Sajkowski Barok, Notatki

Alojzy Sajkowski, Barok,

wyd. 2 popr., Warszawa 1987.

KULTURA BAROKU

Spór o barok.

zmiana oceny poszczególnych dziedzin kultury baroku, wyodrębnienie architektury, rzeźby, malarstwa, muzyki, literatury barokowej, ale także charakteryzuje się życie umysłowe, religijność i obyczajowość.
nazwa: początkowo nikt jej nie łączył z zabytkami nowej sztuki, w XVI w. różne znaczenia (dziwactwo, perła ze skazą…)
Jakub Burckhardt „Der Cicerone” 1855 - przewodnik po renesansowej sztuce Italii, dla niego barok to schyłkowa, zwyrodniała faza rozwoju sztuki renesansowej.
Cornelius Gurlitt „Geschichte des Barockstiles in Italien” 1887 - ojcem stylu barokowego Michał Anioł, oprócz sądów ujemnych także przychylne.
Heinrich Wölfflin „Renaissance und Barock” 1890 - wyodrębnienie sztuki barokowej (dynamika, napięcie, masywność, spotęgowanie wymiarów, tajemniczość, efekty światła…); „Podstawowe pojęcia historii sztuki” 1915 - zestawienie cech klasycznych i barokowych: linearność - malarskość, płaskość - głębia, koordynacja - subordynacja, jasność - niejasność.

Główne cechy baroku.

barok - pojęcie związane początkowo ze sztuką (wielokierunkowość, dynamizm)
literatura: satanizm, fantastyka, mistycyzm, folklor, makabryzm, symbolizm.
filozofia: tendencje do jednolitej wizji rzeczywistości, rozmaite koncepcje życia, św. F. Salezy - życie doczesne ma swoje wartości, radość przed cierpieniem, mistycy - ucieczka od rzeczywistości, janseniści - życie rygorystyczne, Pascal - pesymizm.
architektura: wolność, dynamizm, malarskość, wielkość, bogactwo, wariabilizm.
rzeżba: tematyka mitologiczna i religijna, dobra wiedza anatomiczna, niepokój.
muzyka: nowe gatunki i styl (koncerty), ekspresja, wielkie formy, zdobnictwo, kontrast.

Manieryzm.

zasługi Maxa Dvoraka i Wernera Weisbacha XX w.
od ok.1520 u Jacopa Pontorma i Giovanniego Rossa, afektacja, ornamentalność, gęste wypełnienie obrazu, ostrość linii, linearność, odejście od klasycznych proporcji, abstrakcyjość, tematy niezwyczajne.

Rokoko.

późny barok, głównie styl wnętrz, formy dekoracyjne przypominające kolczaste muszle morskie, tzw. rocaille, boazeria, złocone obramowania, wytworność i delikatność, malowidła nad drzwiami.

Europa po soborze trydenckim (polityka - nauka - mistycyzm).

II poł XVI w, wojny religijne, 2 koncepcje: 1. monarcha władcą absolutnym, zróżnicowanie religijne w państwie, tolerancja, 2. (Rzym i jezuici) odejście od ideałów chrześcijańskich - pogaństwo i herezja, kontrreformacja.
działalność naukowa w XVII: astronomia, matematyka, stowarzyszenia naukowe, zw. akademie, spór o predestynację, filozofia (Kartezjusz, Pascal, Spinoza), mistycyzm, św. Teresa z Avila i św. Jan od Krzyża.

Barok w Europie (sztuki plastyczne).

głównie w krajach romańskich i katolickich.
Italia: wielkim wydarzeniem budowa kościoła del Gesu w Rzymie, macierzystej świątyni jezuitów, rzeźba Giovanni da Bologna „Porwanie Sabinek” - rzeźba rotacyjna, Lorenzo Bernini - rzeźbiarz, architekt Francesco Borromini (przełom - linie krzywe, wklęsłe, wypukłe i faliste, światłocień), malarstwo: Michelangelo Merisi da Caravaggio, Pietro da Cortona i Andrea del Pozzo (obaj freski), Canaletto (perspektywista).
Hiszpania: El Greco (mistycyzm, naturalizm), Ribera („brutalny realista”, tematy tortur i męczeństw), Velzquez (arystokratyzm), Murillo (codzienność i pospolitość).
malarstwo flamandzkie: Peter Paul Rubens (dynamizm, wielkość, rozmach, dekoracyjność), Rembrandt van Rijn (światłocień, realizm).

