorów.

Podłożem zachowań agresywnych może być blokada takich potrzeb, jak afiliacja, uznanie społeczne, akceptacja, szacunek czy miłość.

Zapalnik agresji stanowią także nieprzyjemne zapachy, odrażające bodźce wizualne, jak również wysokie temperatury, które obniżają próg agresji. Wraz ze wzrostem temperatury wzmaga się nerwowość, natomiast przekroczenie pewnego poziomu powoduje znużenie i ospałość, może zatem obniżyć agresję.

Intrygującym czynnikiem występowania agresji w rodzinach jest sytuacja mieszkaniowa. Częstotliwość stosowania aktów przemocy wydaje się być zależna od kubatury: im mniejsze mieszkania tym częstsze akty agresji. Podobna zależność związana jest także z wysokością zamieszkania: przyrost problemów emocjonalnych rozkłada się proporcjonalnie do wzrostu kondygnacji.

Zakończenie

Niniejsza publikacja jest bardzo pobieżną próbą przybliżenia problemu agresji w życiu człowieka i stanowi raczej zachętę do dalszych głębszych studiów nad tą problematyką. Ma przede wszystkim zwrócić uwagę nauczycieli i wychowawców na zrozumienie pewnych mechanizmów w zachowaniu człowieka, szczególnie młodego. Pozwoli to na rozwiązywanie różnych problemów wychowawczych, co stanowi poważne wyzwanie i zadanie dla wszystkich nauczycieli i wychowawców.

Literatura:
1. E. Aronson. Człowiek istota społeczna. Warszawa 1997.
2. Z Freud. Zarys Psychoanalizy. W: Psychoanaliza i neopsychoanaliza. Red. R. Saciuk. Wrocław 1992.
3. J. Szałański. Wybrane wymiary psychologiczne syndromu agresji. W: Przemoc i terror. Red. P. Góralczyk, A. Sobkowiak. Warszawa 2001.
4. J. Doroszewska. Pedagogika specjalna. T. 1. Wrocław 1981.
5. Kocowski. Zaburzenia czynności i ich uwarunkowania. Warszawa 1974.
6. J. Strelau. Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk 2000.
7. R. Kohnstamm. Praktyczna psychologia dziecka. Warszawa 1989.
8. A. Sawicka. Telewizyjne sceny przemocy a zachowania agresywne młodego widza. "Edukacja Medialna" 2001, nr 3.
9. T. Gorban-Klas. Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa 2000.
 

---