Alojzy Sajkowski

Barok

I Kultura baroku

1. Spór o barok

• Niska ocena baroku - spowodowana oceną ludzi oświecenia.

• Nazwa „barok” - pojawiła się wcześniej niż pierwsze zabytki nowej sztuki. Dziedzina jubilerska - niepochlebnie o śmiesznym gatunku pereł o dziwacznych i nieregularnych kształtach (tą drogą termin wszedł do XVII i XVIII w.). Z czasem określano tak wypowiedzi wykrętne, mylące. Artysta barokowy to ten, który wyłamywał się z reguł.

• Pietro Bellori (XVII w.) określa barok jako zboczenie.

• W XVII w. i później w rzemiośle stolarskim „barokowy” - wygięcie w meblach.

• Encyklopedia - barokowy, przymiotnik w architekturze, jest odcieniem dziwactwa.

• Jan Jakub Rousseau: w muzyce termin, który oznaczał zakłócenie harmonii, pojawienie się dysonansów.

• Jakub Burckhardt Der Cicerone (1855 r.): wskazuje powiązania między renesansem a barokiem - dla niego barok był próżną formą w rozwoju sztuki renesansowej, jej okresem zwyrodniałym; wśród ulubieńców Burckhardta: Rubens.

• Cornelius Guritt (1887 r.) - praca z zakresu literatury - rehabilitacja baroku, którego ojcem, wg Guritta, był Michał Anioł.

• Henryk Wö­lffin Renaissance und Barok (1890 r.): oznaczał barok jako styl odrębny oraz stworzył kategorie jego charakterystyki (np. „człowiek barokowy”); Podstawowe pojęcia historii sztuki (1915): wyróżnił 2 style: linearny (płaski) oraz malarski (otwarty).

• Pierwsza próba zastosowania terminu barok do zjawisk literackich - praca Edwarda Porębowicza Andrzej Morsztyn, przedstawiciel baroku w poezji polskiej (1894 r.)

• Karl Borinski i Fritz Strick wprowadzają termin barok do literaturoznawstwa.

• Rozróżniono także barok - zjawisko artystyczne wartościowe i barok zdegenerowany (Carlo Calcotena, którego badania koncentrują się na literaturze).

• Od 1950 r. wzrasta zainteresowanie prozą doby baroku.

2. Główne cechy baroku

Sztuka

• wielokierunkowa

• architektura: nurt barokowy i klasycystyczny

• malarstwo: barok, klasycyzm, naturalizm

Literatura

• motywy średniowieczno-romantyczne: satanizm, fantastyka, mistycyzm, folklor, symbolizm

• pojawiają się elementy dynamiczne, asymetria, ruch

• w zakresie naśladownictwa nie przejmowano wzorów niewolniczo, innowacje - wywołanie niespodzianki i zaskoczenia

• panuje retoryka: przekonanie i poruszenie odbiorcy

• większe zainteresowanie kunsztem językowym - wzbogacenie języka

• gongoryzm, marinizm, preciosite

Filozofia

• Hobbes, Spinoza, Leibniz

• mistycyzm

• jansenizm

• pesymizm (Pascal)

Architektura

• wolność, dynamizm i życie

• malarskość, wielkość, bogactwo

• wariabilizm

Rzeźba

• głównie tematyka mitologiczna, ale i religijne (np. postacie świętych)

• jednobarwna,

• opanowanie wiedzy anatomicznej,

• dynamizm, dramatyzm rzeźby Berniniego, ujmowanie ruchu, duże rozmiary

Malarstwo

• cienie, mrok, kontrasty, światło, perspektywiczne skróty,

• tematy pospolite, sensualizm, tematyka erotyczna

• tematy kontrastujące piękno i brzydotę

• główny motyw - brzydota, makabreska, alegoria i symbolika

Muzyka

• nowe gatunki - opera

• nowy styl kompozycyjny: monodia akompanioza, basso contino

• ekspresyjne, indywidualistyczne, zamiłowanie do wielkich form (np. oratoria Haendla)

3. Manieryzm

• badacze: Max Dvorak, Werner Weisback, Ernest Gombrick, John Shearman, Jan Białostocki, Władysław Tatarkiewicz, B. Otwinowska, Dürr-Durski,

• manieryzm - wiek XVI

• termin „maniera” używany był wtedy na oznaczenie sposobu malowania i rzeźbienia (maniera Rafaela)

• historycy XIX w. widzieli w nim zjawisko upadku

• manieryzm w sztuce pojawia się ok. 1520 r. w twórczości Jacopa Pontorma i Giovanniego Rossa - cechy: wyszukane formy, afektacja, ornamentowość, ostrość linii, linearność, elegancja, abstrakcyjność, motywy pozaludzkie, cele czysto artystyczne (swoista sztuka dla sztuka); żądanie oryginalności i wolności

• apogeum manieryzmu: 1520 - 1620

4. Rokoko

• głównie styl wnętrz (np. pałac w Rodzyniu Podlaskim)

• początek: schyłek XVII w.; Polska - za panowania Augusta III, rozkwit - St. Poniatowski

• drobiazg dekoracyjny: chodzi o formy przypominające kolczaste muszle morskie, tzw. rocaille, stąd rokoko

• barwy: biel i złoto

• dekoracje: wytworne i delikatne, dekorowanie sufitów, gzymsów, łuków

• piękno delikatne, subtelne

• literatura: idylle

• mówi się o damach z okresu rokoka, o salonach rokokowych

5. Europa po Soborze Trydenckim

• Jean Bodin (De la Republiqua 1576) - propagował absolutyzm umiarkowany, wcielony we Francji przez Henryka IV; potem absolutyzm skrajny - Ludwik XIV

• Rzym i jezuici: Roberto Bellarmino Kontrowersje w wierze chrześcijańskiej: trzeba dążyć do jedności i podporządkować się katolicyzmowi z Rzymu, państwo ma udzielać pomocy w tępieniu herezji

• Duch potrydencki: kościół zyskał sojusznika w postaci Towarzystwa Jezusowego, uzdrowienie organizmu kościelnego, walka o wykształcenie, urząd kontroli - Indeks librorum prohibitorum, reformy.

• Uchwały potrydenckie - głównie Italia, przeszkody w Hiszpanii (zatargi między Filipem II a Rzymem)

• odnowa życia wewnętrznego - mistycyzm

• nauki: matematyka i astronomia; odkrycia, głównie geograficzne

• narodziny badań źródeł historycznych

• rozwój akademii

• szereg zjawisk tłumaczy się „naturą człowieka”

• idea kultur równoprawnych

Wiek XVII - wiek wielkich systemów filozoficznych

• Kartezjusz (Rozprawa o metodzie 1637, Meditationes de prima philosophia 1640)

• Nicolas Malebranche - twórca teorii okazjonalizmu; nawiązywał do św. Augustyna - morem wielkich spraw jest Bóg; substancja stworzona nie może działać, może jedynie podlegać działaniu

• Franciszek Salezy - Traktat o miłości Boga - przeciw rygoryzmowi religijnemu i nadmiernej asceznie.

• Blaise Pascal (1623-62) - aspekty: sceptyczny, religijny, etyczny. Zawiedziony co do racjonalnych metod wyjaśnia nurtujące niepewności, zwrócił się do porządku serca, tj. do poznania rzeczy nadprzyrodzonych przez wiarę. Czy Bóg istnieje? Przeświadczenie, że istnieje, to dobry interes, gdy się rzeczywiście okaże - to wierzących obdarzy szczęściem w wieczności. Pascal wyraża dramat człowieka zagubionego wśród nieskończoności.

• Baruch Spinoza (1632-77) system o charakterze monistycznym, panteistycznym (Bóg = przyroda) przezwyciężając w ten sposób dualizm świata i Boga. Człowiek ma prawo postępować wg swej natury. Najwyższe dobro to poznanie Boga, które miłość do niego prowadzi do mistycznego z nim połączenia.

Mistycyzm

• Towarzyszył mu: 1)niezdolność natury ludzkiej do pozytywnego udziału w tworzeniu istotnych wartości; 2)pogarda dla „naturalnej” wiedzy świeckiej i teologicznej z jednoznacznym stwierdzeniem, że doświadczenie mistyczne jest niewyrażalne; 3)idea miłości całkowicie bezinteresownej

• najwybitniejsi mistycy: członkowie zakonu karmelitów: św. Teresa z Avila i św. Jan od Krzyża

• Teresa z Avila (1515 - 1582): utwory: autobiografia, Droga do doskonałości, Zamek wewnętrzny czyli siedem komnat (komnaty to etapy doskonalenia się duszy: oczyszczenie, olśnienie, zjednoczenie z Bogiem). Rzeźba Berniniego Zachwycenie św. Teresy.

• Jan od Krzyża (1542 - 1591): utwory: Wejście na górę Karmel, Ciemna noc duszy, Żywy płomień miłości - arcydzieła liryki XVI w.

• odrodzenie życia zakonnego w Polsce w XVI i XVII w. - zasługa głównie benedyktynów i karmelitanek

• Ludwik z Grenady: Przewodnik grzesznych ludzki, Zwierciadło człowieka chrześcijańskiego w Polsce bardzo popularne były jego tłumaczenia - Stanisław Warszewicki, Antoni z Przemyśla (Różaniec), Jan Leopolita, Hieronim Drzewicki

• tak zwani mistycy śląscy: Jakub Boehme, Anioł Ślązak (Jan Scheffler) - autor Wędrowca cherubińskiego.

6. Barok w Europie

• Rozkwit baroku głównie w krajach romańskich i tych, gdzie panował katolicyzm; prym - Italia.

• Sebastiano Serlio - utwór teoretyczny z zakresu sztuki - o porządkach architektonicznych.

• Ważne wydarzenie - budowa kościoła del Gesu w Rzymie (Vignoli), fasadę projektował Giacomo della Porta

Rzeźba

• talent rzeźbiarski - Giovanni da Bologna - Porwanie Sabinek - typ rzeźby rotacyjnej

• Corenzo Bernini - Porwanie Prozerpiny, Apollo i Dafne, Dawid, Zachwycenie św. Teresy; baldachim w bazylice św. Piotra, fontanna Czterech Rzek na Piazzo Narona w Rzymie, przebudowa placu św. Piotra

Malarstwo

Włochy

• Michelangelo de Caravaggio: Mateusz Ewangelista; Nawrócenie św. Pawła; Złożenie do grobu; Pogrzeb św. Łucji

• Andrea del Pozzo

• Giambattisto Tiepolo

• Canaletto

Hiszpania

• El Greco - związany z mistykami: Janem od Krzyża, przedstawiał brzydotę postaci: Postać nieznanego mężczyzny; Portret hrabiego Orgaza; Zwiastowanie; Św. Franciszek; Maria Magdalena

• Jusepe Ribera - brutalny realista; elementy ludzkiej brzydoty, tematy tortur i męczeństwa

• Bartolomeo Murilla - głównie scenki miejskie, przedstawienia żebraków (Młody żebrak); seria madonn (Wniebowzięcie)

• Diego Velasquez - piewca postaci królewskich z rodzin Habsburgów, znakomity portrecista; kompozycje batalistyczne: Poddanie Bredy; Innocenty XI

Francja

• Mikołaj Poussin - zdecydowanie klasycyzujący, wywoływał uczucia, zmierzał do harmonii, spokój, równowaga, detale

• Peter Paul Rubens - główny przedstawiciel malarstwa flamandzkiego; dynamika i zmysłowość: Sąd Ostateczny; ciała ludzkie, treści ertotyczne, dużo czerwieni, żółci; pokaźny dział portretów, dekoracyjność, tematyka mitologiczna, alegoryczność.

• Rembrandt van Rijn - z Niderlandów, operował światłem, półcienie; tematyka biblijna, ekspresja, Saul i Dawid, Powrót syna marnotrawnego, najwybitniejszy portrecista, Lekcja anatomii doktora Tulpa.

7. Teatr hiszpański, opera włoska

• XVII w. - uważany jest z „złoty” w dziejach teatru hiszpańskiego; miał oblicze ludowe i realistyczne

• Wzrost placówek teatralnych za czasów Filipa II i Filipa IV

• Lope de Vega - Nowa sztuka pisania komedii (1609) - manifest nowej dramaturgii, lansował pogląd „wiernego obrazu życia”, odrzucał jedności klasyczne i style, swoboda twórcy. Napisał ok. 500 dramatów. Ich problematyka to głównie konflikt między honorem a sercem, pomieszanie elementów tragicznych i komicznych.

• Pedro Calderon de la Barca - ok. 200 dramatów: Życie snem, Oblężenie Bredy, Książe niezłomny.

• Florencja - rozwój sztuki operowej; Mantua - działa tam Claudio Monteverdi

8. W służbie metafory i konceptu

• brak barokowych poetyk; są one głównie oparte na zasadach arystotelesowskich - zmiany dotyczyły: zagadnienia celu poezji, funkcji społecznej twórcy i środków artystycznych (renesans - za Horacym i Arystotelesem: Fr. Robortello, G. Scaliger; dalej wypowiadają się: Giordano Bruno, Fr. Patrizi

• początek XVII w. - wyczerpuje się inwencja w tworzeniu nowych poetyk

• powstały wzorce literackie: doskonałego kochanka, galantoma i sawanta

• barok lansował hasło utile - dulci (przyjemne - pożyteczne) - zostało one zrealizowane w tzw. concetti (koncept)

• doszło do rozwinięcia Arystotelesowskiej koncepcji dowcipu

• Jean Chapelain „Adone” - wstęp do poematu Marina

• W XVII w. teoretycy konceptyzmu:

• Baltasar Gracian - Hiszpan - głównie o puencie: naturę trzeba upiększyć, ciętość, odkrywanie, ujmowanie stosunków między rzeczami i pojęciami; poszukuje tematu gdzie by panowała dysharmonia, paradoks i elementy tajemniczości i zagadkowości;

• Emanuel Tesauro - Włoch - kładzie nacisk na metaforę i jej cechy: zwięzłość, jasność, nowość;

• Maciej Kazimierz Sarbiewski - autor O poezji doskonałej, usiłował zinterpolować problem istoty mimesis w poezji;

• Giambattista Marino (1569 - 1625) - zbiory La lira, La galeria, poemat Rzeź niewiniątek oraz Adone - poemat o miłości bogini Wenus do pięknego pasterza - poezja jest sensualistyczna, króluje ciało, ogród przyjemności; 40 tys. wierszy - zagęszczony personifikacjami, potok metaforyki, muzyczność słowa, ekspresja, kunsztowne kombinacje stylistyczne miały wywołać zdumienie i olśnienie;

• Daniello Bartoli - miano Marina prozy kwiecistej a zarazem uczonej, frazy, zwroty kunsztowne i precyzyjne; monografia Historia Towarzystwa Jezusowego.

• Luis de Gongore - (1561 - 1627) literatura hiszpańska; dwa okresy twórczości 1)do 1610 - krótkie fazy liryczne, satyryczne, romanse; 2)przełom: Baśń o Polifemie - popis erudycyjny autora, rewia metaforyki Soledades - poematy o samotności.

• Francesco de Quervendo y Villeges - głównie proza, na koniec życia - zbiór barokowych wierszy: Parnas hiszpański...; trzy kategorie utworów: 1)utwory polityczne; 2)ascetyczno-moralne; 3)polemiczne.

• We Francji głównie „preciosite” - tworzyli poeci baroku tragicznego (wojny religijne, okres podziału społecznego: hugenoci i katolicy). Poeci: Agrippa d'Aubigne, Jean de Sponde, Jean de La Ceppede, Jean Baptiste Chassignet. Klimat grozy i niesamowitości, groteski. To, co stało się pożywką dla satyry Moliera było wytworem dalszego etapu rozwoju preciosite, tj. tej fazy, która nosiła znaki wynaturzeń i przesady.

9. Barok w Polsce - sztuki plastyczne

• Stratyfikacja - XVII i XVIII w.:

• Okres I: 1600 do poł. XVII w.

• Okres II: 1660 - 1710

• Okres III: do 1760

• Polska sztuka - presją sztuki Zachodu (głównie Włoch).

• Pierwociny barokowego budownictwa sakralnego - kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie (Józef Poritius, potem Bernardoni, dalej - Jan Baptysta Trevano) - najbardziej reprezentatywny okaz jezuickiej świątyni barokowej w Polsce (tzw. styl jezuicki). Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Wiolnie (twórca Jan Zaor). Najdoskonalsze dzieło polskiej architektury sakralnej z okresu pełnego baroku - kościół św. Anny. Kościół filipinów w Gostyniu.

• Okazałe rezydencje magnackie: pałac w Ujazdowie (1619), Łańcut Lubomirskich (1641), pałac biskupi w Kielcach, zamek Krzyżtopór w Ujeździe pod Opatowem.

• Szkoła wileńska: formy samodzielne i oryginalne.

• Rzeźba nagrobkowa: pomnik bpa Marcina Szyszkowskiego w katedrze na Wawelu, działalność Franciszka Rossiego, kolumna Zygmunta.

• Malarstwo: Ciążyły idee sarmatyzmu. Fala wczesnobarokowa - charakter niejednolity, krzyżujące się wpływy obce. Okres drugi: dominuje malarstwo heroiczno-panegiryczne. Okres trzeci: do 1760 - zmierzch. Najwybitniejsi malarze: Tomasz Dolabella, Antoni Möller. Kręgi jezuickie, franciszkańsko-dominikański. Artyści kręgu Jana Sobieskiego - wyraz panegiryczny: Jan Tretko; malarstwo historyczno-batalistyczne, portrety trumienne.

10. Piśmiennictwo okresu baroku

• 1836 - wydanie Pamiętników Paska (Raczyński)

• 1844 - Kanikuła albo psia gwiazda Jana Andrzeja Morsztyna

• 1850 - Wojna chocimska Wacława Potockiego

• 1875 - Lutnia Morsztyna

• 1907 - Ogród fraszek Potockiego

• 1916 - Moralia Potockiego

• 1911 - Wirydarz poetycki Trembeckiego

• o baroku: Górski, Krzyżanowski, Pollak - w Studiach Staropolskich

• Czesław Hernas w Baroku wyróżnia 3 okresy: barok wczesny (ok. 1580 - 1620), barok dojrzały (1620 - 1680), barok późny (1680 - 1740).

11. Literatura barokowa w Polsce

LIRYKA

• Bardzo ważne: wpływy literatury romańskiej - głównie włoskiej: Jana Smolika interesowała twórczość Luigi Grotla, Sępa - Tasso. Stanisław Grochowski też sięgał po wpływy włoskie w zbiorze Wirydarz abo kwiatki rymów duchowych.

• Liryka miłosna szlachecka i mieszczańska - Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic.

• Najwcześniejszy konceptyzm: Morsztyn (Summarium wierszy), Naborowski (Na oczy królewny angielskiej), Kasper Twardowski (Lekcje Kupidynowe).

• Sprzeczność: kult piękna obok delektacji brzydotą.

• Jan Andrzej Morsztyn - najwybitniejszy polski poeta konceptystyczny; udoskonalił sonet polski, operował sestyną i oktawą, przełożył Adone i Psyche; barokowy wirtuoz formy, antydydaktyzm, Kanikuła.

• Zbigniew Morsztyn - związany z dworem Radziwiłłów, wiersze refleksyjne pt. Emblematy.

• Koegzystencja sztuk plastycznych i literatury, komentarze, wątki erotyczne; trawestacja wątku erotycznego (Pieśń nad Pieśniami) na opowieść z „dziejów duszy”.

• Wespazjan Kochowski - zbiór wydany w 1674 r. Niepróżnujące próżnowanie.

• Maciej Kazimierz Sarbiewski - łacińska poezja liryczna, miano „Horacego chrześcijańskiego”, Lryricorum libri.

DRAMAT

• Głównie początki: XVII w.

• Piotr Baryka Z chłopa król

• Bardzo ważne sceny jezuickie.

• Dwa wątki: „tragedia grozy” oraz dramat pastoralny - inspiracje z Włoch

• Przekład Cyda Corneille'a - dzieło Andrzeja i Stanisława Morsztynów.

• Literatura włoska: anonimowy tłumacz Marina Adona, późniejsi mariniści - Jędrzej Ustrzycki i Stanisław Wincenty Jabłonowski.

• Piotr Kochanowski - tłumacz Jerozolimy wyzwolonej.

EPIKA HISTORYCZNA

• Poematy historyczne XVII w. są specjalnością okresu baroku.

• Samuel Twardowski: Nadobna Paskwalina i Wojna domowa.

• Piotr Kochanowski z przekładem Tassa Jerozolima wyzwolona i Ariosta Orland szalony.

• Połączone 2 nurty: romansowy i historyczny (wyjątek Oblężenie Jasnej Góry z r. 1670)

• Samuel Twardowski - Ukraina, dwory Zbaraskich i Wiśniowieckich; w Lutyniu - tu stworzył panoramiczny poemat historyczny o dniach klęski Rzeczypospolitej (1648 - 1660) - Wojna domowa, poemat Władysław IV - o życiu króla Wazy (poemat-panegiryk), Janusz Wiśniowiecki (ok. 1646). Poemat-pamiętnik Przeważna legacja Krzysztofa Zbaraskiego (1633) - poetycka relacja z podróży.

• Wacław Potocki - Transakcja wojny chocimskiej (1670) - doniosłość nurtu patriotycznej poezji barokowej; na bazie pamiętników uczestników bitwy; poemat-gawęda, obfitość przysłów, sentencji; dzieło sarmackie (mianuje Boga „podkomorzym”, a Matkę Boską „wielkiego dworu szafarką”).

• Wespazjan Kochowski Psalmodia polska (1693) - jest to z jednej strony trawestacja wybranych psalmów, ale w swym charakterze półpamiętnik, fragmentami traktat moralistyczno-polityczny, a w końcowej fazie pean pochwalny na cześć wyprawy wiedeńskiej.

PROZA

• Żywotopisarstwo - Piotr Skarga Żywoty, Wojciech Tylkowski Stół mądrości, Sebastian Piskorski Żywoty ojców pustelników wschodnich

• Proza nowelistyczna często obcej proweniencji (Włochy, Francja) - Hieronim Morsztyn

• Pamiętniki - raczej nie drukowane (np. Samuela Maskiewicza) - wyjątek: ks. Wojciecha Demboląckiego - wydany w Poznaniu (1623, 1630). Sprawozdania wojenne. Diariusze, np. Jana KAzimierza Biegańskiego

• Dzieła historiograficzne: Wespazjan Kochowski, zaginiona historia Polski Łukasza Opalińskiego.

• Publicystyka barokowa: Stanisław Herakliusz Lubomirski, Łukasz Opaliński (Rozmowa plebana z ziemianinem).

• Literatura moralistyczna: Szymon Staropolski (Reformacja obyczajów polskich, Rozmowy Artaksesa i Ewandra).

• Listy: Sobieski, Chodkiewicz, Krzysztof Opaliński.

12. Opera i teatr włoski w Polsce

• Właściwy rozwój - panowanie Władysława IV. Nadworny librecista - Virgilio Puccitelli.

• Główny rozwój: lata 1635 - 1648 (a najlepiej w latach 1637-38).

• Wątki tematyczne librett operowych: źródła religijne i mitologiczno-romansowe: Santa Cecilia, Dafnis, Narciso.

• Rok 1637 - za zamku warszawskim urządzono stałą scenę operową.

• Działalność komedii dell'arte - znamię infiltracji włoskiej sztuki teatralnej.

• W latach 1748-54 królował Goldoni.

13. Życie teatrem

• Dekoracyjność, pompa zewnętrzna

• Uroczystości kościelne, kaznodzieje, święta patronów

• Bale maskowe

• Uroczystości pogrzebowe - korowody

• Śluby, ale i varietas i vanitas.

MATERIAŁY

I Barokowa wiedza o człowieku

1. Blaise Pascal: Wiara jest ryzykiem (Myśli - 1669)

2. Nicolas de Malebranche O przyczynach okazjonalnych 1674

3. Hugo Grobius Prawo naturalne 1625: Bóg - twórca natury; On dozwala lub zakazuje pewnych spraw i czynności. Wola ludzka. Podział praw na prawa ludzkie i prawa boskie, ale Bóg przede wszystkim daje prawo.

4. Jan Crell O wolności sumienia 1637: O tolerancji religijnej; o doskonałości religii chrześcijańskiej, ale o tolerancji.

5. Św. Teresa z Avila Twierdza wewnętrzna 1577: O duszy, o pokorze, o modlitwie zjednoczenia (małżeństwo duchowe).

6. Św. Teresa z Avila Autobiografia (Zachwycenie) 1765 - widzenie Teresy: anioł z lewego boku w cielesnej postaci, w ręku złota włócznia, jej grot żelazny jakby z ognia; tą włócznią anioł przebijał jej serce i wnętrzności: tak mnie pozostawił całą gorejącą wielkim zapałem miłości Bożej; to męczeństwo było dla niej bardzo słodkie, że teraz jej duch nie znajduje zadowolenia - tylko w samym Bogu

II Pod znakiem „dowcipu” i metafory

1. Maciej Kazimierz Sarbiewski O poincie i dowcipie [Wkłady poetyki 1612/20]: Pointa to mowa, w której zachodzi zetknięcie czegoś niezgodnego i zgodnego, czyli jest w słownym wypowiedzeniu zgodną niezgodnością lub niezgodą zgodnością.

2. Baltazar Gracian Istota bystrości umysłu oświeconego 1648: czym piękność jest dla oczu, a harmonia dla ucha, tym „koncept” dla rozumienia; bystrość umysłu polega na sprawności, sublimacji.

3. Baltazar Gracian Subtelność i sztuka tworzenia 1648: pochwała trudności - prawda im trudniejsza, tym przyjemniejsza

4. Baltazar Gracian Brewiarz dyplomatyczny 1647: ludzi wielkiej zasługi są uzależnieni od swojej epoki; żyć stosownie do okoliczności

III Obce inspiracje sztuki polskiej

1. Teodor Billewicz Giordino Boboli we Florencji (opis z r. 1648)

2. Stefan Pac Królewicz polski na operze florenckiej 1624-25

3. Joseph Furittenbach Budowa teatrów dworskich: opis sceny, zasłony, scena pierwsza - domy, scena druga - ogród; 1640

IV Sztuka i widowiska artystyczne w Polsce

1. Krótka nauka budownicza

2. Fabian Birkowski O świętych obrazach

3. Jakub Michałowski Triumf berestecki w Gdańsku 1651

4. Franciszek Pułaski Diariusz odprawionego wesela J. H. Stanisława Denhoffa ­- 1740

5. Relacyja pogrzebu hetmana Adama Mikołaja Sieniawskiego w kościele brzeżańskim 1726

V Barok w opinii potomnych

1. Julian Krzyżanowski Widnokręgi barokowe

2. E. Porębowicz Poezja barokowa: styl, metafora, antyteza, koncept; Andrzej Morsztyn - przedstawiciel baroku.... (1893)

3. Jan Białostocki Nadludzkie wizje: sztuka baroku katolicko-absolutystycznego stworzyła wizje; mistycyzmy, aniołowie i Bóg; gra światłem, pozór, iluzja, złuda; nurt sakralny baroku katolickiego - początek w Rzymie (kościół Il Gesu, Bernini - bazylika św. Piotra)

4. Eugene Fromentin Początek oraz cechy charakterystyczne szkoły holenderskiej: ta szkoła zaczyna się w pierwszych latach XVII w.; naród mieszczan, praktyczny, przyzwyczajony do oszczędności - malarstwo holenderskie jest i było tylko portretem Holandii

5. Elżbieta Sarnowska-Temeriusz Spór o mitologię: przeciw mitologii; w Polsce takie stanowisko: Sebastian Petrycy z Pilzna, Jan Dymitr Solikowski; spór we Francji: Corneille, Godeon, Racine

6. Jerzy S. Sito Poeci metafizyczni: pojęcie to wprowadził dr Samuel Johnson, ale wcześniej zostało ono ukute przez Drydena; „poezja mocnego uderzenia” - dosadność, śmiałość, bral delikatności, temat, zazwyczaj dość prosty, poczucie absurdu, ale brak poczucia humoru

7. Bohdan Pociej Monteverdi: 3 nurty: 1)madrygałowy, 2)dramat muzyczny, 3)muzyka religijna; dramat muzyczny wywodził się u Monteverdiego z madrygału

8. Adolf Chybiński Haendel i Bach: poł. XVIII w., najwyższe szczyty w masywie baroku muzycznego, barokowa polifonia, fuga, organy, oratoria, msze, mistyka Bacha

9. Zdzisław Libera Rokoko: schyłek baroku, bliski temu, co Francuzi nazywają „preciosite”: galanteria, wdzięk, ale i sztuczność, i maniera, poezja lekka, żartobliwa, zmysłowa, służy zabawie i rozrywce (w Polsce - przede wszystkim obiady czwartkowe, działalność Załuskich, Urszuli Radziwiłłowej, Elżbiety Drużbackiej

10. Roman Pollak Problematyka polskiego baroku literackiego: zjawiska doby porenesansowej nazywano: precieux, scientyzm, gongoryzm, enfuizm - barokowość czy barokizowanie; rozróżnienie faz baroku w Polsce: manieryzm, wczesny barok, barok pełny, rokoko; Galileusz w więzieniu, Grotius na emigracji w Paryżu, Giordano Bruno spalony na stosie; rozwój teatru: wędrowne trupy aktorów włoskich i angielskich; kwitnie literatura hiszpańska, francuska - przekłady i naśladownictwa; sarmatyzm, akademie, zrzeszenia literatów, dwory królewskie, biblioteki

11. Wiktor Weintraub O niektórych problemach polskiego baroku: w wersyfikacji tendencja do tego, aby tok składniowy nie pokrywał się z tokiem rytmicznym; rola metafory, antytezy, gra środkami jest często celem dla siebie, trudna periodyzacja; Szarzyński: innowacja w wersyfikacji, szyk przestawny, przerzutnie, archaizmy, gra kontrastów

12. Czesław Hernas Polski barok - kierunki przemiany kulturowej: w Polsce najważniejszą warstwą jest szlachta, choć zróżnicowana ekonomicznie, etnicznie i religijnie; upadek ruchu egzekucyjnego, życie wielkich dworów; 1577 - przyjęcie zasad soboru trydenckiego w życiu; moda kontrreformacyjna; pojawienie się nowego wzoru biografii: życia jako wędrówki i poszukiwania; z motywem ulubionym - konwersją, nawróceniem; wzorce miłości w oparciu o Pieśni nad pieśniami; dążenie do symbiozy sztuk; rozwój takich form jak emblematy, pieśni, opery, popularna staje się Maria Magdalena

13. Jan Błoński Świat poruszony Sępa Szarzyńskiego: temat wierszy Sępa - ruch, w poezji widział modlitwę, dokument medytacji, hymn pochwalny, śmierć, przemijanie; istota poezji: kontrast między pokusami życia a pragnieniami przetrwania; cel Sępa: mistyka zespolenia z Bogiem; cała poezja Sępa: fenomenologia ruchu

14. Czesław Hernas Sebastian Grabowiecki: Grabowiecki jako poeta intelektualny, przekonany o ludzkiej beznadziejności, ważne znaczenie losu, Boga; niewiara, ludzkie działanie, przemijanie to lot do światła, nie ufa doświadczeniu, zmysłowemu, pasywizm, bezradność, pokora, pokuta; Grabowiecki wprowadza kilkadziesiąt różnych schematów wersyfikacyjnych, duch kwietyzmu (łac. quietus - spokojny), obserwacja wewnętrzna

15. Marian Kaczmarek Z dziejów „polskiego Marona”: o Samuela Twardowskim, 1639 Przeważna legacja, Władysław IV, Wojna domowa; wybitny epik, którego dzieła mogą być zestawiane z największymi osiągnięciami antycznego eposu - głównie epika historyczna; Satyr, Dafnida, Nadobna Paskwalinal; Twardowskim inspirował się Wacław Potocki.

16. Jadwiga Sokołowska Z warsztatu poetyckiego Andrzeja Morsztyna: kunszt wersyfikacyjny, rymy okalające; Kanikuła abo Psia gwiazda - osią kompozycyjną jest okres żaru, upału w lecie, który kojarzy się z upałem i żarem miłosnym, klamra kompozycyjna wierszy - ogniw tekstu, wersyfikacyjna wirtuozeria: koncept, język rozmowy, koegzystencja dialogu i monologu

17. Janusz Pelc Zbigniew Morsztyn - arianin i poeta: poeta - arianin, żołnierz, obywatel, wygnaniec; pochwała triumfu oręża, cnoty i dzielności, rycerskiej; apoteoza sławy rycerza, o wojnie, ofierze dla ojczyzny, naczelny temat: los człowieka, przedstawiony w konkretnych, powszednich, realistycznie ujmowanych sytuacjach; Duma niewolnicza - Morsztyn podkreśla społeczne posłannictwo poety, Muza domowa - apoteoza sarmatyzmu

18. Stanisław Grzeszczuk O „Satyrach” Krzysztofa Opalińskiego: Opaliński wykorzystał technikę pisarzy stylu Rejowego; oryginalna obserwacja, antytetyczność stylu anegdoty - często oparte na satyrach antycznych (Persjun) z wykorzystaniem środków satyry polskiej; przyswoił literaturze polskiej problemy rzymskich satyryków i gatunek literacki: gawędę satyryczną

19. Stanisław Grzeszczuk Poetyka absurdu polskich sowizdrzałów: sowizdrzalscy ironiści i protestujący rybałtowie razem - by stwierdzić absurdalność świata i panującego porządku - dostrzegli go w kręgu prywatno-środowiskowych interesów - to prowadziło do preferencji absurdu w literaturze; Szkolna mizeria: świat jest opak wywrócony - poetyka świata na opak

20. Jan Dűrr-Durski Wacława Potockiego „Transakacja wojny chocimskiej” : Potocki demonstruje szeroką skalę możliwości pisarskich od ironii do sarkazmu, od satyry do paszkwilu; relacja posła Szołdrskiego odsłaniająca obłudę króla w reakcji na wiadomość o zawarciu handlu z Turkami; Potocki wypowiada niechęć do dynastii Wazów; panegiryków doczekali się: Chodkiewicz, Lubomirski, Lipski, Sobieski (Jakub); korzystał z manuskryptów i diariuszów ludzi tam obecnych; funkcja społeczno-polityczna, konstrukcja kroniki odpowiada postulatom politycznym poety; zarzuty dla Potockiego: amorfizm, mieszanie nastrojów i tonów, dygresje i epizody zbyt luźne; bogactwo figur stylistycznych i ornamentyki słownej

21. Roman Pollak Jan Chryzostom Pasek: uwielbienie dla Czarnieckiego jako wodza i mistrza gawędy; żołnierska gawęda, skale wojennych przeżyć, humor, fantazja, śmiech

22. Bronisław Nadolski Wymowa a XVII w.: wiek XVII - czasy rozwoju wymowy, sprzyja temu republikanski ustrój Polski - walka w obronie wolności szlacheckiej - rokosze, konfederacje, sejmy i sejmiki; zbiór mów: Samuela Wysockiego Orator Polonus (1740); sejmiki wojewódzkie, gospodarskie, najpiękniejsze mowy - Jakuba Sobieskiego

23. Julian Krzyżanowski Z dziejów kaznodziejstwa barokowego: Jacek Mijakowski Kazanie przy rozdawaniu kolędy... - kazania dla każdego stanu, wieku - przestrogi, emblemata, obrazki ilustrujące nauki, koncept

24. Hieronim Feicht Barokowe pieśni religijne: Walenty Bartoszewski: Pienia wesołe dziatek (1611), Jan Żabczyc Symfonie, śpiewy wielkopostne, procesje - głównie wielkopiątkowe, lamenty; Gorzkie żale - wprowadzone do kościoła przez Wawrzyńca z Warmii

25. Czesław Hernas Poezja późnego baroku - późny barok od lat 80. XVII w. do lat 40. XVIII w.; twórczość W. Kochowskiego (Niepróżnujące próżnowanie-1674) kształtują się modele stylizacji ludowej, moda na folklor, poeci eksperymentujący, rozwój poezji religijnej; ks. Stanisław Brzeżański, Józef Baka; kolędy - „symfonie anielskie”, u Baki: „genialna makabra”; Adam Korczyński Wizerunek złocistej przyjaźnią zdrady - liryka dworska

26. Mirosław Korolko Horacjusz chrześcijański: o K. Sarbiewskim, Sarbiewski a Horacy: parafrazował pomysły, motywy, stylistykę, parodiował; doktryna imitatio - o naśladownictwie, symbioza elementów pogańskich i chrześcijańskich poprzez parodię Horacego; zwroty zaczerpnięty z Horacego, z liryki miłosnej; Sarbiewski dąży do utrzymania frazeologicznej więzi między tradycją antyczną i biblijną; chrystianizacja motywów Horacjańskich, tendencja do zastępowania nazw mitologicznych pojęciami chrześcijańskimi - paralele typu: Numen - Bóg, Nymfa - Maryja

27. Claude Backvis Słowacki a dziedzictwo baroku: w Horsztyńskim, Sen srebrny Salomei, Ksiądz Marek - z sarmackiej egzotyki - pastisz świadomy a nieświadomy.

---