Teatr hiszpański - opera włoska.

teatr hiszpański: ludowość, realizm, tematyka narodowa, brak jedności czasu, miejsca i akcji, styl culto (elegancki), Lope de Vega - zwolennik elementów komicznych i tragicznych jednocześnie, Pedro Calderon de la Barco - twórca dramatyczny, obfitość poloników (m.in. kreacja młodego księcia Zygmunta Augusta).
dramat muzyczny: Giovanni Bardi i próby odrodzenia muzyki w nawiązaniu do tradycji antycznych, solowa recytacja śpiewna przy akompaniamencie, zwłaszcza we Florencji, nurt o tematyce mitologiczno-romansowej i religijny, drugim ośrodkiem Mantua - Monteverdi (intensywniejsze nasycenie żywiołem muzycznym - właściwa opera), Parma - pierwszy nowożytny budynek teatralny Aleottiego.

W służbie metafory i konceptu.

różnorodność gatunków, elegancja języka, dobór niezwykłych wyobrażeń i myśli, kunsztowność, hasło: „utile - dulci” (pożyteczne - przyjemne), teoretycy: jezuici - Hiszpan Baltazar Gracian i Włoch Emenuele Tesauro, Polak Kazimierz Sarbiewski.
poezja: Giambattista Marino (motyw sztuki kochania, sensualizm), Daniello Bartoli (jezuita, kwiecista uczona proza), Luis de Gongora y Argote (krótkie formy liryczne, satyryczne, romance, erudycja).

Barok w Polsce (sztuki plastyczne).

budownictwo (Włosi) - kościół Piotra i Pawła w Krakowie, architektura sakralna (wpływy włoskie) i świecka (holenderskie i francuskie), rezydencje magnackie, pałace.
rzeźba: nagrobkowa po 1630
malarstwo: Tomasz Dolabella i Antoni Möller, podczas panowania Sobieskiego - nurt sarmacki, wyraz panegiryczny, malarstwo historyczno-batalistyczne, portrety trumienne („hodie mihi, eras tibi”).

Piśmiennictwo okresu baroku w opinii historyków literatury.

krytyka jezuicyzmu i panegiryzmu, Aleksander Zdanowicz 1874: „epoka zamętu i powszechnego rozstroju w literaturze”; zmiana Roman Pollak, Konrad Górski, Julian Krzyżanowski (wprowadzenie określenia „barok” jako nazwy dla okresu k.XVI - p.XVIII.; Czesław Hernas „Barok” w latach siedemdziesiątych.

Literatura barokowa w Polsce.

Liryka.

k.XVI, Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki, Kasper Twardowski, Stanisław Grochowski - metafizyka.
rozkosz światowa - Hieronim Morsztyn i Szymon Zimorowic, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn (marinizm).
patriotyzm, refleksyjność - Zbigniew Morsztyn, wacław Potocki.
poezja liryczna - Wespazjan Kochowski i Maciej Kazimierz Sarbiewski.

Dramat.

oryginalna twórczość w środowisku plebejskim - Jan Jurkowski, Piotr Baryka.
przekłady - Jan Andrzej Morsztyn, Piotr Kochanowski.

Epika historyczna.

Samuel Twardowski („Nadobna Paskwalina” i „Wojna domowa”), Wacław Potocki („Wojna chocimska”), Piotr Kochanowski („Jerozolima wyzwolona” i „Orlanda szalonego”), Andrzej Kochanowski („Eneida”), Wespazjan Kochowski („Psalmodia polska…”).

Proza.

Fabian Birkowski („Nagrobek Osmanowi”), Stanisław Dobrzycki, Piotr Skarga, literatura kaznodziejska, Szymon Starowolski.

Opera i teatr włoski w Polsce.

właściwy rozwój za Władysława IV, polityka królewska, komedia dell'arte.

Życie teatrem.

