WZÓR NOWOŻYTNEGO EPOSU W GOFREDZIE ALBO JERUZALEM WYZWOLONEJ TASSA-KOCHANOWSKIEGO
Piotr Kochanowski – tłumacz Jeruzalem wyzwolonej włoskiego poety Torquato Tassa. Wprowadza do literatury polskiej wzory nowożytnej epopei, z których czerpali twórcy aż do romantyzmu. Bratanek Jana z Czarnolasu, syn poety Mikołaja, żył w latach 1566-1620. Brak szczegółowych danych biograficznych na jego temat. Od 1611 mieszkał w Krakowie, gdzie zajmował się przekładami, tworząc korektę Jeruzalem, która ukazała się w roku 1618. Pochowany w Kościele Franciszkanów.
Torquato Tasso – 1544-1595, autor liryków, poematów miłosnych, religijnych, dialogów moralnych, filozoficznych. Sławę zdobywa poematem pasterskim Amintas. Nad eposem Jeruzalem… pracował około 10 lat, ukończył go w 1575. Składa się z 20 pieśni w zwartej kompozycji, bliższej epice antycznej. Nastrój utworu – podniosły i poważny.
Jeruzalem… :
opowieść o „wojnie pobożnej”, odwołującej się do I krucjaty (1096-1099), bohaterem jest Godfryf z Bouillon. Istotny jest fakt, że krucjata zakończyła się powodzeniem tj. zdobyciem Jerozolimy.
Wprowadza elementy fantastyczne, godząc sprzeczności między wiedzą racjonalną a irracjonalną.
Dla bohaterów eposu świat jest pełen tajemniczych znaków, które musi odczytywać (moc ziół, żywiołów, bieg planet).
Bohaterami kierują sprzeczne dążenia, prawa cielesnej natury, z którymi walczą. Jednak pod koniec chrześcijańska heroiczność wygrywa z hedonizmem i pokusami natury ludzkiej.
Kochanowski przełożył Jeruzalem… w oktawach (ośmiozgłoskowcem), nowym typem strofiki w epice polskiej. Trudności sprawiał brak odpowiednich słów do np. scen batalistycznych czy kwestii żołnierskich. Przekład Kochanowskiego był trzecim przekładem eposu Tasso w Europie.
Wykorzystywany był w poetykach szkolnych (głównie jezuickich) jako wzór nowej epiki.
Epos wprowadza spory o filozofię życia, głosi ideę wojny pobożnej, wojny krzyża z półksiężycem. Zastąpił epos narodowy szerszą koncepcją eposu chrześcijańskiego oraz nowy i sugestywny wzór powieści romansowej.
ROZWÓJ DRAMATU I TEATRU BAROKOWEGO (ŚRODOWISKA ŻYCIA TEATRALNEGO)
1) We wczesnym baroku należy wymienić trzy kręgi życia teatralnego: teatr dworski, szkolny, widowiska popularne (tradycyjnie nazywane „teatrem ludowym”). Teatr dworski nie odegrał większej roli w kulturze, ważniejszym wydarzeniem był teatr szkolny.
TEATR SZKOLNY RÓŻNOWIERCZY:
- rozwój przypada na późny renesans/wczesny barok, uformował się w szkole w Strassbourgu, gdzie kształcił się m.in. Jan Zamoyski.
- wystawiano komedie i tragedie antyczne, inscenizacje rozpraw, wykorzystując mowy Cycerona, wprowadzona tzw. Dialogi szkolne, grane i przedstawiane przez kilku aktorów „akty oratorskie”, popisy deklamacyjne i krasomówcze. Dialogi pełniły też funkcję dydaktyczną, pomagały w przyswojeniu słownictwa łacińskiego i posługiwania się łaciną podczas rozmowy. Odnajdujemy w nich typowe sytuacje życiowe (cnota, wojna, religia, polityka, architektura etc.)
