Przemoc wobec dzieci
W naszych czasach coraz częściej słyszy się o przemocy wobec osób nieletnich, określanego mianem nadużywania dziecka (child abuse), które bywa utożsamiane z krzywdzeniem. Wyraża się ono przez każde działanie lub bezczynność jednostki, instytucji lub społeczeństwa jako całości i każdy rezultat takiego działania lub bezczynności, który deprawuje równe prawa i swobody dzieci lub jest powodem zakłócenia ich optymalnego rozwoju.
Definicja ta uwzględnia szeroki wachlarz aspektów krzywdzenia dzieci. Wskazuje zarówno osoby, instytucje, czy nawet społeczeństwa jako całość na sprawców przemocy. Spełnia kryterium obiektywności odróżniając działanie od jego efektów nie podnosząc intencjonalności aktu oraz odczuwania krzywdy przez ofiarę. Wyróżnia aktywny oraz bierny wymiar zjawiska, gdy dziecko jest przedmiotem aktu przemocy, jak również później, gdy nie podejmuje się niezbędnych działań o charakterze terapeutycznym czy profilaktycznym. Słaby punkt w tej definicji stanowi brak określenia warunków niezbędnych dla optymalnego rozwoju dzieci.
Na istotę zjawiska przemocy wobec dzieci składają się cztery wymiary sytuacji: przemoc fizyczna, seksualna emocjonalna oraz zaniedbywanie.
Przemoc fizyczną wobec dziecka definiować można w dwojaki sposób. Określać można jako wszelkiego rodzaju napaść odnoszącą się do ciała dziecka począwszy od klapsów, szarpnięć, uszczypnięć, uderzeń pięścią lub jakimś przedmiotem, rzucania przedmiotami w kierunku ofiary, a skończywszy na maltretowaniu obejmującym katowanie z użyciem wymyślnych narzędzi i sposobów. Do tej kategorii zachowań zalicza się także zachowania destrukcyjne takie jak: psucie, darcie, brudzenie i tłuczenie. Przemoc fizyczna wobec dziecka może posiadać charakter bierny, kiedy opiekunowie ustanawiają kary w postaci zakazów.
Drugi rodzaj definicji mówi o wszelkiego rodzaju działaniach powodujących nieprzypadkowe urazy u dziecka.
Pojecie seksualnego wykorzystywania dziecka napotyka na szereg problemów definicyjnych, unaocznia tym samym delikatność materii, jaką jest krzywdzenie dzieci. Prawo w większości krajów stanowi, że dziecko to osoba w wieku do osiemnastu lat. Kategoria ta obejmuje także osoby seksualnie dojrzałe, które niejednokrotnie prowadzą życie seksualne. Tymczasem prawna granica wieku osoby, z którą podejmowanie stosunków seksualnych nie jest karane, bywa częstokroć niższa od prawnej pełnoletności. Inny problem stanowi relacja sprawców wykorzystania seksualnego, którzy uzasadniają, iż inicjatywa seksualna była po stronie dziecka.
Polemiki aksjologiczne prowadzą do wyróżnienia w zjawisku określanym ogólnie jako przemoc w sferze seksualnej trzech pojęć: przemoc seksualna, wykorzystanie seksualne, nadużycie seksualne.
Przemoc seksualna to zachowania zmierzające do nawiązania jakiejkolwiek formy kontaktu seksualnego z dzieckiem w celu zaspokojenia potrzeby seksualnej osoby dorosłej. Tej kategorii pojęcia przypisywane są czyny związane z przemocą seksualną bezpośrednią stosowaną wobec dziecka, która zmierza do przełamania oporu ofiary i poddaniu się jej czynowi lubieżnemu lub zgwałceniu. W tym celu posługuje się biciem, kopaniem, wykręcaniem rąk, przewróceniem ofiary, rozwarciem jej nóg, położeniem się na niej. Definicja ta zawiera dwa komponenty: sprawcę - kojarzonego z jednoznaczną intencją wymuszenia na dziecku własnych korzyści seksualnych poprzez świadome zadanie krzywdy, oraz ofiarę, która postrzega sprawcę jako prześladowcę i przyczynę własnej krzywdy.
Za wykorzystywanie seksualne uważa się wszelką aktywność przynoszącą korzyść seksualną osobie sprawczej. Za dziecko seksualnie wykorzystane uważa się osobę w wieku bezwzględnej ochrony, którą osoba dojrzała seksualnie, przez zaniedbania obowiązków czy odpowiedzialności wciąga w jakąkolwiek aktywność płciową mając na celu pobudzenie tej sfery. Definicja ta kładzie akcent na odpowiedzialność dorosłych za bezpieczeństwo i ochronę dzieci przed praktykami tego typu.
Pojęcie nadużycia seksualnego łączy poprzednie definicje, określając przemoc seksualną oraz wykorzystanie seksualne dziecka. Dotyczy zjawisk naruszających naturalny rozwój dziecka poprzez ingerencję stricte seksualną bądź wkroczenie w sferę intymnego rozwoju dziecka. Mieszczą się tutaj obok aktywnych także bierne formy tego zjawiska. Składają się na nie zaniedbanie odpowiedzialności czy błędy wychowawcze, które nie noszą znamion ani przemocy, ani wykorzystania seksualnego.
Istnieje wiele typologii przemocy seksualnej wobec dzieci, w których wyróżnia się agresję pozbawioną kontaktu fizycznego oraz polegającą na pobudzaniu intymnych części ciała. Do pierwszej kategorii zaliczane są rozmowy o treści seksualnej, w których sprawca wprost przedstawia swoje pragnienia seksualne wobec dziecka, wyraża opinię o atrakcyjności erotycznej dziecka, czy opowiada dziecku o swojej aktywności seksualnej z innymi osobami. Powyższej kategoria zawiera również ekspozycje anatomii i czynności seksualnych (masturbacja) oraz podglądactwo (w kąpieli, podczas czynności fizjologicznych). Wśród form kontaktów płciowych zmierzających do pobudzenia sfer intymnych wymienia się: ocieractwo, dotykanie ciała dziecka, kontakty oralno-genitalne, stosunki udowe, penetracja seksualna, komercyjne wykorzystywanie dzieci (dziecięca pornografia, prostytucja) oraz krzywdzenie seksualne połączone z różnymi formami dewiacji.
Wyjątkowo deprawująca forma przemocy seksualnej wobec dzieci rozgrywa się w środowisku rodzinnym. Czyny pedofilne przyjmują w takim wypadku miano kazirodczych, a określa się tak wszelkie działania w sferze płciowej przedstawione powyżej zachodzące pomiędzy krewnymi lub osobą pozostającą w stosunku przysposobienia.
Kolejnymi wymiarami stanowiącym komponenty zjawiska przemocy wobec dzieci są maltretowanie psychiczne (emocjonalne) oraz zaniedbywanie.
Maltretowanie psychiczne definiuje się jako rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka. Ze swej istoty jest ono pozbawione elementu przemocy fizycznej. Do tej kategorii zakwalifikować można szeroki zakres zachowań, które charakteryzują się formą ataku często wymagającą interakcji twarzą w twarz. Należą do niej ingredienty agresji werbalnej i pośredniej, na takie jak: rzucanie wyzwisk i obelg, grożenie, straszenie, odpędzanie, fałszowanie rzeczywistości, poniżanie, przezywanie, wyśmiewanie, okazywanie wzgardy. W agresji pośredniej jest to wszelka aktywność zmierzająca do zaszkodzenia innej osobie okrężną drogą przez obmowę, ośmieszanie, ostentacyjne okazywanie złego humoru, czy robienie na temat innych osób krzywdzących dowcipów. Także wszelkie przypadki agresji przemieszczonej, polegającej na kierowaniu wyładowania na obiekty zastępcze, bardziej dostępne i bezbronne, często nie będące człowiekiem, do jakich należą: trzaskanie drzwiami, ciskanie przedmiotów o ziemię, czy uderzanie pięścią w stół. Zakres zachowań obejmuje również emocjonalne odrzucenie, czy nadmierne wymagania oraz nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka. Wyróżnia się zatem dwie odmiany krzywdzenia psychicznego. Pierwsza związana jest z bezpośrednim atakiem i poniżaniem dzieci, druga zachodzi wtedy, gdy dziecko jest świadkiem przemocy czy wulgarności pomiędzy członkami rodziny.
Emocjonalne maltretowanie jest powszechnym źródłem szkody w ludzkim życiu, różnica pomiędzy normą a psychicznym krzywdzeniem i zaniedbywaniem jako kategorią kliniczną zasadza się na stopniu dysfunkcyjności w osiąganiu pełnego potencjału życiowego jednostki za sprawą tego rodzaju krzywdzenia.
Zaniedbywanie dziecka obejmuje sferę psychiczną, jak i fizyczną. Termin ten odnosi się do złego traktowania, polegającego na powtarzającym się poważnym lekceważeniu zaspokojenia potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju lub narażanie na niebezpieczeństwo. Rozgrywać może się ono na dwóch płaszczyznach: materialnej oraz psychicznej. Zaniedbywanie materialne, często związane z czynnikami z poza kręgu rodziny, dotyczy zaniechania zaspokojenia potrzeb związanych z odżywianiem, ubraniem, edukacją, socjalizacją czy opieką medyczną. Zaniedbywanie psychiczne należy do najtrudniejszych w rozpoznaniu, gdyż polega na odmawianiu dziecku podstawowych potrzeb emocjonalnych, takich jak miłość, czułość, ciepło, bezpieczeństwo, zainteresowanie, przynależność.
Analiza kategorii zaniedbywania dziecka ujawnia, że omówione rodzaje krzywdzenia dzieci są zbiorami zachowań nierozłącznych. Praktycznie nigdy nie występuje jeden konkretny sposób krzywdzenia. Jedynie profilaktyka zapobiegania poszczególnym formom wymaga odmiennych działań.
Bibliografia:
1. K. MARZEC-HOLKA. Dzieciństwo zagrożone przemocą. W: Oblicza dzieciństwa. Red. D. Kornas-Biela. Lublin 2001.
2. S. KLUCZYŃSKA. Przemoc seksualna wobec dzieci. "Niebieska Linia" 2002 nr 3.
3. S. TUCHOLSKA. Psychologiczna analiza przemocy seksualnej wobec dzieci. "Roczniki Psychologiczne" 2000 t. 3.
4. J. MELLIBRUDA. O zjawisku krzywdzenia dzieci w rodzinie. "Niebieska Linia" 2001 nr 2.
5. S. NIKODEMSKA. Przemoc wobec dzieci - przegląd badań. "Niebieska Linia" 2000 nr 4