Barok. Rozróżnienie kierunków w baroku włoskim. Bernini, Borromini, Guorini
We Włoszech pierwsze sygnały „nowego” nastąpiły u schyłku XVI wieku, po czasach Michała Anioła.
Barok, jak później nazwano cały szereg tych procesów, rozwinął się w wieku XVII i w niektórych krajach (m.in. w Polsce) trwał jeszcze w pierwszej połowie XVIII stulecia. Przez wiele lat uważano ten okres za dziwaczny wyłom w europejskim humanizmie
Barok kryje w sobie przede wszystkim różnorodność. Okres między schyłkiem Renesansu a Encyklopedystami pełen jest kontrastów, wojen, konfliktów społecznych, a jednocześnie stanowi okres rozwoju kultury angielskiej, hiszpańskiej, holenderskiej, francuskiej.
Dziwność, deformacja, nieregularność, inność, dziwaczność – tymi słowami najczęściej opisywana jest epoka Baroku. Nazwa epoki pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego terminu jubilerskiego barroco, oznaczającego perłę o nieregularnych kształtach.
Słowo barok stało się z czasem synonimem przesady, ekstrawagancji, absurdalności i nieforemności. Taka też jest epoka Baroku. Sztuka XVII wieku nastawiona była właśnie na zaskoczenie odbiorcy, na wywołanie emocji, pokazanie zakłóceń, sprzeczności, paradoksów w świecie realnym i artystycznym.
Początki baroku nie były związane z niczyim wystąpieniem (jak w Renesansie), ani z innym wydarzeniem historycznym. Przejście między epokami nastąpiło płynnie, ponieważ dotyczyło przemiany myśli, powstania nowych poglądów na świat i człowieka. Epoka baroku rodziła się z uczucia sceptycyzmu, które zdominowało schyłek Renesansu. Nad wiarą w moc i wartość człowieka zaczęło brać górę zwątpienie w siłę człowieka i jego zdolność poznania. Rozbudzone przez renesansową myśl: godność osoby i przekonanie o jej wyjątkowości, wpłynęły na rozwój reformacji i wywołały związane z tym konsekwencje natury teologiczno-politycznej. Człowiek, samodzielnie decydując o wierze i religii, brał na siebie odpowiedzialność za zbawienie bądź potępienie swojej duszy. Taka możliwość wyboru była dla człowieka źródłem zagubienia i ciężarem, którego nie potrafił sam ponieść. Odpowiedzią była tutaj m.in. kontrreformacja i sobór w Trydencie, które stanowiły niejako antidotum na zamęt, jaki wprowadziły założenia reformacji.
Charakterystyka stylu
Barok, podobnie jak renesans, opiera się na wzorach architektury klasycznej, architekci nadal korzystają z prac Vignoli. Jednak sposób korzystania z tych samych elementów jest inny. W starożytności i renesansie poszczególne formy zestawiano ze sobą zachowując umiar i dążąc do harmonijnej, spokojnej kompozycji. Barok te same elementy przeciwstawia sobie wprowadzając wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie. Podobnie kształtowane są wnętrza o rozczłonkowanych płaszczyznach, wzbogacone rzeźbiarsko-malarskim wystrojem.
Monumentalizm budowli uwydatnia się poprzez zastosowanie kolumn i pilastrów obejmujących klika kondygnacji (wielki porządek). Dynamizm dzieł podkreślają kompozycje złożone z napiętych linii o kształcie łuku, często przerwanych, zwielokrotnione pilastry i gzymsy, które przyjmują formę dekoracyjnej wstęgi. Często występują kolumny o skręconym trzonie lub tzw. zbrojone, czyli o trzonie złożonych z wielu pierścieni o dwóch, różnych średnicach. Bardzo ważną rolę odgrywa dekoracja rzeźbiarska w postaci kartuszy, girland, festonów a nawet pełnej rzeźby. Postacie przedstawiane są zawsze w ruchu, dramatycznych pozach podkreślonych rozwianymi szatami, gestem.
Popularnym materiałem zdobniczym był stiuk, czyli gips lub wapień z dodatkiem sproszkowanego marmuru, zazwyczaj barwiony w masie i wypolerowany do połysku. Stiuk po stwardnieniu doskonale imituje znacznie droższy od niego marmur. Dekorację uzupełniają malowidła. Zastosowanie iluzji malarskiej, zwłaszcza na sklepieniach, ma na celu zatarcie granicy pomiędzy rzeczywistością a jej wyobrażeniem.
W budownictwie sakralnym występują znane z epok wcześniejszych rozwiązania. Budowane są kościoły podłużne, na planie prostokąta (w tym także z nawą poprzeczną na planie krzyża łacińskiego) oraz budowle centralne, na planie koła, wieloboku, krzyża greckiego. Pojawiły się i stały się popularne rzuty poziome oparte na elipsie. W konsekwencji występują sklepienia i kopuły elipsoidalne. Elementem dominującym zazwyczaj są wysokie, oparte na bębnie kopuły, zwieńczone wysokimi latarniami, które przykrywa się ozdobnymi hełmami.
Budowle świeckie to przede wszystkim reprezentacyjne pałace rozbudowane horyzontalnie, często z bocznymi skrzydłami tworzą plan w kształcie litery U. Barok ukształtował typ pałacu określany jako entre cour et jardin. Budowla była poprzedzona dziedzińcem a za nim rozciągał się ogród i park o geometrycznie zaprojektowanych trawnikach, klombach, krzewach, skupiskach drzew. W ogrodach rozmieszczano niewielkie, ozdobne pawilony i altany. Pałac i jego otoczenie tworzą harmonijny zespół architektoniczny. Elewacje pałaców zdobiono nieco oszczędniej niż fasady kościołów. Elementem mocno rozbudowanym stały się klatki schodowe z rozdzielnymi biegami, czasem o zmieniającej się szerokości.
Francesco Borromini
Pierwszym znaczącym dziełem Borrominiego był klasztor i kościół San Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie, wzniesione w latach 1638-41 na małej i nieregularnej parceli. Dziedziniec klasztorny otrzymał kształt prostokąta ze ściętymi narożnikami i otoczony jest przez dwukondygnacyjne loggie. Kościół wzniósł na planie elipsy. W fasadę zaopatrzył go znacznie później, gdyż zaraz po ukończeniu budowy nie było na to środków. Nie zdążył jej jednak skończyć, gdyż prowadzone od 1665 prace przerwała dwa lata później jego śmierć i ostatecznie koniec budowy przypadł na rok 1685. Fasada składa się z niezwykle płynnych form, pozbawiona jest prostych kątów. Również w fasadzie oratorium filipinów wykorzystał linię falistą - cała jej powierzchnia jest wklęsła, a środkowa partia parteru i pierwszego piętra – wypukła.
W 1642 rozpoczął prace przy kościele św. Iwona (Sant'Ivo), obecnie uniwersyteckim.
Wraz ze śmiercią papieża Urbana VIII w 1644, protektora Berniniego i wyborem Innocentego X na nowego papieża, zmieniła się sytuacja Borrominiego, który zyskał oparcie w Stolicy Piotrowej. Na polecenie papieża Borromini przebudował bazylikę św. Jana na Lateranie (jej fasada jest późniejsza, XVIII-wieczna) oraz wzniósł (na podstawie zmienionego planu Carla i Girolama Rainaldich) kościół św. Agnieszki (Sant'Agnese in Agone) na Piazza Navona. Kontynuował również prace przy bazylice watykańskiej. Od 1646 prowadził prace przy kolegium Propagandy Wiary (Propaganda Fide), wyburzając wzniesiony niewiele wcześniej mały kościół Berniniego i wznosząc własny.
Giovanni Lorenzo Bernini
Działał głównie w Rzymie, gdzie tworzył rzeźby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne) i religijnej (Ekstaza św. Teresy, Dawid), popiersia portretowe (kardynała Scipione Borghese, Constanzy Bonarelli, króla Ludwika XIV), fontanny (Fontanna Czterech Rzek, Fontanna Trytona) i nagrobki (Urbana VIII i Aleksandra VII).
Jako architekt kierował budową Bazyliki św. Piotra, dla której wykonał baldachim nad grobem św. Piotra (wsparty na 4 spiralnych kolumnach). Wybitnym dziełem architektoniczno-urbanistycznym jest przebudowa placu św. Piotra i objęcie go monumentalną kolumnadą. Inne prace architektoniczne: kościół S. Bibiana, S. Andrea al Quirinale w Rzymie oraz kościoły w Castel Gandolfo i w Ariccia; w Paryżu pracował przy przebudowie Luwru.
Twórczość Berniniego cechuje dążenie do okazałości, dynamizmu i ekspresji, znakomite wyczucie formy, proporcji i perspektywy, perfekcyjne operowanie formami klasycznymi. Wywarł decydujący wpływ na rozwój baroku w Europie.
Camillo-Guarino Guarini,
(ur. 7 stycznia 1624 w Modenie, zm. 6 marca 1683 w Mediolanie) – włoski architekt, przedstawiciel dojrzałego baroku.
W wieku 15 lat wstąpił do zakonu teatynów w Modenie, gdzie odbył podstawowe teologiczne wykształcenie, a następnie wyjechał do Rzymu studiować teologię, filozofię, matematykę i architekturę. W 1647 roku wrócił do Modeny, gdzie pracował przy kościele San Vicenzo. W 1655 roku przeniósł się do Messyny, aby zaprojektować fasadę kościoła SS. Annunziata (obecnie zniszczona). Następnie Guarini wyjechał do Paryża, gdzie zapoznał się z filozofią Kartezjusza. Odtąd zmierzał do łączenia w swoich dziełach kartezjańskiego racjonalizmu z religijną duchowością. Od 1666 aż do swojej śmierci tworzył w Turynie.
Guarini, będąc pod wielkim wrażeniem architektury rzymskiego baroku, w szczególności odwoływał się do działalności Borrominiego, jego najsłynniejszego dzieła kościoła San Carlo. Chwalił się swoimi zdolnościami matematycznymi, tworząc innowacyjne konstrukcje kopuł. Wychodząc od standardowego założenia kopuły na bębnie, tworzył bardzo dynamiczne, ale strukturalnie logiczne założenia, wzbogacane iluzyjnymi ornamentami i silnym kontrastem światłocieniowym, co stanowi charakterystyczną cechę jego twórczości. Studiując historię architektury, czerpał inspirację przede wszystkim z mistycznej sztuki gotyku, która poprzez zastosowanie konstrukcji przyporowej w architekturze, umożliwiała budowanie bardzo cienkich ścian, a ciężar sklepień i dachu przerzucała na zewnętrzne przypory. Dla średniowiecznego społeczeństwa taka konstrukcja pozostawała niezrozumiała, tak jak fantastyczne kopuły i na pozór skomplikowane struktury Guariniego stanowiły zagadkę dla XVII - wiecznych odbiorców sztuki.
Jego dzieła to przede wszystkim kościół zakonu teatynów San Lorenzo w Turynie, Palazzo Carignano w Turynie oraz kaplica Santa Sindone, dobudowana do katedry turyńskiej, przeznaczona na przechowanie cudownej relikwii – całunu.
Bibligrafia:
„Architektura Style, techniki, materiały, budowle, twórcy” Marco Bussagli