- szczególne miejsce zajmuje teatr toruński, pełnił funkcję sceny szkolnej i miejskiej. Przedstawiona udramatyzowane romanse i sztuki europejskie. Tutaj po raz pierwszy w teatrze szkolnym została złamana zasada, że role obsadzane są tylko przez mężczyzn.
TEATR LUDOWY, TZW. SCENA LUDOWA
- głównie widowiska kościelne i przykościelne, często podtrzymujące tradycje średniowieczne np. procesje na Bożę Ciało, liturgiczne procesje na Niedzielę Palmową. U franciszkanów rozwija się tatr kukiełkowy (jasełka, szopka), który stopniowo nasycał się elementami świeckimi, zyskiwał popularność, z czasem usunięty z kościołów przez zbyt żartobliwy wydźwięk. Nowością staje się widowisko kalwaryjne – organizowane przez bernardynów, inscenizacja drogi pasyjnej.
NOWA KOMEDIA – TEATR RYBAŁTOWSKI
- powstaje u schyłku XVI wieku w kręgu literatury rybałtowskiej
- sceny rozgrywane na podium, mała ilość rekwizytów i kostiumów, widz zdany był na własną wyobraźnię.
-1590 – ukazuje się animowany Wyprawa plebańska, utwór w intencji publicystyczny, nawiązywał do zjazdu w Łęczycy (zobowiązującego duchowieństwo do zbrojenia się i wyjazdu na wojnę z racji zagrożenia atakiem przez Tatarów). W założeniu utwór jest dialogiem, komizm kryje się w zachowaniu postaci postawionych w niecodziennej sytuacji.
-1596 – utwór Albertus z wojny, próba kontynuacji wcześniejszego utworu, utrzymany został parodystyczny ton opowieści o plebanie i jego słudze.
Wyróżniane dwa typy tekstów pomocniczych włączanych między kolejne akty sztuki: chóry i intermedia. Chór, jego funkcja mogła sprowadzać się do kilkunastowierszowego komentarza wydarzeń sztuki lub wypowiedź mogła być znacznie dłuższa – miał wtedy charakter dyskursywny, prowadził dialog z bohaterami. W tej dialogowej formie lament chłopów mógł pełnić także funkcję intermedium.
Intermedium – granice gatunkowe są płynne. Mógł wiązać się z tematem sztuki bądź nie mieć z nim żadnego związku. Tematyka nie była ściśle określona, ponieważ był to gatunek komediowy, chętnie wprowadzano postacie ludowe, bohaterów niższego stanu, korzystano z języka potocznego, farsowych gier. Typową strukturą intermediów stanowił pisany lub improwizowany dialog między dwójką lub trójką bohaterów z epizodem bójki lub groźbą pobicia. Niekiedy występowało tez intermedium w postaci monologu. Ważnym zadaniem intermediów było podtrzymywanie kontaktu z widownią. Z rozwojem teatru barokowego, w intermediach pojawiła się też muzyka.
2) Barok dojrzały – ciąg dalszy rozwoju teatru. Z inicjatywy Władysława IV powstaje pierwsza stała scena na dworze królewskim. Na wzór stawiana jest włoska opera. Scena szkolna także wprowadza muzyczny dramat, zgodnie z ówczesną modę europejską. Nadchodzi schyłek komedii rybałtowskiej (przyczyn prawdopodobnie trzeba szukać w kontrreformacji, tj. działaniu cenzury i wpisywania utworów do indeksu ksiąg zakazanych).
3) Barok późny
TEATR DWORSKI – wchodzi w okres stabilizacji, utrzymywały się tradycje teatru włoskiego (od 1688 r. działa na dworze stały zespół włoski), repertuar obejmuje lżejsze, rozrywkowe widowiska. Dominuje teatr malarski i muzyczny, odwołujący się do wyobraźni widzów, nie intelektu czy społecznych doświadczeń. Wychodzono z założenia, że teatr w dobie baroku ma przede wszystkim oddziaływać na zmysły.
TEATR SZKOLNY – pośród tragedii, dialogów i deklamacji scenicznych częściej pojawia się wątek martyrologiczny. Dalej rozwijała się sieć teatrów szkolnych.
OPERA PASYJNA – prawdopodobnie także wystawiana na scenie szkolnej lub przy kościołach, podczas przedstawień odtwarzana była Męka Pańska. Zachował się fragment scenariusza opery pt. Utarczka krwawie wojującego Boga i Pana zastępów za grzechu narodu ludzkiego.
POEZJA DANIELA NABOROWSKIEGO (PRZEJAWY POEZJI MANIERYSTYCZNEJ)
Przez Hernasa nazywana „poezją jako harmonią sprzeczności”. Naborowski uważa, że najważniejszym doświadczeniem człowieka jest przemijanie. Unika skrajności, rozwiązania szuka w stoickim umiarze. Podejmuje w twórczości metaforykę człowieka jako okrętu na niepewnym morzu. Wg poety stateczny umysł i umiarkowanie stanowią nadrzędną kategorię, także w sprawach religijnych wystrzegał się skrajności.
Cechowało go otwarcie na wzorce europejskie, ale stylizował się także na „sarmacką prostotę”. Chętnie sięga do kunsztownych form wypowiedzi jak sonet czy echo, szuka okazji do popisu i ukazania artystycznych walorów, a z drugiej strony ceni prostotę mowy poetyckiej i tzw. „rymy niegłaskane” (np. cykl listów poetyckich do Krzysztofa i Janusza Radziwiłłów).
Naborowski rozgranicza nie tylko style, ale i gatunki – rozróżnia „koloryt mowy i obyczaju, inny na dworach, inny wśród szlachty”. Z czasem Naborowski silniej wiąże się ze środowiskiem szlacheckim.
POEZJA ŻOŁNIERSKA ZBIGINIEWA MORSZTYNA
1. urodził się ok. 1628 w średniozamożnej rodzinie ariańskiej, na Podgórzu. Nie wiadomo, gdzie się kształcił. Przed 1650 wstępuje na służbę dworską księcia Janusza Radziwiłła. Walczy w powstaniu antyszwedzkim, trafia do niewoli w 1655. Rok później wraca na służbę do Radziwiłłów. 1659 – żeni się z Zofią Czaplicówną, 1662 – osiada w Prusach. Umiera w 1689 roku.
2. 1650-60 to wczesna twórczość Morsztyna. Wiąże się ona z dwoma tematami, miłości i wojny. Podejmuje próby erotyków (tradycyjnego, dworskiego komplementu), pieśni, wierszy miłosnych (List do tejże, Dialog młodzieńca z panną), tworząc swoisty cykl miłosny.
3. W twórczości żołnierskiej kształtuje się sztuka opowieści pamiętnikarskiej. Tworzy nowy rodzaj wypowiedzi epickiej, nowość polegała na konfrontowaniu swoich doświadczeń żołnierskich z wzorem epickiego bohatera. Ogranicza się do własnych obserwacji i pamięci, z która się identyfikuje. Jego komentarze są mniej lub bardziej ukryte. Rzeczywistość poznajemy przez jego indywidualny los, refleksje, np. w listach, pieśni więźnia czy poemacie Pieśń wyrażająca w sobie wszelkie… inaczej Votum będącej swego rodzaju rozrachunkiem. Niekiedy komentarz narratora jest ledwo dostrzegalny np. w utworze Kostyrowie.
4. Początkowe utwory cechuje heroiczna wiara, traktowanie życia jako przygodę, z czasem przychodzi rozczarowanie co do towarzyszów broni. Pojawiają się pytania o los żołnierza podczas wojny i po wojnie. Wyczuwalne jest rozgoryczenie wobec armii i żołnierzy (utwory powstawały prawdopodobnie w czasie trudnej sytuacji Polski, wyczerpanej długoletnimi wojnami i klęskami).
5. Sylwetka bohatera epickiego pojawia się w nowej wersji: ludzkiego portretu żołnierza. Przywoływanie wspomnień głodu, epidemii, złej pogody, okrucieństwa także wobec współtowarzyszy. Podczas wojny są tylko zdani na łaskę Boga.
PUBLICYSTYKA ŁUKASZA OPALIŃSKIEGO
Rozmowa plebana z ziemianinem albo Dyszkurs o postanowieniu teraźniejszym Rzeczypospolitej i o sposobie zawierania sejmów (1641) – nawiązuje do renesansowej poetyki dialogu. Tematem jest rozważanie o szlacheckim pojmowaniu wolności, ustroju RP, pojawiają się pomysły reform.
Ukazanie dylematu – istotne reformy wiążą się ze wzmocnieniem władzy w państwie, szlachta musiałaby więc choć częściowo zrezygnować ze swoich swobód i być posłusznym królowi. Równałoby się to jednak z naruszeniem świętej złotej wolności szlacheckiej.
Coś nowego – nawiązuje do satyry menippejskiej tj. groteski literackiej łączącej wiersz z prozą.
Pozorny nieporządek, pomieszanie języków, bylejakość kompozycji
Budowanie swoistego monologu, który momentami przekształca się w dialog (nie wiemy, do kogo jest skierowany)
Przedstawienie różnych spraw bez żadnego porządku, na zasadzie skojarzeń
Krytyka życia umysłowego w Polsce, zakonów, szlachty, dworu, aktualna dygresja o wojnie z Kozakami
„materia pomieszana”, elementy potoczności z erudycyjnością, fragmenty wierszowane, z rymami i bez rymów
Polonia defensa contra Ioan[nem] Barcaiun – z 1648, Obrona Polski, utwór jako odpowiedź na dzieło Jana Barclaya krytycznie opisującego realia RP. Polega na prostowaniu relacji Barclaya, analizie polskiego parlamentaryzmu (dokładniej – opisywanie ustroju, jaki powinien być, a nie jest w rzeczywistości) oraz polskim wzorcu kultury. Przyjmuje konserwatywny punkt widzenia, idealizuje obraz polskiej rzeczywistości jako ideał harmonii i cnót.
Poeta nowy – indywidualny sąd Opalińskiego o poezji i jej zadaniach, zbieżny z wizją ziemiańskiej poezji, poglądy zbliżone do poglądów Horacego.
Nie ma tu systematyki gatunków, stylów, form wierszowych
Uważa, że w poezji ważne jest tak natchnienie, jak i dobry warsztat
Poeta ma wyrażać sąd o rzeczywistości, „istotę rzeczy”
Cenił styl „uczony i męski”, pogardzał tanią formą, propagował prostotę i naturalność
O wartości utworu decyduje skuteczność jego oddziaływania – poezja miłosna ma budzić afekt w czytelniku, epika ma tworzyć sugestywne obrazy, satyra narzucać nieodparte wrażenie prawdy
SARMATYZM JAKO FORMA IDEOLOGII SZLACHECKIEJ I JEJ EWOLUCJA
Stan szlachecki był przedmiotem dumy, panowało przekonanie o wyższości szlachty ze względu na jej pochodzenie – średniowieczni historycy identyfikowali Polaków ze starożytnym szczepem Sarmatów. Pogląd ten znajdujemy w dziełach Jana Długosza w XV w. i w początkach renesansu u Macieja Miechowity. Ostateczna teorie o pochodzeniu ze szczepu Sarmatów ukształtowała się w XVI wieku.
Jego „rozkwit” przypada na XVII wiek, (okres gospodarczej prosperity, sukcesy na arenie międzynarodowej np. odsiecz wiedeńska). W XVIII wieku następuje stagnacja, wręcz uwstecznienie idei szlacheckich (zanik krytycznego myślenia wśród szlachty, stopniowy upadek RP i wzrost sił państw ościennych).
Cechy:
pojęcie Sarmatów odnosi się tylko do szlachty
naród ten wywodzi się z czasów starożytnych
o wartości człowieka decyduje głównie dawność jego rodu
kult dziedzictwa i tradycjonalizm
megalomania i przekonanie o wyższości narodu polskiego (specjalna rola w historii)
mit Polski jako Mesjasza narodów, podstawa późniejszego mitu romantycznego
Pełnił funkcje polityczne – ideowo uzasadniał związek Korony z Wielkim Księstwem Litewskim, wyznaczał wschodni kierunek polityki jagiellońskiej
Sarmatyzm doprowadził do utwierdzenia tradycjonalizmu społecznego oraz rozbudzenia świadomości narodowej. Nastąpiła sakralizacja tradycji (niektórzy przyjmowali, że ustrój RP był kreowany przez Boga).
Samo pojęcie sarmatyzmu ukształtowało się dopiero w oświeceniu, (Sarmatyzm był tytułem jednego z paszkwilów Franciszka Zabłockiego).
Częścią idei sarmatyzmu był ustrój – demokracja szlachecka, aktywny udział szlachty w polityce kraju, wyborze króla, tworzeniu reform, zasadzie liberum veto. Drugą stanowiła religijność – traktowanie RP jako przedmurza chrześcijaństwa, uczestnictwo w religijnych obrzędach, religijność indywidualna (teatralność gestów, huczne pogrzeby, portrety trumienne), dewocja.
Pochwała, gloryfikacja dworków ziemiańskich, tradycji i obyczajów. Szlachecki dom był ostoją wartości etycznych i moralnych.
PETRARKSISTOWSKA I MARINISTYCZNA KONCEPCJA MIŁOŚCI NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH DZIAŁ LITERATURY POLSKIEJ I OBCEJ
Petrarkizm - tendencja literacka, zapoczątkowana w twórczości włoskiego poety wczesnego renesansu Francesca Petrarki. Kształtowała ówczesny wzorzec poezji miłosnej. Wywierał duży wpływ na literaturę europejską, zwłaszcza na typ kobiety idealnej, na wzór heroiny Laury (Sonety do Laury).Laura - symbol idealnej kochanki. Naśladowcy przejmowali od mistrza sposób prezentacji ukochanej – subtelne analizy uczuć oraz charakterystyczne dla autora sonetów środki stylistyczne, takie jak antytezy i kontrasty. To zjawisko odwoływania się poetów europejskich do średniowiecznego wzorca było żywe aż do XIX wieku. Petrarka w swoich utworach opiewał nie tylko piękno Laury, ale losy miłości niespełnionej, a zarazem szczęśliwej, która trwała nawet po śmierci kobiety.
Marinizm –styl poetycki charakterystyczny dla włoskiego Baroku. Nazwa pochodzi od nazwiska Giambattista Marino (1569–1625). Poezja marinistyczna powinna zaskakiwać, olśniewać i zdumiewać. Najważniejszymi elementami sztuki winny być oryginalność, niecodzienność, przepych stylistyczny. Marino zapoczątkował modę na pisanie wierszy udziwnionych, kunsztownych, zaskakujących i olśniewających formą.
W tego typu utworach da się zauważyć zaskakujące eksperymenty słowne i stylistyczne, dziwne metafory, liczne hiperbole, błyskotliwą i zaskakującą pointę. To właśnie dobra pointa decydowała o kunszcie całego utworu. Doznania zmysłowe miały być odzwierciedleniem stanu duszy. Poeta miał przede wszystkim mistrzowsko opanować język, tworzyć kunsztowne porównania, koncepty, pointy. Miał łamać schematy i zadziwiać.
PETRARKIZM W BAROKU
występował w obrębie liryki miłosnej i religijnej twórczości poetyckiej.
Skupiano się na formułach poetyckich, polscy autorzy erotyków traktują petrarkizm jako wzorzec stylistyczny, budulec języka miłosnego. Zaznacza się on w sposób ewidentny w technice opisu piękności, zwłaszcza portretu wewnętrznego np. u Jana Andrzeja Morsztyna
Barok podjął w liryce miłosnej także motyw śmierci i rozważania filozoficzne. Najbliższe w tym względzie Petrarce są Roksolanki Szymona Zimorowica.
Powiązanie tradycji petrarkistowskiej i biblijnej czy antycznej. Np. topika piękności może występować w tekstach religijnych na wzór modelu lirki petrakistowskiej i wzoru oblubienicy (Pieśń nad pieśniami, Psałterz). Można też zauważyć ten motyw w Emblematach Zbigniewa Morsztyna.
Na kochającego Boga przeniesiono petrakistowskie pojęcie piękna. Ukazaniu przeżyć religijnych służyły paradoksy, antyteza życia i śmierci, nawiązuje do tego Grabowiecki i Zbigniew Morsztyn.
Opisywanie miłości boskiej motywami typu płomienie, strzały, łzy, łańcuchy, metaforyka światła.
Z perarkizmem wiązać można zainteresowanie baroku sonetem, np. Sebastian Grabowiecki i Jan Andrzej Morsztyn.
MARINIZM
Głównie występuje w twórczości Jana Andrzeja Morsztyna (Do trupa, Niestatek, Cuda miłości, Na nagrobek Perlisi)
Dominacja hiperboli, antytez, paradoksów
Chęć prowadzenia gry z czytelnikiem, zmusić go do odczytania wielopiętrowego konceptu
Sonet Do trupa – porównanie zakochanego do zwłok, zestawienie śmierci i miłości, podkreślenie podobieństw i różnic, ukazanie porażającej siły miłości, a z drugiej strony – próba ośmieszenia ówczesnego sposobu pisania o miłości
Nagrobek Perlisi – epitafium, pochwała zwierzęcia, idealizacja go, stawiania na równi ze zmarłymi osobami, ale także i ośmieszenie tekstów panegirystów piszących epitafia dla ludzi
W poezji Daniela Naborowskiego, np.:
Do Anny – wyliczanie anaforycznych zdań z przedmiotami podlegającymi działaniu czasu (rozum, uroda, przyroda etc.), ukazanie marności doczesnych rzeczy i nietrwałości świata, kończąca puenta – tylko miłość podmiotu do Anny przetrwa wszystko
Cień – powtórzenie wyrazu „cień” 55 razy, wydobycie różnych jego znaczeń (przyrodnicze, mitologiczne, historyczne, naukowe), bogactwo skojarzeń, konkluzja – wszystko przemija, motyw wanitatywny
TWÓRCZOŚĆ SZLACHECKO-ZIEMIAŃSKA JAKO KONTYNUACJA TRADYCJI RENESANSOWYC H
Barok ziemiański – inna nazwa baroku sarmackiego. Kontynuował ziemiańskie ideały z renesansu: pochwała umiaru, uroków wiejskiego życia, odrzucenie niestabilnego i niespokojnego świata, kult tradycji i rodzinnych obyczajów.
Cechowała go powściągliwość w dociekaniu problemów religijnych i filozoficznych.
Silny nurt krytyki, piętnowania upadku rycerskich ideałów.
Bronienie narodowej tradycji przed wpływami zagranicznymi – literatura nasyca się elementami polskiej kultury i obyczajowości
Zbliżenie się kultury szlacheckiej i chłopskiej – „wkroczenie” muzyki i poezji ludowej
Przeważały formy narracyjne, epika, pamiętniki. Pisano też fraszki, pieśni biesiadne.
Zaczęła też powstawać poezja społeczno-obyczajowa, pieśni żołnierskie. Bohaterami utworów często była społeczność sarmacka. Sceny rodzajowe występowały równolegle z refleksją obywatelską i motywami religijnymi.
W nurcie tym tworzyli m.in. Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek.