Zbrodnie radzieckie w Polsce
Zbrodnie radzieckie w Polsce 1939-1945, przygotowanie radzieckiej agresji na Polskę, pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 i planowany podział terytorium państwa polskiego stanowiły zbrodnię przeciwko pokojowi.
Armia Czerwona przekroczyła granice Polski bez wypowiedzenia wojny 17 września 1939, mimo zawartego 1932 dwustronnego paktu o nieagresji, przedłużonego 1934 do końca 1945. ZSRR pogwałcił także umowy międzynarodowe: traktat ryski z 1921 o wytyczeniu granicy polsko-radzieckiej, protokół Litwinowa o wyrzeczeniu się wojny jako środka rozwiązywania sporów z 1929 i konwencję londyńską o definicji agresora z 1933. Wydane w dniu agresji orędzie Prezydenta RP I. Mościckiego określało jednoznacznie atak radziecki na Polskę jako pogwałcenie umów wzajemnych, międzynarodowych oraz zasad moralnych obowiązujących w stosunkach między narodami. Rządy Anglii i Francji złożyły w Moskwie noty protestacyjne, nie uznające argumentacji W.M. Mołotowa ani stanu faktycznego powstałego w wyniku agresji.
ZSRR nie poszanował umów międzynarodowych i dobrych obyczajów w stosunku do polskich służb dyplomatycznych zaskoczonych agresją. Aresztowano konsula RP w Kijowie R. Malinowskiego, szykanowano ambasadora W. Grzybowskiego i pracowników polskiej ambasady w Moskwie. Opuścili oni Rosję dopiero po stanowczym proteście członków korpusu dyplomatycznego państw zachodnich, w tym szczególnie ambasadora Niemiec.
W trakcie trwania kampanii Armia Czerwona dopuściła się licznych zabójstw i mordów, zarówno na jeńcach wojennych, jak i na ludności cywilnej. Rozstrzelano m.in. generała J.K. Olszynę-Wilczyńskiego wziętego do niewoli pod Sopoćkiniami w Puszczy Augustowskiej. Za stawianie zbrojnego oporu Armii Czerwonej dokonano zbiorowych egzekucji żołnierzy polskich w okolicach Wilna, w Rohatynie i Wólce Wytyckiej, jeńców wojennych maltretowano w Grodnie, Wołkowysku, Oszmianie, Mołodecznie, Nowogródku, Sarnach, Kosowie Poleskim i Tarnopolu. Dokonywano mordów na ludności cywilnej, nie oszczędzając kobiet i dzieci, np. w Rohatynie. Złamano umowę kapitualcyjną wobec obrońców Lwowa - zamiast przyrzeczonego swobodnego opuszczenia miasta i przemarszu do Rumunii lub na Węgry, żołnierze wraz z dowodzącym generałem W. Langnerem trafili do obozów jenieckich.
Ogółem w czasie kampanii przeciwko Polsce Armia Czerwona wzięła do niewoli ok. 230 tys. żołnierzy Wojska Polskiego, funkcjonariuszy państwowych i policjantów. Po przekazaniu ok. 40 tys. jeńców Niemcom, zwolnieniach i ucieczkach, na początku listopada 1939 w radzieckich obozach jenieckich przebywało ok. 170 tys. osób. We wrześniu 1939 ZSRR nie był stroną konwencji genewskiej z 1929 o jeńcach wojennych i nie stosował jej ustaleń.
Wbrew powszechnie przyjętym zasadom żołnierze polscy wzięci do niewoli nie pozostali pod władzą Armii Czerwonej, lecz przekazano ich NKWD. W krótkim czasie stali się więźniami i trafili do obozów pracy rozrzuconych po całym ZSRR. Tylko ok. 20 tys. żołnierzy mogło kontynuować walkę w armii generała W. Andersa, utworzonej na podstawie umowy Sikorski-Majski z 30 lipca 1941. Około 150 tys. osób padło ofiarą eksterminacji w więzieniach śledczych, łagrach i obozach jenieckich. Bezprzykładnego mordu dokonano z polecenia najwyższych władz radzieckich na jeńcach z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa, zamordowanych w Katyniu, Charkowie i Twerze.
Po podpisaniu 28 września 1939 niemiecko-radzieckiego traktatu pokojowego o granicach i przyjaźni, w obrębie ZSRR znalazł się obszar o powierzchni 200 tys. km2, tj. 51,6% przedwojennej Polski, zamieszkany przez ponad 13 mln obywateli, w tym 5,2 mln Polaków. Po przekazaniu w październiku 1939 okręgu Wilna Litwie przytoczone dane wyniosły odpowiednio: 193 tys. km2, 50% terytorium, ok. 12,5 mln obywateli, w tym 4,7 mln Polaków. 22 października 1939 na terenach zagarniętych przez ZSRR przeprowadzono "wolne wybory" do Zgromadzeń Ludowych Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Wybory poprzedzone aresztowaniami polskich przywódców politycznych, dokonane w warunkach terroru policyjnego, przy braku alternatywy (jedna lista wyborcza), zakończyły się zwycięstwem komunistów. W kilka dni później obydwa Zgromadzenia podjęły uchwały o przyłączeniu do ZSRR. 1 i 2 listopada 1939 Ukraina Zachodnia została formalnie włączona do Ukraińskiej SRR, a Białoruś Zachodnia do Białoruskiej SRR.
Od momentu wkroczenia Armii Czerwonej na ziemie Rzeczypospolitej trwały masowe aresztowania obywateli polskich należących do klas posiadających, policjantów, księży, inteligencji, oficerów i podoficerów Wojska Polskiego. Do czasu rozpoczęcia (1940) wielkich deportacji ludności do radzieckich więzień trafiło ok. 200 tys. osób, przeważnie narodowości polskiej.
Ogromną zbrodnią były masowe wysiedlenia i przemieszczenia ludności polskiej na terenach okupacji radzieckiej w latach 1939-1945, które objęły ok. 2 mln osób. Pogwałceniem międzynarodowego prawa ludności do określenia swej przynależności narodowej był dekret Rady Najwyższej ZSRR z 29 listopada 1939, na mocy którego obywatelom zajętych terenów II Rzeczypospolitej nadawano przymusowo obywatelstwo radzieckie i do maja 1940 przeprowadzano tzw. paszportyzację (wydawanie dowodów osobistych). Przymusowe narzucanie obywatelstwa miało na celu m.in. usankcjonowanie powołania ok. 210 tys. młodych Polaków do Armii Czerwonej. Zarządzeniem władz radzieckich wyrugowano ze szkół język polski, zlikwidowano polskie placówki kulturalne i polską prasę. Skonfiskowano majątek kościelny, kościoły zamieniano na magazyny, kina bądź domy kultury szerzące komunistyczną propagandę. Przejęcie przez władzę radziecką fabryk, banków i majątków ziemskich, nieekwiwalentna wymiana polskiego złotego na rosyjskiego rubla przy górnej granicy wymiany 250 zł na osobę, rabunki mienia państwowego i prywatnego sprawiły, że społeczeństwo żyjące pod okupacją radziecką znalazło się w skrajnej nędzy.
Po napaści A. Hitlera na ZSRR (22 czerwca 1941), wobec braku możliwości ewakuacji, NKWD mordowało więźniów skazanych na wysokie wyroki, chorych i niezdolnych do marszu. W lwowskich Brygidkach i na Zamarstynowie zamordowano ok. 8 tys. więźniów, podobnie likwidowano więzienia w: Kijowie, Smoleńsku, Charkowie, Równem, Berdyczowie, Berezweczu, Mińsku. Ogółem z rąk radzieckich i od bombardowań niemieckich zginęło ok. 80 tys. Polaków.
Dalszy rozwój wypadków, a w szczególności zerwanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy ZSRR i rządem polskim w Londynie (26 kwietnia 1943), utworzenie Związku Patriotów Polskich i Armii Polskiej w ZSRR, ustalenia w sprawie polskiej na konferencjach Wielkiej Trójki w Teheranie i Jałcie, powstanie Krajowej Rady Narodowej, sprawił, że po wkroczeniu Armii Czerwonej na wschodnie ziemie przedwojennej Polski władze radzieckie traktowały je jako część terytorium własnego państwa i podjęły działania skierowane przeciwko Polskiemu Państwu Podziemnemu, reprezentowanemu przez rząd polski na emigracji. Współpraca Armii Czerwonej z polskimi zgrupowaniami AK trwała tylko w okresie wspólnych walk przeciwko Niemcom.
Po przejściu frontu rozpoczęły się aresztowania oficerów i rozbrajanie żołnierzy. Oficerów wywożono w głąb ZSRR, żołnierze mogli wybierać pomiędzy wcieleniem do armii Z. Berlinga a zsyłką. Nie wszyscy jednak mieli wybór, w głąb Rosji wywieziono całą 27 Wołyńską Dywizję Piechoty AK, zgrupowanie pułkownika A. Krzyżanowskiego (5,5 tys. żołnierzy) biorące udział w wyzwoleniu Wilna (operacja Ostra Brama), 5 Dywizję Piechoty AK pułkownika W. Filipkowskiego (3 tys. żołnierzy) walczącą przy oswobodzeniu Lwowa. Przypadki zbrojnego oporu wobec Armii Czerwonej najczęściej kończyły się fizyczną likwidacją oficerów i żołnierzy, jak np. podczas potyczki oddziału podpułkownika M. Kalenkiewicza z oddziałami policyjnymi NKWD 21 sierpnia 1944 pod Surkontami, gdzie żołnierze radzieccy dobili wszystkich rannych Polaków. Przekroczenie Bugu, uznanego przez władze radzieckie za granicę Polski, nie zmieniło metod ich działania wobec przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego i AK.
Wbrew stanowisku prawowitego rządu i narodu polskiego władzę w kraju oddano komunistom. 23 lipca 1944 PKWN wydał dekret o podporządkowaniu spraw dotyczących AK i innych polskich organizacji kompetencji sądów wojskowych ZSRR. Wzmogły działalność NKWD i kontrwywiad Armii Czerwonej Smiersz. Po wyzwoleniu w lipcu 1944 Lubelszczyzny, przy znacznym udziale 3 Dywizji Piechoty AK pułkownika A. Świtalskiego i 9 Dywizji Piechoty AK generała L. Bitnera, żołnierze tych zgrupowań znaleźli się m.in. w obozach w Nowinach, Poniatowej, Skrobowie, Majdanku. Podobny los spotkał żołnierzy AK w okręgu krakowskim i białostockim oraz na obszarze warszawskim. 1944 PKWN powołał Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, który ściśle współpracował z radzieckimi organami bezpieczeństwa w tropieniu ukrywających się działaczy politycznych i żołnierzy podziemia.
Łącznie na obszarze przedwojennej Polski radzieckie i polskie siły bezpieczeństwa aresztowały w latach 1944-1945 ok. 200 tys. osób, w tym 50 tys. żołnierzy AK. Jawnym pogwałceniem prawa międzynarodowego był proces szesnastu przywódców państwa polskiego przed radzieckimi organami sądowymi. Oficerowie NKWD nadzorowali pracę kontrwywiadu Wojska Polskiego (Główny Zarząd Informacji) i resortu bezpieczeństwa Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, prowadzących walkę z podziemiem zbrojnym i politycznym w Polsce w latach 1944-1948.
1990 rząd M.S. Gorbaczowa oficjalnie potwierdził odpowiedzialność NKWD za zbrodnie na ponad 20 tys. oficerów polskich, policjantów i urzędników państwowych w Katyniu, Charkowie i Twerze, a w grudniu tegoż roku ujawnił dokumenty potwierdzające odpowiedzialność najwyższych władz ZSRR (m.in. Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików)) za zbrodnie i ich ukrywanie.