„dekoratywność” i pompa zewnętrzna, splendor, widowiskowość i reprezentacyjność nie tylko w sztuce, ale także w życiu, nieprzerwany potok rozrywek, wszelkie wydarzenia (pogrzeby, powitania posłów, wesela…) reżyserowane.

MATERIAŁY

część I.

Barokowa wiedza o człowieku.

Charles de Saint-Evremond „Sąd o naukach”: czytanie to marnowanie czasu, teologia jest ciekawą nauką, ale pospolitą, paradoksy - na stosach giną niewierzący, a w szkołach „czy Bóg istnieje?”, filozofia - więcej swobody dla rozumu, też jest bezużyteczna, niczego nie mo-żna być pewnym, jedynie matematyka daje trochę więcej pewności, mało przyjemności i dzia-łania, podziw dla matematyków, ale autorowi wystarczy posługiwać się matematyką niż ja po-znawać, moralność (dotyczy rozumu, opanowanie namiętności), polityka (dotyczy społecze-ństwa, poznanie spraw państwa), znajomość literatury pięknej (dotyczy obracania się wśród ludzi, „wygładza umysł”, delikatność).
Blaise Pascal „Wiara jest ryzykiem”: chrześcijanie sami głoszą, że wyznają religię nie do uza-sadnienia, nie można zatem żądać od nich dowodów, rola wyboru (ryzyko), zakład, że Bóg jest (nic nie tracisz), pewne, co się naraża i niepewne, co się wygra.
Nicolas de Malebranche „[O przyczynach okazjonalnych]”: przyczyną każdego ruchu (poru-szenia) jest bóg, nie potrzebuje zatem żadnych narzędzi, wystarczy Jego wola, Twórca na-szego bytu i wykonawca naszej woli.
Hugo Grotius „Prawo naturalne”: w każdej czynności moralna ohyda lub konieczność Bóg (twórca natury) zabrania lub nakazuje; kradzież jest złem; w prawie rzymskim: prawo natury (zwierzęta i ludzie) oraz prawo narodów (ludzie); prawo pozytywne: (z czyjejś woli) boskie i ludzkie: ojcowskie (węższy zakres) - cywilne - narodów (szerszy zakres).
Jan Crell „O wolność sumienia”: prześladowania wzmacniają herezje, argumenty siły obnaża-ją bezradność i niewiarę we własne zwycięstwo, nie należy nikogo zmuszać do religii, nawet do chrześcijańskiej (uduchowienie i doskonałość tej religii a przymus), kiedyś sytuacja może się odmienić (ze zwyciężającego w zwyciężanego).
św. Teresa z Avila „Twierdza wewnętrzna”: rząd komnat, jak owoc chroniony warstwami, du-sza potrzebuje wolności i swobody, robactwo i błoto oślepiają duszę, pokora, brak zaintereso-wania dobrami materialnymi.
[modlitwa zjednoczenia]: małżeństwo duchowe, miłość, wzajemne poznanie.

św. Teresa z Avila „Autobiografia (zachwycenie)”: widzenie: anioł z lewej strony w cielesnej postaci (rzadko) - raczej mały, piękny, ze złotą, długą włócznią, przebija jej serce kilkakrotnie, słodkie cierpienie, ból duchowy.

Pod znakiem „dowcipu” i metafory.

Maciej Kazimierz Sarbiewski „O poincie i dowcipie”: „definicja literacka pointy” - sentencja, coś wbrew oczekiwaniu, zawiera rzadką metaforę lub alegorię, sofizmat (błędne dowodzenie - czytelnik omamiony złym dowodzeniem zgadza się na zły wniosek); ostatecznie: zgodna niezgodność lub niezgoda zgodności - zetknięcie się tych dwóch elementów w mowie.
Baltazar Gracian „Istota bystrości umysłu oświeconego”: „proporcja między częściami tego, co widzialne, stanowi piękność”, rozsądek prawda umysł + piękno, pomysłowość po-lega na harmonii przeciwieństw.
Baltazar Gracian „Subtelność i sztuka tworzenia”: trudniejsza prawda przyjemniejsza, kosz-towne poznanie docenione.
Emanuele Tesauro „Luneta Arystotelesowska”: piękno słów ze szlachetności przedmiotu (te-matu), przyjemność - zaspokojenie zdolności, namiętności lub inteligencji, dowcipy - pomy-słowa treść, metafora - najdowcipniejsza, najbardziej pomysłowa…, to symbol, gest, taniec, turnieje, maskarady, tragedie, komedie, malarstwo i rzeźba, dekoracje i przybory teatralne, hieroglif i herb szlachecki.
Baltazar Gracian „Brewiarz dyplomatyczny”: sława zależy od czasu, w którym się żyje, mę-drzec nieśmiertelny (zawsze następny wiek, może go uszanować), rozumność to nie łaknię-cie popularności, obłęd zbiorowy, „hamować się w chwilach powodzenia”, „umieć odmówić”, z rozsądkiem, „przystosować się do swych czasów”, optymizm (pszczoła a żmija), bycie w cie-niu zdolnego wiąż się ze „średniakami”, przyjaciele osobiści i naszego urzędu, unikanie straceńców, robotnicy doczesnej roboty (atak pospólstwa na narzędzie zła, nie na sprawcę), mieć w sobie coś z węża i gołębicy, nie egoizm, ale też nie poświęcenie się dla innych i dla żadnych maksym (chyba, że dla cnoty) - zawsze liczą się okoliczności.
Jean de La Bruyere „Charaktery”: „Trzeba śmiać się, nie czekając na szczęście, bo gotowi-śmy umrzeć, nie uśmiechnąwszy się ani razu”, żarty tylko wobec ludzi rozumnych, starzy nie pamiętają o młodości, woleliby, żeby „inni nie korzystali z przyjemności, które już nie dla nich”.

Obce inspiracje sztuki polskiej.

Joseph Furttenbach „Budowa teatrów dworskich”: opis sceny (zasłony, 4 fuory), scena pierw-sza - domy, scena druga - ogród.
Kazimierz Woysznarowicz „Venaria reale pod Turynem”: budowa pałacu (Venara), jeszcze nie jest ukończony, fontanna.
Teodor Billewicz „Giadino Boboli we Florencji”: ogród pałacu Pitti we Florencji, fontanna.
Krzysztof Zawisza „Frascati w okolicach Rzymu”: kompleks pałaców i ogrodów, początek XVI w., w podróż dla zdrowia.
Stefan Pac „Królewicz polski na operze florenckiej”: 03,02, Księżna dla Władysława IV „Wy-bawienie Ruggera z wyspy Alcyny”.

Sztuka i widowiska artystyczne w Polsce.

„Krótka nauka budownicza”: podział budowli: zamki, pałace i dwory; muszą być koniecznie: sień, anticamera (pokojowi), pokój gościnny, retirata (na rozmowę), osobne sypialnie małżeń-skie, apartament dla zacnego gościa, stołowa izba, różne pokoje, zachowane proporcje (wiel-kość domu a pokoje i ozdoby).
Fabian Birkowski „O świętych obrazach”: obrazy w kościołach - nagana heretyków, dla pro-staczków.
Jakub Michałowski „Triumf berestecki w Gdańsku, 1651”: król na białym koniu, posągi Chmie-lnickiego, Bohuna i Dzidziałego, fajerwerki.
John Barclay (tłum. Wacław Potocki) „Komedyja” („Argenida” - wierszowana): pochód bogów (Mars, Apollo, Merkuryjusz).
Franciszek Pułaski „Diariusz odprawionego wesela J.W. Stanisława Denhoffa”: z Zofią Sie-niawską, 30,07,1724, goście i państwo młodzi przybyli już 28,07, przemówienia, kolacja, ar-maty, brama triumfalna, 03,08 ozdabianie pałacu.
„Relacyja pogrzebu hetmana Adama Mikołaja Sieniawskiego w kościele brzeżańskim 1726 Die 29 Julii”: 3 dni, kondukt kroczył przy śpiewie, ciało do grobu przy „salwach” dragonów.

część II. Barok w opinii potomnych.

Julian Krzyżanowski „Widnokręgi barokowe”: termin „barok” stosowany bardzo szeroko, choć w historii literatury jeszcze nie powszechnie, Edward Porębowicz w 1893 r. „Andrzej Morsz-tyn, przedstawiciel baroku w poezji polskiej” - w obronie „epoki zepsucia”, Brückner, Pollak, Krzyżanowski: barok miał poetykę o dużych walorach artystycznych, sztuka i literatura baroku jest kontynuacją renesansu, artystyczna swoboda, bogactwo formy i fantazji, silny związek z katolicyzmem, ale to nie jest „epoka jezuicka” czy „kontrreformacyjna”, monarchia i szlachta podstawą baroku z elementami ludowymi i mieszczańskimi.
Edward Porębowicz „Poezja barokowa”: metafora - przyroda, pisarstwo, wojskowość, antyte-za - w poezji włoskiej ludowej brak, hiszpańskiej nadmiar, życie i śmierć, ogień i mróz, roz-kosz i ból; wyszukany koncept.
Jan Białostocki „Nadludzkie wizje”: iluzja w sztuce religijnej i dworskiej, najważniejsza wraże-niowa reakcja widza, nieważny realizm i materiał, najwcześniejsza budowla barokowa w Rzy-mie; kopuła i wnętrze bazyliki św. Piotra - Bellini, malarstwo Rubensa, jezuita Andrea Pozzo (1642-1709) - sklepienia; Wersal.
Eugene Fromentin „Początek oraz cechy charakterystyczne szkoły holenderskiej”: początek XVII w., rewolucja w Holnadii - wolność, zmiana wiary, zniszczenie malowideł, „portret” Ho-landii, Rembrandt.
Elżbieta Sarnowska-Temeriusz „Spór o mitologię”: koniec XVI w., żądanie rezygnacji z mitolo-gii, jezuici z dramatów szkolnych usuwają motywy sprzeczne z chrześcijaństwem.
Jerzy S. Sito „Poeci metafizyczni”: początek XVII w., poeci metafizyczni, koncept - strukturą wiersza, siła, wulgarność, śmiałość, brak delikatności, Donne.
Bohdan Pociej „Monteverdi”: dwa nurty muzyki Monteverdiego: madrygałowy (9 ksiąg, 2 zbio-ry „Scherzo musical”) i dramatu muzycznego, trzeci specyficzny - religijny, od wczesnych krótkich form poprzez dynamizację, dramatyzację do wyrafinowanych i nowatorskich na głosy solowe, w nurcie religijnym trzy epoki (średniowiecze, renesans i barok), prekursor nowej mu-zyki.
Adolf Chybiński „Haendel i Bach”: kulminacja baroku, po ich śmierci (H. 1759, B. 1750) ko-niec, klasycyzm, ilość tomów dzieł: H. 100 i B. 60.
Zdzisław Libera „Rokoko”: rozluźnienie ścisłych form gatunkowych, odejście od klasycznych podziałów i surowych reguł, skłonność do małych form, miniatura, galanteria, wdzięk, sztucz-ność i maniera, erotyzm, aforyzmy, humor, aluzyjność.
Roman Pollak „Problematyka polskiego baroku literackiego”: zmiana myślenia o baroku, walki i reformacja rozdziela narody, scala je teatr i trupy aktorów (wędrowne), powszechne epoka, ośrodkiem kultury wielkopańskie siedziby, brak stolicy kulturalnej, popularność retoryki.
Wiktor Weintraub „O niektórych problemach polskiego baroku”: złamanie kanonu słownika poetyckiego, wulgaryzmy, archaizmy, prowincjonalizmy, brak ekonomii i dykrecji renesanso-wej, ostentacja, Szarzyński jest przedstawicielem baroku, rękopiśmiennictwo, niecenzuralny język, brak ścisłego kanonu tworzenia w baroku.
Czesław Hernas „Polski barok”: wzajemne przenikanie kulturowe magnatów i szlachty, moda na galanterię i dworskość, rozwój kontrreformacji, szlachecki ustrój a Kościół (jezuici), nowy wzór biografii - życie w ruchu, poszukiwanie i wędrówka, ulubiony motyw - nawrócenie (uroki ciała religijność).
Jan Błoński „Świat poruszony Sępa Szarzyńskiego”: tematem wierszy jest ruch, śmierć - wa-runek losu, nie cel, śmierć dla Sępa - przeciwieństwo doskonałości Boskich zamiarów, koja-rzona z grzechem i demonem, ruch, zmiana, wymiana (wzrost - upadek, poniżenie - wywyż-szenie).
Czesław Hernas „Sebastian Grabowiecki”: poeta intelektualny, trudny, niewiara w ludzkie działania, przemijanie to lot do światła, zaufanie do Boga, pasywizm, pokora i pokuta, bogaty repertuar małych form lirycznych, dążenie do prostoty, kwietyzm (quietus, a, um - spokojna), rozmowa z Bogiem, nie ludźmi (Sęp).
Marian Kaczmarek „Z dziejów sławy <<polskiego Marona>>”: Samuel Twardowski, „Władys-ław IV”, „Wojna domowa”, „Przeważna legacyja” 1633, 10 lat po powrocie z poselstwa do Tur-cji, szanowany przez współczesnych pisarzy (m.in. Wacław Potocki w „Wojnie chocimskiej”, Gawiński „Nagrobek Samuelowi z Skrzypnej Twardowskiemu”, Kochowski „Pieśń Wiednia wybawionego”), słowiański Wergiliusz, epika historyczna, antykozacka „Wojna domowa”, ne-gatywna ocena „Brauna, ocalony od zapomnienia.
Jadwiga Sokołowska „Z warsztatu poetyckiego Andrzeja Morsztyna”: kolejny etap rozwoju wersyfikacyjnego poezji polskiej, barok - zaostrzenie wymagań w zakresie rymowania, „Kani-kuła abo Psia gwiazda”, wielowarstwowa kompozycja, okres upałów letnich miłość, temat - koncept wiąże 31 utworów, język rozmowy (kunszt i wyrafinowanie), dworkość, słownictwo batalistyczne.
Janusz Pelc „Zbigniew Morsztyn - arianin i poeta”: żołnierz, brak radości z poświęcania się ojczyźnie, przykre doświadczenia żołnierskiej niedoli, tematem głównym los człowieka, spo-łeczne posłannictwo poety „Duma niewolnicza” - chrześcijanin na posterunku.
Stanisław Grzeszczuk „O <<Satyrach>> Krzysztofa Opalińskiego”: technika Rejowa, nie Ko-chanowskiego, oryginalny zespół środków artystycznych, dowcipy, błazenady, gry słowne i kalambury z literatury sowizdrzalskiej, wpływy rzymskie.
Stanisław Grzeszczuk „Poetyka absurdu polskich Sowizdrzałów”: absurdalność świata, ab-surd stał się rzeczywistością.
Jan Dürr-Durski „Wacława Potockiego <<Transakcja wojny chocimskiej>>”: szeroka skala możliwości pisarskich - ironia sarkazm, satyra paszkwil, krytyka Wazów, korzystał z pamiętników Jakuba Sobieskiego, 10 ksiąg nierównych, forma średniowiecznej kroniki wojen-nej, kult wojennych tradycji feudalnych.
Roman Pollak „Jan Chryzostom Pasek”: opowieści wojenne - rozproszenie nudy, koloryzo-wanie, humor, fantazja.
Bronisław Nadolski „Wymowa XVII wieku”: rozwój wymowy szlacheckiej, makaronistyczne przemówienia, pełna eksklamacji, połowa XVII w. zbieranie mów sądowych, polityka, zjazdy rodzinne, święta, pogrzeby.
Julian Krzyżanowski „Z dziejów kaznodziejstwa barokowego”: Jacek Mijakowski (1597-1647) „Kokosz (…) za kolędę dana” 1638 r., anegdoty, temperament, moralizatorstwo.
Hieronim Feicht „Barokowe pieśni religijne”: kolędy, pieśni wielkopostne.
Czesław Hernas „Poezja <<późnego baroku>>”: lata 80. XVII - 40. XVIII w., Wespazjan Ko-chowski, cenzura kościelna, oficjalna poezja niknie tradycja ustna, koniec XVIII w. moda na ludowy erotyk zbiory.
Mirosław Korolko „Horacjusz chrześcijański”: Sarbiewski, wpływ Horacego, którego „parodio-wał”, zastępowanie nazw mitologicznych chrześcijańskimi.
Claude Backvis „Słowacki a dziedzictwo baroku”: ludowość, sarmackość romantyzmu.