Historia Instytucji Politycznych - wykłady
Instytucja polityczna - to immanentna część systemu politycznego i społecznego. Końcowy efekt procesu instytucjonalizacji
a)to wyodrębniony zespół ludzi dysponujący określonym zasobem materialnym i organizacyjnym, umożliwiającym im uczestniczenie w życiu politycznym. Każdy aktor polityczny(państwo, partie, ruchy społeczno - polityczne, organ państwowy, grupa nacisku czy wspólnota samorządowa)
b) to zespół norma prawnych lub obyczajowych dotyczący organizacji jakieś dziedziny życia(np. prawo wyborcze, referendum, inicjatywa ludowa, votum nieufności)
c) to zespół urządzeń, w których wybrani członkowie gromadzący się otrzymują uprawnienia do wykonywania określonych publicznych, niepersonalnych czynności, służących do zaspokojenia potrzeb grupy i ludności (np. zgromadzenia ludowe w starożytnej Grecji)
d) to role społeczne, szczególnie wyniosłe dla danej społeczności (np. Rzecznik Praw Obywatelskich)
Zgromadzenia
Zgromadzenie ludowe (starożytność)- przed V w. p.n.e. w Atenach panowała tyrania. Po reformach Solona nadeszły czasy demokracji ateńskiej. Filarami jej były:
eklezja - zgromadzenie ludowe i Rada 500 (zgromadzenie ludowe = eklezja). Należeć doń mogli jedynie mężczyźni ok. 25 roku życia, z ojca i matki rodowici Ateńczycy. Z życia publicznego wyłączeni byli: kobiety, niewolnicy, metojkowie (wolni cudzoziemcy). Najczęściej do Zgromadzenia Ludowego należeli mieszczanie. Spotkania pod gołym niebem na Wzgórzu Pnyks (ok. 1300 osób).Siadano na ziemii. Od IV wieku p. n. e. Wybudowano drewniane ławy. Jeśli ktoś nie zmieścił się na Wzgórzu mógł usiąść poza ale już tylko w roli obserwatora. Przy glosowaniu obowiązywała zasada quorum (większość 600 głosów). By uczestnicy Zgromadzenia byli stratni finansowo, gdyż musieli na kilka dni przerywać interesy Agyrohlos wprowadził odpłatność za przynależność do Zgromadzenia. Przed obradami oczyszczono miejsce krwią zwierzęcą, rzucano klątwy na tych, którzy chcieli celowo wprowadzić w błąd Zgromadzenie. Pierwszeństwo na mównicy przysługiwało osobom ponad 50-letnim. Początkowo Zgromadzenie odbywało się raz na miesiąc, później już 4 razy w miesiącu. Nazwisko wnioskodawcy było podawane przy wniosku i on odpowiadał za niego. Jeśli wniosek był sprzeczny z prawem, odpowiadał przez sadem ludowym. Na zgromadzeniu przemawiali gł. Oratorzy(Perykles, Demostenes m.in.).ich wystąpienia były z reguły krótkie i rzeczowe.
Tryb podejmowania decyzji. Każdy obywatel mógł zgłosić wniosek, wstępnie opracowany przez urzędników. Zgromadzenie Ludowe dyskutowało o wniosku i później poddawało go pod głosowanie jawne. Patrzono na większość optyczną. Tajne głosowania odbywały się jedynie w przypadku sadu skorupkowego(ostracyzm). Spotkania miały tematy cykliczne: wybór urzędników, ocena już rządzących, obronność, rozdawnictwo zboża, ostracyzm obywatelski. Spisywano na tabliczkach (skorupkach) nazwisko osoby, która zdaniem obywateli zagrażała dobru społeczeństwa Aten. Gdy nazwisko powtarzało się zbyt wiele razy, jego właściciel musiał opuszczać miasto na 10-15 lat (takie tymczasowe pozbawienie praw, bowiem nie pozbawiano go ich formalnie). Ponadto na spotkaniach rozpatrywano prośby obywateli, a także sprawy zastrzeżone dla Heroldów i Posłów. Zgromadzenie mogło nadać obywatelstwo Aten, wyłaniało komisji ustalało diety. Wybierało także żołnierzy oraz wojskowych i urzędników. Każdy dokument zatwierdzony przez Zgromadzenie miał pieczęć „edeoxe to demo” - „zatwierdzone przez lud”.
Rada 500 - na urzędy mężczyzn wybierało się losowo(pod warunkiem, ze byli rodowitymi Ateńczykami z obojga rodziców i ukończyli lat 30). Poddawano ich dokimazji - czyli ocenie moralności. Podczas służby urzędniczej byli oni zwolnieni z wojska. Po ukończeniu kadencji ogłaszali sprawozdania z jej przebiegu. Urzędników tych podzielono na 10 zespołów po 50 osób. Stale urzędowało 50 radnych przez 34-36 dni(1 rok księżycowy). Co dzień wybierali jednego przewodniczącego, który miał kadencję jeden raz w życiu na 1 dzień. Funkcje rady: realizacja zadań Zgromadzenia Ludowego, reprezentacja Zgromadzenia w okresie bez obrad, nadzór nad urzędnikami, otwieranie i zamykanie posiedzeń Zgromadzenia, ustalanie porządku obrad Zgromadzenia, opiniowanie wniosków, załatwianie spraw pilnych, nie mogących czekać na posiedzenie Zgromadzenia. Ochlokracja - rządy ludzi, którzy należeli do Zgromadzenia by pobierać opłaty nic faktycznie nie robiąc.
Wiec plemienny - w VI - X w. n.e. Słowianie żyli w organizacji plemiennej lub szczepowej. Demokracja taka oparta była na filarach: wiec plemienny - należeli doń ludzie wolni i zdolni donoszenia broni (mężczyźni). Brak administracji, bo administracja znajdowała się w rękach wiecu. Brak tu kobiet i niewolników. Przed obradami wnioski były opracowywane przez starszyznę. Ludność przegłosowywała je na wiecu. Wyrazem akceptacji było potrząsanie bronią. Wiec to faktyczne narzędzie starszyzny. Sprzeciw wobec wniosku kończył się dość tragicznie(spaleniem domostwa)/ Wiece to także spotkania towarzyskie, gdzie pobierali się młodzi, gdzie wymieniano informacje itp. Niektóre wiece wniosły cenzus majątkowy. Osoba uboższa mogła być jedynie obserwatorem. Wiec mógł być zwoływany przez każdego członka(czasem tylko starszyzna lub książę). Podczas wiecu miały miejsce obrzędy religijne, stąd pytanie Boga o zdanie w danej sprawie. W niektórych plemionach za przybycie ostatnim groziła kara śmierci. Dlatego mężczyźni zjawiali się w grupach. Kary za przerywanie mówcy (np. groźba mieczem lub ucinanie płaszcza). Wiece organizowano na polach przedmieść. Wyjątkiem była starszyzna, która przed wiecem obradowała w budynku. Tematy wieców: sprawy ważne z punktu widzenia starszyzny, sprawy pokoju i wojny, zmiana lub przyjęcie nowej ...rel?, traktaty, wymierzanie kary, sprawy gospodarcze, konsolidacja plemienia. Wraz ze wzrostem władzy możnowładcy, rola wiecu malała.
REFERENDUM
1. Geneza: reforme al. Populum(łac.)-stawianie zapytania; refero(łac. )- odwołuję się
Demokracja bezpośrednia kładzie nacisk na bezpośrednie uczestnictwo obywateli w polityce. Należy więc stworzyć ku temu warunki. Umożliwia to instytucja referendum. Początki referendum dał francuski myśliciel J. J. Roseeau, autor „umowy społecznej”, „zwierzchnictwa ludu”. Rosseau szukał formy zrzeszenia, która dałaby obywatelom prawdziwa wolność, aż to można uzyskać jedynie przy prawdziwej równości wszystkich obywateli. Suwerenność ludu jest niezbywalna i nie można jej nikomu powierzyć(wykluczał wiec monteskiuszowski podział władzy). Tylko lud może dyktować prawo, które wykonuje rząd, To władza jest urzędnikiem ludu, a nie odwrotnie (odrzucenie systemu reprezentacji)
Definicje referendum:
Referendum to instytucja demokracji bezpośredniej
To instytucja pośrednią między rządem bezpośrednim , a systemem reprezentacji
To głosowanie ludu nad ważniejszymi zagadnieniami z życia państwa
Atrybuty referendum: bezpośredni udział ludzi w wypowiadaniu się, posiadanie 1 głosu przez głosującego, uznanie woli większości za decydującą w rozstrzygnięciu sprawy
elementy składowe referendum: Przedmiot- sprawy przedstawiane obywatelom by mogli się opowiedzieć (sprawy ściśle zastrzeżone w konstytucji lub ustawie); Podmiot- prawo organu państwa lub grupy obywateli do domagania się przeprowadzenia głosowania w danej sprawie (np. inicjatywa ludowa, Sejm, Prezydent)
Podział referendum: ze względu na zasięg: regionalne i ogólnokrajowe; ze względu na czas przeprowadzania: konstytucyjne (przed podjęciem decyzji, by zapoznać się z opinia obywateli przez organy państwa; minusem brak mocy wiążącej) i ratyfikacyjne - po podjęciu decyzji w celu uzyskania aprobaty ludu dla wejścia decyzji w życie; ze względu na przepis prawny: konstytucyjne, ustawodawcze, międzynarodowe; ze względu na konieczność zastosowania referendum: obligatoryjne (konstytucja lub ustawa głosi, ze dana decyzja, by wejść w życie musi być poparta referendum) i fakultatywne (konstytucja lub ustawa głosi, ze dane decyzje mogą być poparte referendum); ze względu na rezultat dla układu sil politycznych: prohegemoniczne (utrzymanie władzy sil rządzących) i antyhegemoniczne (przejecie władzy przez opozycje lub wstrzymanie decyzji ekipy rządzącej); ze względu na inicjatora: kontrolowane(przez siły rządzące) i niekontrolowane
Referendum w USA
Narodziny referendum w USA to okres kształtowania się federalnego państwa USA. Pierwsze referendum przeprowadzono w Massachusetts w 1778 r, - głosowano w sprawie konstytucji8.Udziałw wzięli wszyscy pełnoletni. Konstytucje odrzucono głosowaniem 5:1 (?)
Drugie referendum przeprowadzono w 1780 w New Hampshire, przedstawiono wówczas nowy projekt konstytucji i oddano go pod referendum. Przyjęto ją . Referenda są przeprowadzane jedynie w obrębie stanów. Kolejne referenda odbywały się także w latach: 1778(referendum nad konstytucją, którą odrzucono, 1781 nowy projekt ponownie odrzucony, 1784 nowy projekt, który przyjęto. Pozostałe stany przyjęły konstytucję decyzja ciał politycznych. Dopiero później referendum przyjęto w pozostałych stanach. Referendum opóźnione na Południu USA, bo siły polityczne nie były skore do zmian, istniał ponadto duży odsetek analfabetów(większy niż na Północy). Pierwsze referendum jakie odbyło się na Południu, miało miejsce w stanie Wirginia ok., 1920 r. Obecnie na 50 stanów, aż 49 ma w swoim prawie instytucje referendum (wyjątkiem: Delaware). W połowie XIX wieku zaczęto poszerzać przedmiot referendum. Podczas kryzysu ekonomicznego władze stanowe zaczęły zaciągać długi w postaci obligacji. Spotkało się to z dużą krytyką opinii publicznej. Poszerzono więc przedmioty referendum i rozpisano referendum „o zaciąganie zobowiązań finansowych przez władze stanowe”. Odbyło się ono w roku 1842 na Rhode Island i było to pierwsze takie referendum. Społeczeństwo zadecydowało ,ze władze mogą zaciągać dług do 50 tysięcy dolarów bez zgody społeczeństwa. Inne przedmioty referendum to m. in. wprowadzenie prohibicji, wybór miejsca Uniwersytetów stanowych, wybór miejsca urzędów stanowych. Pod koniec XIX wieku wprowadzono referendum konsultatywne. W 1883 roku pierwsze takie głosowanie odbyło się w Nowym Jorku i dotyczyło pracy więźniów. Dzisiaj referendum zarządzane jest :podczas wyborów prezydenckich(lata parzyste), prawyborów, podczas innych wyborów(lata nieparzyste). Od 1878 r. gdy wprowadzono referendum do 2000r. przeprowadzono 100 tys. referendów. Najwyższy poziom frekwencji towarzyszy wyborom prezydenckim lub gdy przedmiot referendum jest kontrowersyjny. Niższy przy innych wyborach lub prawyborach.
Referendum we Francji
Francja jest państwem, gdzie instytucja referendum została wykorzystana.... Grunt pod referendum przygotował J.J. Rosseau. Pierwsze referendum przeprowadził Konwent narodowy w 1793 roku. Przedmiotem była konstytucja jakobińska 94% głosów za. Konstytucja wysunęła na czoło społeczeństwo w roli suwerena. W rzeczywistości konstytucja nie obowiązywała, gdyż Francja miała zmieniony ustrój przez rewolucje. Konwent Narodowy stworzył nowa konstytucję. 1795 r. referendum - zatwierdzono ją 90% głosów. Konstytucja deryktorialna (dyrektorialna- myślę, sprawdzić!!!) zlikwidowała demokracje bezpośrednią. 1800- referendum nad konstytucją Napoleona. Konstytucja konsularna - niedemokratyczna 99% za. !800- 1945 - referendum zginęło z życia politycznego, a zastępował je plebiscyt. 1945 r - przedmiotem referendum było pytanie o utrzymanie systemu IV Republiki Francuskiej a także o poszerzenie uprawnień Konstytuanty. Naród zadecydował, że utrzyma system IV republiki i poszerzy kompetencje Konstytuanty (wyraz zaufania do de Gaulla). 1946 r - społeczeństwo za namowa de Gaulla w referendum odrzuciło projekt nowej konstytucji8. 1946 r. referendum nad kolejnym projektem konstytucji - odrzucono(przeciw 73%). W latach 1947 - 1957 referendum znów znikło ze sceny politycznej Francji, gdyż uznano je za niedemokratyczne. W 1958 roku Zgromadzenie narodowe pod naciskiem wojska francuskiego zaczęło pracę nad nowa konstytucją. 85 % społeczeństwa opowiedziało się za. Referendum miało znamiona plebiscytu. Ponowny wyraz zaufania do rządów de Gaulla. Proklamowano V republikę francuską. Suwerenność należy do ludu. Konstytucja przewiduje 2 rodzaje referendum: konstytucyjne i ustawodawcze. W latach 1958 - 2002 przeprowadzono 8 referendów: głównie ogólnopaństwowe, 3 dotyczyły rewizji konstytucji, 3 dotyczyły dekolonizacji(Algieria i Nowa Kaledonia) oraz 2 ratyfikowały traktaty międzynarodowe.
Rewizja konstytucji: 1962 r - zmiana wyboru prezydenta. Propozycja wyborów bezpośrednich przeszła. 2002 r - skrócenie kadencji prezydenta z 7 na 5 lat. Również zatwierdzone.
Ratyfikacja traktatów: 1972 r. rozszerzenie EWG o 4 nowe państwa. Przeszło 84 głosami. 1992 r - traktat z Maastricht - ratyfikacja. Przeszło 49% głosów.
(semidemokracja - referendum zarządza władza)
Referendum w Szwajcarii
Korzeni referendum można szukać w narodach pasterzy, którzy wspólnie decydowali czy zejść z gór czy jeszcze tam pozostać. Państwo o najczęściej występującej instytucji referendum i inicjatywy ludowej. Początki referendum odbywały się na poziomie gmin i kantonów, ogólnopaństwowe dopiero w 1848 roku. Referendum w Szwajcarii to także wpływ rewolucji francuskiej i Bonapartego. Do konstytucji instytucję tę wprowadzono w 1798 r. Opracowano ja na wzór francuski w Paryżu.
Pierwsze referendum odbyło się w 1802 r. nad nowa konstytucją. Referendum przeprowadzono w gminach podczas 4 dni. Najwięcej ludzi wstrzymało się od głosu. Do tych, którzy się wstrzymali dodano głosy za i konstytucja została przyjęta. W 1848 roku referendum odrzuciło nowa konstytucję. Podobnie było w referendum w roku 1872. Dopiero w 1884, referendum zaowocowało przyjęciem konstytucji(14 kantonów i 1,5 kantonu ludności w głosowaniu - to wymóg??) W 1999 referendum przyjmujące konstytucję. W latach 1848 - 2000 miało miejsce az 196 referendów obligatoryjnych: pilne ustawy federalne wspólnoty ponadnarodowej, ratyfikacja umów międzynarodowych, zmiana konstytucji federalnej (głosuje naród i kantony - podwójne referendum).. W latach 1848 - 2000 miało miejsce 139 referendów fakultatywnych(70% akceptowalno): ustawy federalne, uchwały federalne, umowy federalne zwarte na czas nieokreślony. Przedmiotem referendum są ponadto: finanse i podatki, komunikacja, ochrona środowiska, energetyka, prawa polityczne, przystępowanie do organizacji międzynarodowych. Dopiero w roku 1990 w Appenzel kobiety mogły brać udział w referendum. W Szwajcarii od 1971(a nie od 1972?). Referendum w Szwajcarii stosuje się na poziomie kantonów, gmin i federacji.
Referendum w Polsce.
Próby instytucjonalizacji w Polsce to okres 20-lecia międzywojennego. Konstytucja marcowa z 1921 r. Polscy Posłowie Socjalistyczni(;)) - przewidywali powołanie referendum na żądanie 100 tys. Obywateli, Sejmu, Prezydenta, rady Ministrów, izby Pracy(kwestie dotyczące prawa pracy). Referendum fakultatywne w sprawie zmiany konstytucji.
Jerzy Buzek - instytucje referendum można wykorzystać jedynie w Wielkopolsce i na Śląsku, gdzie mieszka większość dorosłych ludzi umiejących czytać i pisać. Żadna z konstytucji (marcowa, kwietniowa, lipcowa) nie przewidywała referendum.
Pierwsze referendum odbyło się w 1946 roku z inicjatywy PSL - Mikołajczyk i dotyczyło sprawy rewizji konstytucji. E. Osóbka - Morawski na spotkaniu PPR - PPS przedstawił projekty referendum o: zachodniej granicy, likwidacji senatu i reformie gospodarczej. Podstawą do przeprowadzenia referendum była ustawa Krajowej rady Narodowej o głosowaniu ludowym z 1946 r. („ustawa o przeprowadzeniu głosowania ludowego”). Referendum było jednorazowe, gdyż ustawa miała charakter jednorazowy. Spisy uczestników referendum sporządziła administracja.
18.10. 2003
1946 r - referendum - administracja ustala listy osób, które miały być uprawnione do wzięcia udziału w referendum(początkowo było 10, 6 mln, a w komunikacie końcowym podano ponad 11 mln). Przed referendum panowała w Polsce trudna sytuacja. Członków PSL szykanowano, był jednak dobrze przygotowany do referendum(ponad 15 mln ulotek wyrzucono z samolotów, ponad 84 mln plakatów i broszur, zatrudniono znane osobistości, wykorzystano radio w celu uzyskania odpowiedzi „3 razy TAK”)
30 czerwca 1946 - referendum(pytania: likwidacja senatu, reformy gospodarcze - gł. Rolna, granica zachodnia); 2 razy Tak - chciano miast senatu utworzyć Radę Gospodarczą.
Wyniki: 90% frekwencji(według komunikatu końcowego) - dane oficjalne:
1 pytanie - Tak - 68,2 %
2 pytanie - Tak - 77,3%
3 pytanie - Tak-94,2%
PSL składa protest - uważają że „sfałszowano referendum”, m. in. ambasadorzy USA i GB tez ale nic to nie daje(znaleziono kartki z odpowiedziami na NIE, które wyrzucono i na tej podstawie wysunięto protesty). Dane z wymienonego komunikatu podawano do połowy lat 90-tych. A. Paczkowski i A. Czubiński badali to referendum i doszli do wniosku, że prawidłowe wyniki wyglądały mniej więcej tak:
1 pytanie- Tak - 26,9%
2 pytanie - Tak - 42%
3 pytanie Tak - 67%
niestety nie doszli , w którym momencie podjęto decyzję o sfałszowaniu referendum(prawdopodobnie w trakcie jego trwania). Dane z okręgowych komisji wyborczych były tajne.
1987 - kolejne referendum w Polsce. Odbyło się 29 listopada. Szansa na odwołanie się do instytucji referendum związana była z X zjazdem PZPR z 1986 roku(hasła :politycznej odnowy, jawności życia politycznego). Konstytucja z 1952 r nie przewidywała bowiem referendum w naszym kraju(poprzednie zresztą tez). Trzeba zatem było stworzyć podstawy prawne do przeprowadzenia referendum. W 1983 roku PRON postulował ustawę o konsultacjach społecznych i tym projektem zajęto się właśnie w 1987. Na początku roku 115 posłów wniosło projekt ustawy o referendum.6 maja 1987 Sejm uchwalił zmianę konstytucji. Do artykułu 2 wprowadzono nowy ustęp - „sprawowanie władzy państwowej przez lud pracujący następuje także w drodze referendum” - jego tryb miała uchwalić ustawa późniejsza. Tego samego dnia ustawę tę przyjęto. „Ustawa o konsultacjach społecznych i referendum” stała się podstawa prawną do przeprowadzenia referendum. Ustawa ta posiadała zapis, że przedmiotem referendum są sprawy mające węzłowe znaczenie dla kraju, określonego terenu. Nie mogły nim być objęte sprawy dotyczące obronności kraju i sił zbrojnych PRL, a także bezpieczeństwa państwa i spraw objętych tajemnicą państwowa. Zaznaczono, że podmiotem referendum(tym, kto może je zainicjować) są Rada Państwa, Rada Ministrów, Krajowa rada PRON, nie zaznaczono zatem obywateli;) Zaznaczono również, że by referendum było rozstrzygające, musi być poparte przez większość uprawnionych do głosowania. Na podstawie tej ustawy Przewodniczący Krajowej Rady PRON Jan Dobraczyński 7 października 1987 roku zwrócił się do marszałka Sejmu z wnioskiem o przeprowadzenie referendum ogólnokrajowego w sprawie reformy gospodarczej i demokratyzacji szycia spoęłcznego.10 października 197 Sejm podjął uchwałę a przeprowadzeniu referendum i ustalił jego dat na 29 listopada. Władze chciały uzyskać poparcie dla tzw.2-ego etapu reformy gospodarczej. Dwa pytania, które wówczas zadano dotyczyły właśnie tych spraw, o które postulował Dobraczyński. Jak na ironię, narzucały one odpowiedzi , były bardzo długie i skomplikowane. Dlatego równolegle z uchwaleniem referendum, przyjęto uchwałę w której ustalono 12 objaśnień dla pytania nr 1 i aż 17objaśnień dla pytania nr 2.
Łącznie w referendum wzięło udział 67% osób. Z tego 44 % uprawnionych odpowiedziało „tak” na pytanie nr1, a 46% na pytanie nr 2. Na żadne z pytań nie odpowiedziała zatem większość uprawnionych, co spowodowało, że referendum nie było wiążące.
1996 r. - odbyło się 3 referendum ale pierwsze już po zmianach ustrojowych. Z 28 mln uprawnionych do głosowania, do urn wyruszyło zaledwie 32%. Referendum to dotyczyło uwłaszczenia powszechnego. Zadano wówczas 5 pytań:
1.za powszechnym uwłaszczeniem obywateli
2.o zobowiązaniach emerytów i rencistów - z prywatnego majątku państwa
3. o powstaniu funduszy emerytalnych
4. o NFI
o bonach prywatyzacyjnych
żadne z pytań nie uzyskało powyżej 50%. Po raz kolejny referendum nie było wiążące.
25 maja 1997 roku - odbyło się pierwsze referendum konstytucyjne. Obawiając się , ze znów nie będzie wymaganych 50%, uchwalono „ustawę o trybie przygotowania i utrwalenia konstytucji”. Zwalnia ona z obowiązku uzyskania 50% poparcia. frekwencja wyniosła 42, 8%. Za konstytucją opowiedziało się prawie 53% uprawnionych, reszta była przeciwna a więc stosunkowo dużo ludzi. Warto tez zwrócić uwagę na fakt, iż w referendum tym nie mogli brać udziału Polacy,. Którzy przebywali we Francji (były tam w tym samym czasie wybory parlamentarne), choć sądzi się ,że nie zaważyłoby to znacznie na wyniku referendum. Generalnie powyższe fakty dowodzą niskiej partycypacji politycznej w naszym narodzie.
Obecna konstytucja wymienia 3 rodzaje referendum (art.125)
1.konstytucyjne - w sprawie zmiany konstytucji(fakultatywne)
2. w sprawach międzynarodowych(fakultatywne)
3. w sprawach o szczególnym znaczeniu dla kraju
7, 8 czerwca 2003 - referendum unijne (akcesyjne); po raz pierwszy trwało 2 dni. Tym razem uchwalono, ze by było rozstrzygające musi być poparcie 50% uprawnionych. Dlatego obawiano się niepowodzenia, kiedy po pierwszym dniu tylko 17,6% wzięło udział. Najmniej zwolenników było na wschodzie kraju. Najwyższą frekwencję w pierwszym dniu, odnotowano w obwodach zagranicznych(np. w USA ponad 80% głosowało za - wyjątkiem było Chicago, okręg z miejscem głosowania w kościele św. Jana - tam na ok. 1.289 głosujących, aż 875 osób było przeciwnych). Przed referendum bardzo widoczna była kampania mająca zachęcić Polaków do politycznego uczestnictwa w referendum, odbyły się nawet debaty telewizyjne związane z tym wydarzeniem. W drugim dniu partie mogły się cieszyć. Udało się bowiem uzbierać 59% wynik potrzebny do tego, by referendum było wiążące. W tym 82% głosowało za wejściem do UE, reszta była przeciwna. Nie był to superwynik, bowiem więcej ludzi głosowało w podobnych referendach na Malcie, Litwie i Słowenii. Obawy o przekroczenie 50% wynikały tez z faktu, że 27 kwietnia 2003 zorganizowano parareferendum europejskie w Kórniku, gdzie frekwencja wyniosła zaledwie 27% (co prawda 81% było za tak, ale i tak niska frekwencja).
6 razy odbyło się ogólnokrajowe jak dotąd, choć po 1989 r. było kilkadziesiąt projektów przeprowadzenia referendum. Tematem zastępczym jest oczywiście aborcja. Pierwszy taki projekt wysunięto już w kwietniu 1991 roku, później w 1992 wysunięto kolejne dwa. Do dziś temat ten jest wciąż odgrzewany. Inne projekty dotyczyły: przeprowadzenia głosowania dotyczącego energetyki jądrowej (1990 - Żarnowiec, referendum się nie odbyło ale rozmowy przyniosły pozytywny efekt), likwidacji senatu, reprywatyzacji lasów państwowych, przystąpienia do NATO itp.
W 1996 r. przeprowadzano badania dotyczące tego, w jakich sprawach Polacy chcieliby głosować w referendum. Wyniki: 66% za aborcją, 64% za konstytucją, przystąpieniem do UE. Najmniejsze poparcie uzyskało przyjęcie budżetu państwa.
W Polsce występuje też instytucja referendum lokalnego, gminnego. Od 11 października 1991 r mamy „ustawę o referendum gminnym”(ostatnia nowelizacja z 2000r.), która określa że formą wyrażania woli mieszkańców gmin są właśnie referenda gminne. Tematami takich referendów są m.in.: odwołanie rady gminy przed upływem kadencji, samoopodatkowanie się mieszkańców gminy (na cele publiczne), wszystkie ważne sprawy dotyczące gminy. Z wnioskiem o referendum może wystąpić: rada gminy bądź jej mieszkańcy (pod wnioskiem musi podpisać się wtedy min 1/10 mieszkańców gminy uprawnionych do głosowania). Wynik jest rozstrzygający gdy udział weźmie min. 30 % uprawnionych. Najczęściej referenda takie odbywają się obecnie w pierwszych dwóch kwestiach.
Wrzesień 1997 r - mieszkańcy zakopanego głosowali w referendum za przeprowadzeniem igrzysk Zimowych - referendum to było wiążące, frekwencja wyniosła bowiem 38%, z czego 83% było za.
LANDESGEMEINDE
(gemeinde, teilgemeinde)
Instytucja charakterystyczna dla 3 gmin szwajcarskich. Jest to jedna z najstarszych instytucji demokracji bezpośredniej (w czystej postaci) - nie ma systemu reprezentacji. Kiedyś było to Zgromadzenie mężczyzn zdolnych do noszenia broni, obowiązywał cenzus majątkowy i brali w nim udział wszyscy mężczyźni ze szczepu. Dziś odbywa się tradycyjnie pod gołym niebem z zachowaniem stałego ceremoniału. Kiedyś w gminach Appenzel, Glarus, Uri, Zug, Unterwalden i Schwyz. Teraz tylko w Appenzel, Glarus i Unterwalden.
Głosowanie tradycyjne - jawne przez podniesienie ręki. Rada Gminy - wybierana jest przez to Zgromadzenie, także skarbnik i sekretarz. Liczba mieszkańców tych gmin nie jest duża, dlatego jest to możliwe.
Appenzel - w XVI wieku podzielił się na Innerrhode i Aussenrhode ale w obydwu istnieje instytucja landesgemeinde. W latach 80, 90 wprowadzono małe poprawki. Obowiązuje konstytucja z 1972 roku. Spotykają się raz w roku, w ostatnią niedzielę kwietnia. W 1378 r. po raz pierwszy doszło prawdopodobnie do zwołania Landesgemeinde, jednak wszystkie dokumenty zaginęły. W 1403 roku odbyło się pierwsze udokumentowane zgromadzenie. Jest władzą suwerenną podejmującą najważniejsze decyzje. Uroczystość rozpoczyna wyjście z kościoła pod wezwaniem św. Mauritiusa członków rady gminy na krótko przed wybiciem godziny 12., skąd wyruszają przed ratusz. Poczet przechadza się przy wtórze muzyki Gucciego(?). Udział biorą mieszkańcy na stałe zamieszkali w tej gminie, którzy ukończyli 20 rok życia (od 1992 r. cenzus wieku podniesiono, przedtem 18 lat). Do 1990 r. tylko mężczyźni brali udział z zgromadzeniu, teraz kobiety zostały również dopuszczone.. Wybierają tez przewodniczącego: czynny (Landamman), bierny (Landestatthalter).
Glarus - spotykają się raz w roku., z reguły w pierwszą sobotę lub niedzielę maja. Spotykają się na placu Zaunplatz o godzinie 9:30 rano. Trzeba mieć kartę do głosowania, by mieć udział (przechodzi ona z pokolenia na pokolenie ale nie biorą jej na spotkania, bo i tak każdy każdego zna).
Stuhl - miejsce, z którego się przemawia(ludziska zbierają się w kółeczku wokół)
Inicjatywa Ludowa, obywatelska
Demokracja bezpośrednia, gwarantuje możliwość wystąpienia określonej grupie obywateli lub organizacji politycznej czy społecznej z projektem ustawy. W zależności od kraju ustawa może wywołać referendum , jak w Szwajcarii albo nic nie spowodować, jak w Polsce.
Szwajcaria
Istnieją jej 4 rodzaje:
Konstytucyjna - dotyczy zmian, rewizji
Ustawodawcza - projekty, zmiany, rewizje
Bezpośrednia (sformułowana) - gdy grupa czy inicjatorzy przedstawią już gotowy projekt ustawy
Pośrednia (niesformułowana)- gdy inicjatorzy przedkładają ogólny zarys projektu, który musi być potem przygotowany przez odpowiednie organy
Udział obywateli w tworzeniu prawa jest tutaj większy niż w przypadku referendum.
1874 r - wprowadzono inicjatywę, dokonując zapisu w konstytucji. Inicjatywa przysługiwała wówczas grupie 30 tysięcy osób lub 8 kantonom. Po zmianach:
1891 r - częściowo zmieniono konstytucyjną liczbę osób, zwiększając ją do 50 tysięcy, 8 kantonów pozostało bez zmian. Natomiast inicjatywa mogła być pośrednia lub bezpośrednia
1921 r - przedmiotem inicjatywy ludowej mogły być kwestie spraw międzynarodowych, liczby zostały takie same, jak po zmianach w roku 1891 i obowiązywały do 1977r.
1977r- liczbę osób zwiększono do 100 tysięcy niezbędnych podpisów. Zwiększono też czas na zebranie z 12 miesięcy, które obowiązywały wcześniej do 15 .
Inicjatywa pośrednia (niesformalizowana) -może dotyczyć np. częściowej zmiany konstytucji, kwestii alkoholizmu czy podatków w Szwajcarii. Gdy taką się złoży, to zajmuje się nią Zgromadzenie Federalne. Może ono zaakceptować projekt ogólny lub odrzucić go(wtedy i tak musi poddać go pod referendum - jeżeli w nim ludzie opowiedzą się, za zaakceptowaniem wówczas Zgromadzenie federalne musi się tym projektem zająć)
Inicjatywa bezpośrednia (sformalizowana) - poddawana jest głosowaniu w referendum. Zgromadzenie Federalne może tutaj wydać swoją opinię, może również złożyć swój niejako konkurencyjny projekt. Wówczas pod głosowanie poddaje się obydwa projekty.
Przykłady inicjatywy ludowej na szczeblu federalnym: dokonanie aborcji w okresie do 12 tygodnia, zmniejszenie liczby cudzoziemców, wprowadzenie obowiązku używania pasów bezpieczeństwa, zmniejszenie tygodnia pracy do 40 godzin, ograniczenie armii itp., w okresie od 1848 - 1990 r. zgłoszono ok. 183 inicjatyw ludowych.
Inicjatywa ludowa wykorzystywana jest nie tylko na szczeblu federalnym ale i na szczeblu kantonalnym np. rewizja konstytucji kantonalnych, W tym drugim przypadku liczba podpisów uzależniona jest od liczby mieszkańców np. Zurich 1mln170 tys. Mieszkańców, a 5 tys. Podpisów, Uri ma 34 tys. I 50 podpisów (dane pochodzą z lat 1994 - 1995).
Prawo inicjatywy ludowej przysługuje każdemu obywatelowi, jednak musi przedłożyć projekt w określonym terminie.
Inicjatywa w Polsce.
Pierwsze próby ustanowienia tejże istniały już w dwudziestoleciu międzywojennym, przed wprowadzeniem konstytucji z 1921 r. , PPS wprowadziło projekt już w 1919.Projekt J. Buzka również wspominało inicjatywie ludowej, zarówno o referendum jaki o niej, mówiąc że można przeprowadzić je na terytoriach, gdzie mieszkają ludzie powyżej 21 roku życia potrafiący czytać i pisać.
Po raz pierwszy projekt taki przeszedł dopiero w obecnej konstytucji. Prawo inicjatywy ustawodawczej ma 100 tys. Osób uprawnionych (18 lat, Polacy).
Czerwiec 1999r. ustawa o wykonaniu inicjatywy ustawodawczej. Powstał zapis, że trzeba 100 tys. Podpisów, ze projekt przedkłada się marszałkowi Sejmu, grupa podawcza musi liczyć 15 osób - odpowiedzialnych za dalszy bieg projektu. Przy przedłożeniu pod projektem musi być 1 tys. podpisów, resztę zbiera się już po przedłożeniu w ciągu kolejnych 3 miesięcy.
Od 1999 r złożono 7 inicjatyw ustawodawczych. Pierwsza złożono już w październiku 1999. Dotyczyła ona projektu ustawy zachowania narodowego charakteru zasobów naturalnych strategicznych kraju,(weszła w życie).
W grudniu 2000 r - projekt o edukacji narodowej - również przeszedł.
2001 - projekt o zmianie karty nauczyciela - przeszedł
2001 - projekt o emeryturach dla żołnierzy zawodowych - nie przeszedł
2001 projekt o zakazie przemocy w mediach - tez nie
2002 projekt dotyczący ochrony środowiska oraz w lipcu 2002. Widać zatem, że tylko 3 projekty przeszły.
USA.
Pierwsze próby wykorzystania inicjatywy ludowej sięgają XIX wieku. Wprowadzona została w związku z rewolucja przemysłową - jako realizacja wizji państwa dla ludu i ochrona przed wpływem obcego kapitału w tym kraju. Pierwszą organizacją którą poparła ten projekt była Amerykańska Federacja Pracy. Inicjatywa ta powoduje referendum ( w Polsce nie). Było to w 1892 r. Poparła go również Socjalistyczna Partia Pracy.
Pierwsza próba przeprowadzenia reform (referendum?) na wniosek inicjatywy ludowej - Nebraska 1897 r. Inicjatywę ludową wpisano do konstytucji, najpierw 5 stanów, potem w latach 1908-1918 w dalszych 18.
Inicjatywa ludowa jest najmniej wykorzystywana na Południu USA(opory wynikają z wysokiego odsetka analfabetów, słabej organizacji, konserwatywnego nastawienia do polityki i obawa przed zmiana grup władczych)
1904 r - mieszkańcy Oregonu w referendum zaaprobowali pierwsze akty wniesione w drodze inicjatywy ludowej. Dotyczyły one: wyłaniania kandydatów w prawyborach; zezwolenia hrabstwom na podejmowanie decyzji dotyczących sprzedaży napojów alkoholowych.
Najsilniej inicjatywa ludowa rozwinęła się na zachodzie USA, na Wschodzie bowiem istniała duża niechęć, bo tu mocno zakorzenione instytucje demokracji przedstawicielskiej , na Południu też podobnie.
W przypadku referendum i inicjatywy ludowej, charakterystycznych dla poziomu lokalnego, spośród 50 stanów Ameryki, z inicjatywy ludowej korzysta 24 + DC (District of Columbia).
Przedmiotem inicjatywy ludowej są reformy związane z funkcjonowaniem rządów, kwestie dotyczące finansów publicznych, moralność publiczna itp. Do rzadkości należy by do tych kwestii zaliczano zdrowie, edukację czy prawa publiczne.
Spośród 24 stanów korzystających z inicjatywy ludowej, 5 z nich ma ponad 56% projektów pochodzących z inicjatywy ludowej (Oregon, California, Colorado, Ariozna, Pd Dakota).
Ograniczeniem stosowanym przy wykorzystaniu inicjatywy ludowej jest zakaz zmiany całkowitej konstytucji stanowej. Instytucję tą można wykorzystać tylko w kwestiach ustawodawczych z wyjątkiem kwestii podatkowych i budżetowych. Inicjatywa ludowa musi być zgodna z konstytucją stanową i federalną. Każdy stan ustala sobie własne zapisy dotyczące procedur związanych z inicjatywa ustawodawczą (w konstytucjach stanowych) - u nich ustala się procentowo udział np. w Arizonie liczba musi być większa o 15% niż w ostatnich wyborach - wymóg pochodzenia podpisów może się pojawić (repatrycja np. podpisy na Alasce muszą pochodzić z min. 2/3 dystryktów wyborczych), czas na gromadzenie podpisów (Ohio np. nie ma) - wszędzie te parametry są inne, ustalane w gestii danego stanu.
Jeśli inicjatywa ludowa przejdzie w referendum, staje się obowiązkowym aktem prawnym i do (10-50?) dni wchodzi w życie. Tu większa efektywność wykorzystania w stosunku do Szwajcarii (stosunek wynosi ok. 40% do 30%).
PLEBISCYT
Plebiscytum - instytucja demokracji bezpośredniej; z łac. oznacza uchwały zgromadzenia plebejuszy(warstwa niższa) do 287 p. n .e. wszystkie decyzje dotyczyły tylko warstwy plebejuszy, potem po zatwierdzeniu przez Senat uchwały te obejmowały cały Rzym (także patrycjuszy).
Często w literaturze prawniczej utożsamiany jest z referendum ale odróżnia się w zależności od kraju - Szwajcaria - synonimy, ale już Francja i GB nie. Francja - tu plebiscyt jest wyrażeniem zaufania określonej jednostce, głosowaniem, referendum natomiast jest rozstrzygnięciem jakiegoś problemu. W GB plebiscyt służy decydowaniu o formie rządów, a referendum wypowiadaniu się w sprawie jakiegoś aktu prawnego.
W Prawie międzynarodowym wykorzystuje się go jako głosowanie ludności zamieszkującej dane terytorium bądź na nim urodzonej w sprawie przynależności np. państwowej danego terytorium.
Francja - w czasie 1 i 2 cesarstwa nie było referendum, bo zastąpione zostało plebiscytem. Napoleon i jego bonapartyzm (XIX wieczny autorytaryzm),choć władza suwerenna należała do narodu, to podkreślano że jedynym reprezentantem ludu jest cesarz. Dobry przykład na wykorzystanie plebiscytu jako narzędzia wyrażania zaufania. 2 sierpnia 1802 r. po raz pierwszy - kwestia czy Napoleon ma być konsulem dożywotnim (za było 97, 9 albo 99,7%). Drugi odbył się 6 listopada 1804 r., głosowano nad nowelą konstytucyjną nadającą Napoleonowi tytuł cesarza Francuzów - miał być dziedziczny w linii męskiej (poparcie 99,9%, frekwencja ok.43%). Przerwa w wykorzystaniu instytucji plebiscytu trwała do 31 maja 1815 roku, gdy za jego pomocą nowelizowano nowelę konstytucyjną z 1804r. (poparcie 99,7%, frekwencja najniższa ok.18%). 4 plebiscyt zarządził Ludwik Napoleon w roku 1851, w grudniu, kiedy kierował pytanie do Francuzów czy zgadzają się, by on zatrzymał władzę i czy da mu uprawnienie do opracowania nowej konstytucji(frekwencja wyniosła 79%, za było 92%). Konstytucja z 1852 r opracowano, lecz przyjęta została ale ani przez referendum ani przez plebiscyt, bo już wcześniej miał poparcie(była to konstytucja republiki z prezydentem na czele).
1852r - Senat podejmuje uchwałę o nadaniu dotychczasowemu prezydentowi godności dziedzicznego cesarza (ok.79%za, 79,7%frekwencja). Tak oto Ludwik zostaje Napoleonem III.
Maj 1870 r- Napoleon III zapytuje, czy społeczeństwo chce nowej konstytucji (projekt już był) - 82%za, 83% frekwencji. Problem się pojawił, gdyż konstytucja ta nie wejdzie w życie ze względu na wojnę francusko - pruską. Później raczej nie wykorzystywano plebiscytu. Dopiero po 1945, kiedy de Gaulle przywrócił referendum mówiono, ze miało ono znamiona plebiscytu.
(*Łambinowice koło Opola- obóz pracy - trzymano tam jeńców francuskich - kilkakrotnie później wykorzystany - oskarżenie Cz. Gęborski i Szypuła)
Niemcy
12 listopad 1933r. plebiscyt dotyczył aprobaty reżimu narodowo-socjalistycznego. Wysoka frekwencja 95% i poparcie ok.90%
19 sierpnia 1934 - dotyczył przyjęcia przez Hitlera tytułu fuhrera i kanclerza Rzeszy (parę dni wcześniej weszła ustawa i połączeniu funkcji prezydenta i urzędu kanclerza - 1 sierpnia 1934)
Sprawa Austrii
20 lutego 1938 - wypowiedz dotycząca opieki nad wszystkimi Niemcami(stad pomysł plebiscytu
13 marca 1938 - ustalono pierwszy termin, stad Hitler zaangażował bojówki, wymienił kanclerza który zaaprobował ustawę anschlussową i zarządził plebiscyt na 10 kwietnia 1938 r - w obliczu kontroli plebiscytu przez wojska niemieckie plebiscyt przyniósł 99% poparcia.
Wykorzystanie plebiscytu w PM(prawie międzynarodowym)
Po raz pierwszy użyto go w 1860 r. - przeprowadzony został na mocy układu miedzy Francją a Sardynią. Terenem plebiscytu była Nicea i Sabaudia, mieszkańcy których to miast mieli wypowiedzieć się do którego z państw chcą przynależeć, Plebiscyty odbyły się w różnych terminach i generalnie większość opowiedziała się za przynależnością do Francji.
1867 - terenem plebiscytu były wyspy ś. Jana i św. Tomasza , na podstawie układu Dania i USA. Duńczycy godzili się oddać wyspy za 7, 5 mln dolarów plus plebiscyt. Plebiscyty okazały się korzystne dla USA, po nich rząd duński ratyfikował umowę na podstawie której odbyły się wcześniejsze plebiscyty. Niestety Amerykanie nie ratyfikowali, wiec plebiscyty uznano za niebyłe i wyspy pozostały nadal przy Danii.
1877 - wyspa św. Bartłomieja - na podstawie umowy Francja - Szwecja - ludność opowiedziała się za Francją - tylko jedna osoba była przeciwko.
1919 plebiscyty na podstawie Traktatu Wersalskiego:
dotyczący okręgów Eupen i Malmedy - czy mają należeć do Belgii czy do Niemiec. Trwał od stycznia-czerwca 1920r. Plebiscyt był ”jawny”, bo mieli brać w nim udział tylko Ci, którzy są przeciwni przyłączeniu tych okręgów do Belgii. Tylko 271 osób wzięło udział, wiec okręgi zostały przy Belgii.
okręg Saary po 15 latach od wejścia w życie Traktatu wersalskiego, a wiec 15 marca 1935r. Udział mogli wziąć tylko urodzeni na terenie i zamieszkujący ten teren. Ustalono tez cenzus wieku na lat 20. