Źródła i rodzaje przemocy w rodzinie

i ich konsekwencje

Przemoc wobec dziecka, to termin, który często słyszymy i kojarzymy go
z przemocą fizyczną, psychiczną i z wykorzystywaniem seksualnym.

Krzywdzenie dzieci zaś to każde działanie ludzi i aktów prawnych, które powodują, że dziecko doznaje krzywdy. Według Jana Strelaua („Psychologia” t. 3, 2000 r.) przemoc domowa to działanie lub rażące zaniedbanie dokonywane przez jednego z członków rodziny przeciwko pozostałym, wykorzystujące istniejącą lub stworzoną przez okoliczności przewagę sił lub władzy i powodujące u ofiar szkody lub cierpienia, godzące w ich prawa lub dobra osobiste, a w szczególności w ich życie lub zdrowie (fizyczne bądź psychiczne).

Na przemoc w rodzinie można spojrzeć z perspektywy prawnej, moralnej, psychologicznej i społecznej.

Przemoc w rodzinie, według definicji przyjętej przez Radę Europy w 1986 r., to jakikolwiek czyn lub zaniedbanie ze strony jednego członka rodziny wobec innych jej członków, które zagrażają życiu, cielesnej bądź psychicznej integralności lub wolności innego członka danej rodziny albo poważnie szkodzą rozwojowi jego osobowości.

Rodzaje przemocy

Klasyfikacja przemocy w rodzinie (wg K. Browne, M. Herberta, 1998)

	Przemoc fizyczna	Przemoc psychiczna	Przemoc seksualna
Czynne nadużycie	Nieprzypadkowe zranienie, przymus fizyczny i ograniczenie swobody.	Zastraszenie, nadużycie emocjonalne, wykorzystanie materialne.	Kazirodztwo, gwałt.
Zaniedbanie bierne	Niedostateczna opieka zdrowotna, zaniedbywanie fizyczne.	Brak uczuć, zaniedbywanie emocjonalne, zaniedbywanie materialne.	Zaniechanie ochrony przed nadużyciami seksualnymi, prostytucja.

Najczęściej występujące formy przemocy to: przemoc fizyczna, seksualna i psychiczna.

Rozróżniamy dwa rodzaje przemocy:

Przemoc gorąca - której towarzyszy złość, agresja i furia. U jej źródeł leży frustracja i niemoc. Przemoc ta szybko się pojawia, po wyładowaniu szybko znika, często się powtarza, co tworzy ciągi.

Przemoc chłodna - wynika z działań z premedytacją, działania są wyreżyserowane. Przemocy tej zazwyczaj nie towarzyszy gniew, sprawca wypełnia rolę przenoszoną z pokolenia na pokolenie.

PRZEMOC FIZYCZNA

Obejmuje szeroki wachlarz zachowań - od popchnięć, uszczypnięć, wykręcania rąk, klapsów, policzków do duszenia, ciosów nożem, przypalania lub podpalania, topienia, polewania substancjami żrącymi i wrzątkami. Przemoc ta trwa często latami. Sprawcy przemocy czują się bezkarni oraz sądzą, że ich ofiara jest osamotniona, zastraszona oraz zdana wyłącznie na ich władzę i na tym głównie budują swoją siłę. Ofiary przemocy fizycznej, przeżywają stany depresyjne i lęki; są egocentryczne, bierne i zależne lub agresywne i nadpobudliwe, ze skłonnościami do autodestrukcji. Warto jednak pamiętać, że przemoc może przyjmować bardziej lub mniej drastyczne formy, niekiedy nie prowadzące do widocznych gołym okiem obrażeń ciała.

PRZEMOC PSYCHICZNA

Są to wyzwiska, szantaż emocjonalny, poniżanie, wypominanie, chłód emocjonalny, ale także nadopiekuńczość. To psychiczny terror, emocjonalny gwałt i szantaż, zadawanie dotkliwych, niewidocznych gołym okiem ran psychicznych poprzez poniżanie, zastraszanie, prześladowanie, bezwzględność, nie liczenie się z potrzebami i pragnieniami innych, narzucanie własnych racji i norm, cyniczne szydzenie, wyśmiewanie i kpienie, wymuszanie czegokolwiek by osiągnąć wyłącznie własne korzyści, a przede wszystkim by utrzymać stan strachu i poczucie bezsilności w ofiarze - to przykłady aktów przemocy psychicznej obecnych na co dzień. Sprawca przemocy psychicznej dąży do utrzymania specyficznej kontroli nad ofiarą. Ważnym elementem podporządkowania sobie ofiary jest stałe domaganie się od niej drobnych przysług i ustalanie reguł gry w życiu codziennym. Sprawcy często grożą samobójstwem, zastraszają ofiarę w celu przejęcia kontroli nad jej życiem towarzyskim i rodzinnym i grożą skrzywdzeniem innych osób.

PRZEMOC SEKSUALNA

Jest to każde zachowanie osoby dorosłej (lub starszej od dziecka), która podejmuje czynności o charakterze seksualnym, aby zaspokoić swój popęd płciowy lub go pobudzić. Będą tu czyny lubieżne, nierządne, ale także obnażanie się przy dziecku, dotykanie jego narządów płciowych, zmuszanie do dotykania swoich, uwodzenie "słowne", mające podniecić dziecko i/lub je zaszokować. Także świadome czynienie z dzieci świadków aktów płciowych i zachęcanie do pozowania do zdjęć czy filmów o charakterze pornograficznym. Czyli nie tylko te czyny, które związane są z dotykiem, ale i te bez dotyku - też są wykorzystywaniem seksualnym. Dotyczy to działań wobec dzieci, które nie ukończyły 15 rok życia. Osoby powyżej tego wieku mają prawo dysponować już swoją seksualnością (według prawa). Nie dotyczy to przestępstwa kazirodztwa, czyli nadużyć seksualnych w obrębie najbliższej rodziny
Istnieją trzy niezbite dowody, że dziecko zostało wykorzystane seksualnie:

1. ciąża

2. plemniki w pochwie, odbycie lub moczu dziecka

3. choroba weneryczna dziecka

Jej formą jest też gwałt małżeński, wymuszenie nieakceptowanych praktyk seksualnych (seksu oralnego, analnego, masturbacja przedmiotami, seks przy dzieciach a także rejestrowanie swoich poczynań kamerą wideo. Współżycie seksualne jest próbą upokorzenia i upodlenia drugiego człowieka. Sprawca może posługiwać się filmami i czasopismami pornograficznymi, aby przekonać ofiarę że ekstremalne zachowania seksualne stanowią coś, czego ma prawo oczekiwać niezależnie od upokorzeń partnerki. Nikt, nawet mąż, nie ma prawa zmuszać kobiety do niechcianych zachowań seksualnych. Jeśli mężczyzna stosuje przemoc lub grozi jej użyciem w celu wymuszenia posłuszeństwo kobiety, może być oskarżony o gwałt.

ZANIEDBYWANIE DZIECKA

Wymieniane często jako czwarty rodzaj krzywdzenia dzieci.

Zaniedbywanie dziecka to niezaspokajanie potrzeb dziecka, niezbędnych do prawidłowego rozwoju. Dzieckiem zaniedbywanym będzie dziecko głodne, brudne, nieodpowiednio ubierane, spędzające swój czas wolny tylko na podwórku - często do późnych godzin wieczornych, nieszczepione itp. Zaniedbują swoje dzieci nie tylko rodziny patologiczne. Coraz częściej taką formę krzywdzenia doświadczają dzieci bardzo zapracowanych rodziców.

Skala zjawiska krzywdzenia dzieci w Polsce według danych kompanii społecznej „Dzieciństwo bez przemocy”

Ocena skali zjawiska krzywdzenia dzieci

44% dorosłych Polaków uznaje, iż przemoc rodziców wobec dzieci zdarza się w więcej niż jednej czwartej polskich rodzin (10% myśli, że w ponad połowie). Blisko 36% profesjonalistów pracujących z dziećmi uznaje, iż w większości polskich rodzin stosuje się surowe kary fizyczne wobec dzieci.

Przemoc wobec dzieci znacząco rzadziej uznają za powszechną mężczyźni, najstarsi badani powyżej 60 roku życia, osoby wierzące i praktykujące, respondenci deklarujący przekonania centroprawicowe. Wśród kategorii zawodowych najniżej szacują powszechność przemocy wobec dzieci policjanci.

Większość Polaków (ok. 60%) uważa, że w ostatnich latach zjawisko krzywdzenia dzieci w naszym kraju nasiliło się.

Społeczne przyzwolenie na fizyczne karanie dzieci

Większość dorosłych Polaków dobrze orientuje się jakie metody wychowawcze - zgodnie z zaleceniami współczesnej pedagogiki - powinno się stosować w wychowaniu dzieci. Kary nie są zalecaną przez nich metodą. Najmniej skuteczną i najrzadziej zalecaną spośród kar jest bicie dziecka.

Jednocześnie jednak blisko połowa (47%) dorosłej części naszego społeczeństwa nie wyobraża sobie wychowania bez bicia, w pełni akceptując stwierdzenie, że "rodzicielskie lanie jeszcze nikomu nie zaszkodziło". Przez znaczną część dorosłych respondentów (36%) bicie dzieci uznawane jest za zwykłą metodę wychowawczą, upokarzającą dziecko nie bardziej niż inne kary. Przyzwalający stosunek do fizycznego karania dzieci mają częściej mężczyźni, ludzie starsi i słabiej wykształceni oraz mieszkańcy wsi.

Oceniając praktykę postępowania rodziców z dziećmi 56% Polaków uważa, że rodzice zbyt rzadko wymierzają dzieciom kary fizyczne. Jedynie 15% uważa, że dzieci są zbyt często bite przez rodziców.

Najczęściej wskazywanymi zachowaniami dziecka zasługującymi na sprawienie lania są: popełnienie drobnej kradzieży, picie alkoholu, wagarowanie i palenie papierosów. Jak widać są to zachowania, które mogą być interpretowane jako przejawy demoralizacji stanowiące zagrożenia dla prawidłowego procesu socjalizacji dzieci.

Dzieci znacznie częściej niż dorośli akceptują stosowanie kar fizycznych przez rodziców. Bicie stanowi według dzieci normalną formę oddziaływań wychowawczych rodziców.

Opinie na temat podejmowania interwencji w przypadkach krzywdzenia dzieci

Blisko 90% dorosłych Polaków jest zgodnych, że powinno się interweniować zarówno wtedy, gdy bity i poniżany jest dorosły członek rodziny, jak i dziecko. Podobny odsetek deklaruje, że "pomaganie ofiarom przemocy jest moralnym obowiązkiem każdego obywatela".


W przypadku krzywdzenia dzieci w rodzinie stopień zgody na interwencję osób obcych lub instytucji zależy jednak od formy krzywdzenia dziecka. Podczas gdy blisko 100% profesjonalistów pracujących z dziećmi uważa, że należy interweniować, gdy dziecko jest wykorzystywane seksualnie, to tylko 10% osób z tej samej grupy akceptuje interwencje, gdy dziecko jest karcone klapsem. Niemal powszechna jest zgoda na interwencje, gdy dziecko jest bite pasem, innymi przedmiotami lub w twarz (83,5%). Drastyczne formy zaniedbywania dziecka również wymagają, zdaniem profesjonalistów, podjęcia działań. Interweniować należy, gdy dziecko jest głodne (95%), brudne (84%), spędza całe dnie spoza domem bez kontroli (91%).

Zdecydowana większość (86%) dorosłych Polaków uważa, że to jak rodzice traktują dzieci powinno być regulowane przez prawo. Podobną postawę deklaruje 81% profesjonalistów pracujących z dziećmi. Opinie poszczególnych grup zawodowych są jednak zróżnicowane - brak prawnej kontroli postępowania rodziców postuluje jedynie 2% pedagogów i aż 26% policjantów.


81% profesjonalistów zgadza się ze stwierdzeniem, że "niektórzy rodzice są zbyt niebezpieczni dla dziecka, by mogło ono mieszkać z nimi pod jednym dachem". Jednocześnie 23,4% z nich popiera przeciwstawny sąd, mówiący, iż "powinno się zawsze próbować utrzymać dziecko w rodzinie niezależnie od tego jak postępują jego rodzice". Konieczność izolacji dziecka od krzywdzących rodziców w sytuacjach skrajnych najczęściej popierają pracownicy socjalni (92%), najrzadziej zaś policjanci (46%).

Najwyższy stopień zgody na ingerencję w sprawy rodziny dotyczy wykorzystywania seksualnego dziecka przez członka rodziny. 92% profesjonalistów jest zgodnych, że rodzic podejrzany o wykorzystywanie dziecka powinien być odizolowany od rodziny. 67% z nich popiera odebranie dziecka rodzicom, którzy poważnie je pobili, 53,1% uznaje za konieczne odebranie dziecka rodzicom, którzy je drastycznie zaniedbują.

Badani są skłonni surowo karać ojca, który zmusza do współżycia seksualnego swoją małoletnią córkę. 72% badanych orzekłoby wobec niego karę pozbawienia wolności, w tym 16% powyżej 10 lat - najwyższy wymiar kary przewidziany w kodeksie karnym za takie przestępstwo. 9% badanych orzekłoby 25 lat pozbawienia wolności lub dożywocie, 3% zasądziłoby karę śmierci. 54% badanych ukarałoby karą pozbawienia wolności ojca, który zmusza 6-letnią córkę do oglądania filmów pornograficznych.

Maltretowanie dziecka, którego efektem były poważne urazy, powinno być według większości badanych (73%) karane więzieniem (6% - powyżej 10 lat). 40% respondentów zasądziłoby karę pozbawienia wolności wobec rodzica dotkliwie bijącego dziecko pasem.

Ocena działania służb pomagających dziecku

Ocena instytucjonalnej oferty pomocy dzieciom krzywdzonym w rodzinie jest raczej krytyczna. 35% profesjonalistów pracujących z dziećmi uznaje, iż nie umożliwia ona realnej zmiany sytuacji dziecka. 66% badanych uważa, iż instytucje rzadko współpracują ze sobą, podejmują nieskoordynowane działania. Zdecydowana większość jest zdania, że istniejący system opieki nad dziećmi krzywdzonymi w rodzinach nie spełnia swojego zadania. Część z nich twierdzi, że w ogóle nic nie wie na temat takiego systemu.

Generalna ocena pracy poszczególnych grup zawodowych w zakresie pomocy dzieciom - ofiarom przemocy domowej, pokazała, iż najbardziej krytycznie oceniane jest zaangażowanie policji (29% uznaje, iż policjanci wcale nie pomagają) i lekarzy (13% - wcale nie pomagają). Najczęściej realną pomoc dzieciom krzywdzonym wiązano z pracą pedagogów szkolnych (53% - dobrze pomagają) oraz pracowników socjalnych (52% - dobrze pomagają).

Pracownicy służby zdrowia w rozpoznanych przypadkach krzywdzenia dzieci ograniczają się najczęściej do udzielenia dziecku pomocy medycznej, jeśli taka jest potrzebna. Natomiast w opinii większości profesjonalistów, lekarz oprócz udzielenia dziecku pomocy medycznej powinien włączyć się w proces interwencji i pomocy dziecku.

Skala zjawiska krzywdzenia dzieci w Polsce

Statystyki policyjne z lat 90. pokazują blisko dwukrotny wzrost przypadków znęcania się nad członkami rodziny (w tym nad dziećmi). Podczas gdy w 1990 roku zarejestrowano 11 503 podejrzanych o popełnienie tego przestępstwa, w ostatnich latach liczba ta przekracza 20 tys. (21 122 w 1998 roku). Przy nieznacznym wzroście ogólnej liczby przestępstw stwierdzonych w zakończonych postępowaniach przygotowawczych w latach 1990-96, liczba przestępstw przeciw rodzinie wykazuje znacznie silniejszą dynamikę. Odpowiednie indeksy wskazują, że liczba przestępstw ogółem wzrosła zaledwie o 2%, natomiast liczba przestępstw przeciw rodzinie (z wyłączeniem uchylania się od obowiązku alimentacyjnego) aż o 62%. Trudno orzec, w jakim stopniu tak znaczny wzrost zarejestrowanych przestępstw wynika z nasilenia się przemocy rodzinnej, w jakim zaś ze wzrostu zgłaszalności spowodowanego większą wrażliwością społeczną i świadomością ofiar, co do przysługujących im praw.


Dane charakteryzujące ofiary i sprawców przemocy rodzinnej pokazują, iż sprawcami znęcania się nad członkami rodziny w zdecydowanej większości przypadków są mężczyźni. Jedynie w przypadku przestępstwa porzucenia dziecka sprawczyniami są na ogół kobiety.


Jedynie kilka procent ofiar zarejestrowanych przestępstw w tej kategorii stanowią dzieci (poniżej 18 lat). Warto jednak odnotować, że odsetek ten blisko 3-krotnie wzrósł w ciągu ostatnich 4 lat. Warto również pamiętać, że jeśli w rodzinie są dzieci, to w przypadkach kwalifikowanych jako przemoc wobec żony, one również często są ofiarami fizycznego i psychicznego krzywdzenia przez ojca bądź ojczyma.

Dane rejestrowane w statystykach medycznych są bardzo ubogim źródłem wiedzy na temat skali przemocy w rodzinie. Od 1991 roku Państwowy Instytut Higieny rejestruje zdiagnozowane w polskich szpitalach przypadki zespołu dziecka maltretowanego. Ich liczba (ok. 200 przypadków rocznie) z pewnością nie obrazuje rzeczywistej skali hospitalizacji dzieci z powodu nieprzypadkowych urazów doznanych w rodzinie. Zespół dziecka maltretowanego diagnozowany jest równie często u chłopców, jak u dziewczynek. W statystykach pojawiają się wszystkie kategorie wieku dzieci od 0 do 18 lat, najczęściej stwierdzano maltretowanie u dzieci w wieku 9-14 lat.

Wyniki badań socjologicznych pokazują, iż 14% uczniów 6 klas szkół podstawowych co najmniej raz dostało od rodziców lanie, w wyniku którego doznało urazu (siniaki, zadrapania). W wobec 12% dzieci rodzice często stosują kary fizyczne nawet za drobne przewinienia. Ponad 30% dzieci zna co najmniej jedną osobę, która doznała urazu z powodu pobicia w rodzinie lub jest często, z błahych powodów jest karana fizycznie przez rodziców.


21% młodzieży z ostatnich klas szkół ponadpodstawowych wskazuje na "sprawianie lania" jako metodę wychowawczą najczęściej stosowaną wobec nich przez rodziców w dzieciństwie


Bezpośrednimi ofiarami przemocy domowej było około 6% polskich studentów; blisko 20% uczestniczyło w tych doświadczeniach w charakterze świadka, natomiast co trzecia badana osoba była zarówno świadkiem, jak i ofiarą tych wydarzeń. Około 3% badanych wiedziało, że sytuacje takie mają miejsce w ich domach, ale nie byli ich świadkami.

Retrospektywne relacje osób dorosłych, wskazują, iż doświadczenia wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie były udziałem blisko 40% kobiet i 29% mężczyzn. W przypadku 10,5% kobiet i 3% mężczyzn doświadczeniem tym był gwałt lub usiłowanie gwałtu.

Co zrozumiałe, znacznie niższe wskazania uzyskano pytając dzieci (12-letnich uczniów szkół podstawowych) o doświadczenia różnych form wykorzystania seksualnego. 8% dzieci deklaruje, iż co najmniej raz dorośli zachęcali je do wspólnego oglądania pornografii. 3,6% dzieci miało doświadczenia kontaktów fizycznych o charakterze seksualnym z osobami dorosłymi. 23% dzieci zna co najmniej jedno dziecko, które było namawiane przez dorosłych do oglądania pornografii; 12% zna dzieci, które doświadczyły kontaktów fizycznych o charakterze seksualnym z osobą dorosłą.

Spośród sytuacji rodzinnych, które z wysokim prawdopodobieństwem skutkują emocjonalnym krzywdzeniem dziecka najpowszechniejsze są wygórowane oczekiwania rodziców wobec dziecka. Ponad połowa badanych 12-latków deklaruje, iż doświadcza niezadowolenia rodziców, wynikającego z niespełnianiem przez dziecko oczekiwań dotyczących jego cech bądź osiągnięć.

47% dzieci co najmniej raz doświadczyło poniżających form agresji werbalnej ze strony rodziców.


87% dzieci doświadczających różnych form krzywdzenia w rodzinie czuło, iż w takich sytuacjach potrzebuje pomocy i wsparcia. 13% dzieci deklarujących potrzebę pomocy nigdy nie zwróciło się o nią, gdyż uznali, że nie mają do kogo.

Według deklaracji rodziców co dziesiąte dziecko dostało porządne lanie w ciągu miesiąca poprzedzającego badanie, co piąte w ciągu ostatniego roku. 43% rodziców stwierdza, że nie bije swoich dzieci.

Wiek dziecka nie jest przeszkodą w stosowaniu kar fizycznych. Najczęściej bite są dzieci w wieku przedszkolnym (20% dostało solidne lanie w ciągu ostatniego miesiąca) i dzieci poniżej 3 lat (14%). Wprawdzie wraz z wiekiem dziecka maleje odsetek rodziców deklarujących, iż nigdy nie użyli przemocy wobec dziecka, natomiast im starsze dzieci, tym częściej zdarza się, iż kary fizyczne należą już do przeszłości. Potwierdzałoby to tezę, że rodzice karzą małe dzieci za złe zachowanie solidnym klapsem, natomiast wobec starszych dzieci stosują inne kary.

W tzw. "dobrych rodzinach" skala stosowania surowych kar fizycznych wobec dzieci wcale nie odbiega, jak pokazują deklaracje rodziców, od wskazań dotyczących ogółu rodziców. Klapsy i bicie ręką stosowało wobec dzieci 82% rodziców z warszawskich rodzin o wysokim statusie socjo-ekonomicznym. Blisko 25% przyznawało, że robi to często, 5%, że bardzo często. Solidne lanie sprawiało swoim dzieciom 38,5% rodziców, większość rzadko. 4,5% przyznało, że dzieje się tak często. Do bicia pasem bądź innym przedmiotem przyznało się 44% badanych (3,5% - dość często).

Według relacji pedagogów około 6% warszawskiej populacji uczniów i dzieci przedszkolnych jest źle traktowanych przez rodziców lub opiekunów. W ciągu jednego roku rozpoznali oni że 1% uczniów, i prawie tyle samo przedszkolaków, było poważnie bitych przez rodziców. Rozpoznane w tym okresie przypadki wykorzystywania seksualnego dotyczyły 0,1% dzieci. Około 4% warszawskich uczniów i przedszkolaków to - według wiedzy ich pedagogów - dzieci krzywdzone emocjonalnie w rodzinie; około 2% to dzieci poważnie zaniedbywane materialnie.

W przypadkach uczniów, wobec których stosowano przemoc, agresorem był najczęściej ojciec. Przedszkolaków częściej biły matki. Ustalenia badawcze przeczyły powszechnej opinii, że przemoc wobec dzieci stosuje się głównie w rodzinach patologicznych. Ponad połowa pedagogów pracowała z dziećmi krzywdzonymi fizycznie z rodzin tzw. prawidłowych, z czego 20% - inteligenckich.

Z badań przeprowadzonych w Trójmieście i województwie gdańskim wynika, że mieszka tam większy niż w badaniach warszawskich odsetek dzieci maltretowanych fizycznie - 2% niewątpliwych przypadków, oraz 3% prawdopodobnych. Odpowiednio w przedszkolach 0.5% przypadków niewątpliwych i 1% prawdopodobnych.

Przejawami krzywdzenia dzieci, z którymi spotyka się największa część profesjonalistów pracujących z dziećmi, jest zaniedbywanie dzieci (doświadczenia 65,5% badanych) oraz emocjonalne krzywdzenie dzieci (60%). Ponad połowa badanych w ostatnim roku spotkała w swojej praktyce zawodowej przemoc wobec dzieci w rodzinie. 17% zdiagnozowało lub zostało poinformowanych o przypadkach seksualnego wykorzystywania swoich podopiecznych lub pacjentów.

Z relacji ordynatorów oddziałów chirurgii dziecięcej sześciu warszawskich szpitali wynika, iż na oddziały te trafia rocznie 50 dzieci, które w wyniku maltretowania wymagają hospitalizacji. Z przypadkami takimi zetknęło się w swojej praktyce również 25% lekarzy pediatrów.


Około 60% pacjentów lecznictwa odwykowego przyznaje, że ma poważne problemy związane ze stosowaniem przemocy wobec swoich bliskich. Tylko 10% z nich przyznaje się, że biło swoje dzieci jeszcze przed rozpoczęciem intensywnego picia. Co czwarty (około 25%) przyznaje się do stosowania przemocy fizycznej wobec swoich dzieci w okresie rozwijania się choroby alkoholowej, a niewiele ponad 5% do stosowania przemocy fizycznej wobec swoich dzieci po zakończeniu leczenia odwykowego.

Blisko 14% leczących się alkoholików sądzi, że fakt uzależnienia od alkoholu usprawiedliwia stosowanie przemocy wobec najbliższych.

Blisko 24%, a więc jedna czwarta polskich studentów, doświadczyła w dzieciństwie przykrych wydarzeń, o których trudno im zapomnieć, będących skutkiem nadużywania alkoholu przez rodziców. Do przemocy fizycznej dochodziło w blisko co trzeciej rodzinie, najczęściej miała ona miejsce kilka razy (16%), o częstych zachowaniach tego typu informowało 3,5% badanych, natomiast incydentalnie (jednorazowo) dochodziło do nich prawie w 9% rodzin.

67% studentów, którzy często doświadczali przemocy fizycznej w rodzinie wiąże ją z nadużyciami alkoholu przez rodziców; 25% podaje, że sytuacje te nie miały związku z piciem.. Prawie co czwarty student - 24% - pamięta, że takie wydarzenia miały miejsce w jego rodzinie przynajmniej kilka razy, blisko 9% wspomina o częstych sytuacjach tego typu, około 5% podaje, że były to wydarzenia incydentalne.

Większa grupa studentów (40%) doświadczała w dzieciństwie przemocy psychicznej niż przemocy fizycznej (30%). Ci, którzy często doświadczali przemocy psychicznej w 38% wiążą takie sytuacje z nadużywaniem alkoholu przez rodziców, 39% podaje, że sytuacje te nie miały związku z piciem, a 23% wspomina, że czasami występowały po nadużyciu alkoholu, innym razem "na trzeźwo".

Źródła przemocy

Czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia przemocy wobec dziecka w rodzinie według danych kompanii społecznej „Dzieciństwo bez przemocy”

RODZINA

- problemy ekonomiczne rodziny np. brak pracy

- przewlekła choroba lub inwalidztwo w rodzinie

- związek nieformalny lub małżeństwo mieszane etnicznie

- zaburzenia psychiczne, opóźnienia w rozwoju umysłowym jednego lub obojga rodziców

- posiadanie dzieci z różnych związków

- zgon jakiegoś dziecka w rodzinie z przyczyn niewyjaśnionych

- sytuacja kryzysu w rodzinie

- nałogi

MATKA

- pierwszy poród przed 18 rokiem życia, krótkie odstępy ( mniejsze niż 18 m-cy) między narodzinami kolejnych dzieci

- poród pierwszego dziecka bez zawarcia związku małżeńskiego z ojcem dziecka

- dwa lub więcej nieudane związki przed 25 rokiem życia

- krzywdzenie dziecka w historii poprzednich związków

- aktualny niesatysfakcjonujący związek z mężczyzną

- znaczna różnica wieku między matką a ojcem ( powyżej 8 lat )

- doświadczenia krzywdzenia w rodzinie pierwotnej

- własne poważne problemy emocjonalne, nałogi

DZIECKO

- dziecko z pierwszego małżeństwa nieakceptowane przez drugiego męża

- rozczarowanie związane z płcią dziecka

- dziecko urodzone po śmierci poprzedniego dziecka

- wada rozwojowa dziecka

- wcześniactwo

- dzieci bliźniacze

- zachowanie dziecka: nadpobudliwość, moczenie nocne, trudności ze spaniem, trudności z jedzeniem

Osoby, które krzywdzą współmałżonka, które dopuszczają się nadużyć wobec dzieci i które dręczą starszych krewnych mają pewne cech wspólne. Łączy je:

• niska samoocena

• błędny wizerunek ofiary

• poczucie braku kompetencji

• brak wsparcia i pomocy

• niedostatek empatii

• problemy małżeńskie

• brak samokontroli

• depresja

• izolacja społeczna

• doświadczenie bycia krzywdzonym i zaniedbywanym w dzieciństwie.

Skutki przemocy w rodzinie

Niespecyficzne objawy krzywdzenia dzieci:


Obrażenia fizyczne
- zasinienia i otarcia naskórka
- oparzenia
- złamania kości
- urazy głowy
- urazy narządów wewnętrznych


Objawy psychosomatyczne
- bóle głowy i brzucha
- wysypki alergiczne o nieustalonej etiologii
- zaburzenia kontroli czynności fizjologicznych
- spowolnienie i zahamowanie rozwoju fizycznego
- zaburzenia snu
- zaburzenia łaknienie


Zaburzenia emocjonalne i zaburzenia zachowania
- lęki i fobie
- nadpobudliwość psychoruchowa
- problemy z nauką
- izolowanie i zamykanie się w sobie
- zaburzenia nastroju
- zachowania agresywne
- autoagresja

Skutki przemocy:

• odczuwanie gniewu, poczucia winy, poczucia niskiej wartości, wstydu i upokorzenia,

• agresja przejawiająca się niszczeniem przedmiotów, stosowaniem siły wobec kolegów i autoagresją,

• agresja skierowana przeciw nauczycielom i rodzicom, czyli osobom dorosłym, od których są zależni,

• uzależnienia: alkohol, papierosy, leki, narkotyki, sterydy,

• ucieczki z domu,

• stosowanie przemocy w dorosłym życiu i w wychowaniu własnych dzieci, napędzanie „błędnego koła” przemocy, które toczy się z pokolenia na pokolenie.

Przemoc w rodzinie w świetle prawa

Dziecko może zostać ofiarą wielu czynów np. zabójstwa, uszkodzenia ciała, rozboju czy kradzieży, które są karalne niezależnie od wieku ofiary. Jednocześnie kodeks karny, będący podstawą wydawania decyzji przez sąd karny, gwarantuje szczególną ochronę dziecka. Wyróżnia on czyny, które uznane są za przestępstwa jedynie wtedy, gdy adresowane są do dzieci.
Dzieci będące ofiarami przestępstw dotyczących znęcania się nad nimi czy nadużyć seksualnych występują w sądzie w roli świadka. Ich zeznania są często jedynym dowodem winy sprawcy.

Zeznające w sądzie dziecko powinno być objęte szczególną ochroną prawną. Istnieją przepisy kodeksu postępowania karnego stojące na straży dziecka. Przepisy te mogą być wykorzystane zarówno na poziomie prowadzenia dochodzenia (policja, prokuratura), jak i na poziomie samego przewodu sądowego.

Polskie prawo karne nie przewiduje tego, aby dziecko mogło samodzielnie bronić swoich praw. Przed sądem reprezentuje je uprawniona osoba tj. matka, ojciec lub opiekunowie. To oni są odpowiedzialni za zawiadomienie o przestępstwie oraz do występowania w procesie karnym w procesie karnym jako pokrzywdzony lub oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny oraz powód cywilny. W sytuacji gdy żadne z rodziców nie może lub nie chce (bo jest sprawcą krzywdy dziecka, osobą wobec której wysunięte jest oskarżenie o znęcanie czy wykorzystywanie) należy ustanowić opiekuna, który będzie reprezentował interesy dziecka.

Zachowania wobec dziecka stanowiące przestępstwo.

Znęcanie się nad dzieckiem

Art.207 k.k.

§1 Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§2 Jeżeli czyn określony w par.1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§3 Jeżeli następstwem czynu określonego w par. 1 lub par. 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do lat 12.

Rozpijanie dziecka

Art.208 k.k.

Kto rozpija małoletniego, dostarczając mu napoju alkoholowego, ułatwiając jego spożycie lub nakłaniają go do spożycia takiego napoju, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Niepłacenie alimentów na dziecko

Art.209 k.k.

§ 1 Kto uporczywie uchyla się od wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez nie łożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ja na niemożność zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2 Ściąganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu opieki społecznej lub właściwej instytucji.

§3 Jeżeli pokrzywdzonemu przyznano świadczenie z funduszu alimentacyjnego, ściąganie odbywa się z urzędu.

Porzucenie dziecka

Art.210 k.k.

§ 1 Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej 15 lat albo osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2 Jeżeli następstwem czynu jest śmierć osoby określonej w par.1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Uprowadzenia dziecka

Art.211 k.k.

Kto wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru uprowadza lub zatrzymuje małoletniego poniżej lat15 albo osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Wykorzystywanie seksualne dzieci

Art.200 k.k.

§ 1 Kto doprowadza małoletniego poniżej lat 15 do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 2 Tej samej karze podlega, kto utrwala treści pornograficzne z udziałem takiej osoby.

Art.201 k.k.

Kto dopuszcza się obcowania płciowego w stosunku do wstępnego, zstępnego, przysposobienia, przysposabiającego, brata lub siostry podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art.202 k.k.

§ 1 Kto małoletniemu poniżej lat 15 prezentuje treści pornograficzne lub udostępnia mu przedmioty mające taki charakter podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art.197 k.k.

§ 1 Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 2 Jeżeli sprawca, w sposób określony w par.1, doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 3 Jeżeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia określonego w par.1 lub 2, działając ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inna osobą, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do lat 12.

Art. 51 k.p.k.

§ 2 Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.

Art. 316 k.p.k.

§ 3 Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie można będzie przesłuchać na rozprawie, strona lub prokurator, albo inny organ prowadzący postępowanie, mogą zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez sąd.

• Artykuł ten chroni dziecko przed wielokrotnym przesłuchaniem i przed obecnością na sali sądowej. Organ prowadzący dochodzenie może zdecydować, że ze względu na stan psychiczny dziecka, jego zdolność do zapamiętania i odtwarzania zdarzeń oraz podatność na sugestie innych osób, nie jest wskazane wielokrotne przesłuchanie.
  Opinię w tej sprawie wydaje biegły psycholog.

Art. 317 k.p.k.

§ 2 W szczególnie uzasadnionych przypadkach prokurator może odmówić dopuszczenia do udziału obrońcy lub pełnomocnika stron, ze względu na ważny interes śledztwa lub dochodzenia.
*Artykuł ten chroni dziecko przed obecnością zbyt wielu osób w procesie przesłuchania go i badania psychologicznego.

Dziecko składające zeznania na sali sądowej chronione jest Art. 390 k.p.k.

Art. 390 k.p.k.

§ 2 W wyjątkowych wypadkach, gdy należy się obawiać, że obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego, albo zeznania świadka lub biegłego, przewodniczący może zarządzić, aby na czas przesłuchania danej osoby oskarżony opuścił salę sądową.

Sąd rodzinny i nieletnich

Sąd rodzinny i nieletnich zobowiązany jest do reagowania na każdą informację dotyczącą wszelkich nieprawidłowości w opiece nad dzieckiem oraz naruszania dóbr dziecka.

Sąd rodzinny bada sytuację dziecka w miejscu jego zamieszkania i podejmuje odpowiednie kroki. Przede wszystkim kurator sądowy przeprowadza osobisty wywiad w miejscu zamieszkania dziecka. Wywiad obejmuje wizytę w mieszkaniu rodziny, rozmowę z dzieckiem, rodzicami, sąsiadami, a także spotkanie z nauczycielami dziecka. Zebrawszy informacje sąd wzywa rodziców bądź opiekunów dziecka, a czasami również osobę, która składała wniosek, do sądu.

Sąd rodzinny może przeprowadzić rozmowę wyjaśniającą i ostrzegawczą z rodzicami, może pouczyć rodziców w przedmiocie wykonywania władzy rodzicielskiej lub ograniczyć władzę przez umieszczenie dziecka w odpowiedniej placówce opiekuńczej, rodzinie zastępczej, albo poddać nadzorowi kuratora sądowego. Jeżeli sąd uzna, że władza rodzicielska wobec dziecka została poważnie nadużyta lub istnieją trwałe przeszkody w jej wykonywaniu, orzeka zawieszenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej. W wypadku pozbawienia władzy rodzicielskiej sąd musi ustanowić dla dziecka opiekuna prawnego.

Art. 109

§ 1 Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia.
§ 2 Sąd opiekuńczy może w szczególności :

1) zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
2) określić jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
3) poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi społecznego organu pomocniczego sądu;

4) skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
5) zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Art. 110

§ 1 W razie przemijającej przeszkody sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie.
§ 2 Zawieszenie będzie uchylone gdy jego przyczyna odpadnie.

Art. 111

§ 1 Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców.

§ 2 W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić.

Art. 112

Pozbawienie władzy rodzicielskiej lub jej zawieszenie może być orzeczone także w wyroku orzekającym rozwód lub unieważnienie małżeństwa.

Art. 113

§ 1 Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy zakaże rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem.

§ 2 W wyjątkowych przypadkach sąd opiekuńczy może ograniczyć osobistą styczność z dzieckiem rodziców, których władza rodzicielska została ograniczona, przez umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Rozwiązania prawne w innych krajach

Według Moniki Płatek (NIEBIESKA LINIA, nr 6/17/2001) jeżeli zależy nam na eliminowaniu przemocy wobec dzieci, powinniśmy - jak dotychczas zrobiło to już osiem państw europejskich - zapisać w Kodeksie rodzinnym, iż zakazane jest wobec dzieci stosowanie kar cielesnych i innych poniżających metod. Prekursorem tego prawa była Szwecja. 1 lipca 1979 roku w kraju tym zaczęło obowiązywać prawo zakazujące fizycznego karcenia dzieci. Wprowadzone do kodeksu rodzinnego (Föräldrabalken) stanowi, że: Dzieci mają prawo do opieki, bezpieczeństwa i dobrego, właściwego wychowania. Dzieci traktuje się z respektem należnym każdej jednostce. Zakazane jest stosowanie wobec dzieci kar cielesnych i innych poniżających metod (§1, rozdz. 6; tłum. M.P.).

Przepis ten pozostaje w logicznym związku z §5 rozdz. szwedzkiego kodeksu karnego, który stanowi, iż sprawianie bólu i zadawanie krzywdy winno być karane tak jak naruszenie nietykalności cielesnej lub obraza.

Kiedy w 1977 roku wprowadzano w Szwecji zakaz bicia dzieci, 70% ankietowanych obywateli wypowiadało się przeciw takiej ustawie. Dwadzieścia lat później, w roku 1997, przeciwnych ustawie było już tylko 10%, a przekonanych do jej zalet - 90%. Liczby te wskazują, jak bardzo zmieniła się pod wpływem wprowadzonego prawa przeciętna mentalność. W tym czasie także i inne kraje europejskie, jak Austria, Dania, Norwegia, Finlandia, Cypr, Łotwa i Włochy, wprowadziły ustawowy zakaz bicia dzieci.
Przepis zakazujący kar cielesnych wobec dzieci nigdy nie jest używany wprost. Jego znacznie jest właśnie "obyczajotwórcze". Ogłasza kierunek, który ustawodawca uznaje za właściwy przy określaniu tego, jak mają się kształtować relacje międzyludzkie. Odwołując się do wiedzy mówiącej o szkodliwości przemocy i siły jako środka kształtowania stosunków międzyludzkich, wskazuje na potrzebę wyeliminowania go zwłaszcza tam, gdzie stosunki oparte są na naturalnej nierówności i gdzie mamy do czynienia z najważniejszym okresem kształtowania ludzkiej osobowości. Jeśli ktoś bije swoje dziecko, odpowiada z Kodeksu karnego za naruszenie nietykalności cielesnej lub obrazę. Oskarżyciel może powołać się dodatkowo w tej sytuacji na art. 6 par. 1 Föräldrabalken, podkreślając, że rodzice nie mają prawa korygować zachowań swoich dzieci za pomocą siły fizycznej.
Samo dziecko nie ma prawa w Szwecji postawić swoich rodziców przed sądem za stosowanie kar cielesnych. Bo też nie chodzi tu o rozbijanie rodziny, lecz o wskazanie na kierunek, w jakim ewoluować mają stosunki rodzinne, by przemoc w rodzinie - tak samo obecna w Szwecji, jak i w Polsce - była powstrzymywana. Wydaje się, że negatywny stosunek do tego zjawiska, wyrażony przez ustawodawcę szwedzkiego, jest zwróceniem się ku obszarom, gdzie prawo może oddziaływać właśnie jako drogowskaz zachowań zalecanych lub uznanych za niedopuszczalne. Z kolei praktyka polskiego sądownictwa służy utrwalaniu zjawiska krzywdzenia dziecka przez aprobatę dla karcenia, które aż nazbyt często jest eufeministycznym określeniem bicia i kar cielesnych.

Nie można skutecznie prawem nakazać, by dziecko kochać i okazywać mu miłość. Próby takiego zapisu zostały na szczęście zarzucone. Na szczęście, bowiem dobre prawo powinno być wolne od tzw. martwych przepisów, w stosunku do których brak skutecznych procedur egzekucyjnych. Możemy jednak pokusić się o zakaz fizycznego karcenia i innych form poniżania dzieci. Nie chcemy nikogo wsadzać za kratki. Chcemy spowodować, by bicie dzieci uważane było za nieobyczajne, nieprzyzwoite, niegodne.

Rodzic, który nie daje sobie rady ze sobą i z dzieckiem, powinien umieć to przyznać i otrzymać pomoc. Powinien wiedzieć, że wcale się go nie dyskwalifikuje. Kochając nasze dzieci, nadal pozostajemy dobrymi, nawet jeśli nie całkiem doskonałymi, rodzicami.

Zapobieganie przemocy w rodzinie

Celem działań profilaktycznych jest udzielenie ofiarom skutecznej pomocy zanim dojdzie do eskalacji przemocy.

Działania zapobiegawcze:

• Organizowanie szerokich akcji edukacyjnych dla rodziców, celem uświadomienia skutków stosowania przemocy wobec dzieci. Takie zadanie spoczywa na szkołach, instytucjach kościelnych, służbie zdrowia i mediach.

• Edukacja nauczycieli, w zakresie rozpoznawania objawów przemocy i kształtowania krytycznych postaw uczniów wobec przemocy.

• Uświadamianie dzieciom i młodzieży przysługujących im praw, w szczególności prawa do życia bez przemocy i poniżania.

• Objęcie opieką rodzin w trudnej sytuacji życiowej: bezrobotne, w trudnej sytuacji materialnej, uzależnione, dysfunkcyjne, niepełne. Trzeba im zapewnić pomoc i wsparcie, także terapeutyczne, a w razie potrzeby podjąć interwencję.

• Dostosowanie przepisów prawa, by skutecznie chroniło rodzinę, zwłaszcza dzieci przed przemocą.

• Tworzenie instytucji niosących pomoc ofiarom przemocy, np.: Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy :Niebieska Linia”, Rzecznik Praw Dziecka, Fundacja „Dzieci Niczyje”, Komitet Ochrony Praw Dziecka, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Moim zdaniem agresja i przemoc w rodzinie prowadzi do wyjątkowo silnego cierpienia i rozgoryczenia. Aby jej zapobiegać oraz aby skutecznie eliminować ją z naszego życia, trzeba najpierw zdawać sobie sprawę z jej przyczyn i próbować je eliminować. Jednocześnie należy dostrzegać skutki przemocy i nieść pomoc jej ofiarom.

Literatura:

• Browne K., Herbert M. (1998). Przeciwdziałanie Przemocy domowej. Warszawa , PARPA.

• Strelau J. (2000). Psychologia t. 3, Warszawa,

• Pospiszyl I. (1994). Przemoc w rodzinie. Warszawa, WSiP.

• Maćkowicz J. Przemoc wobec dziecka w rodzinie. Problemy opiekuńczo - wychowawcze nr 5 / 2004.

• Encyklopedia „Rodzice i dzieci” (praca zbiorowa). (2002). Bielsko Biała, PPU „Park”.

• Sajkowska M. Problem krzywdzenia dzieci w Polsce. Kampania Społeczna „Dzieciństwo bez przemocy”. www. Przemoc.com.pl

• Płatek M. Prawne korzenie przemocy wobec dziecka. NIEBIESKA LINIA, nr 6/17/2001.

• republika.pl/problemywychowawcze. Krzywdzenie dzieci.

1

7

---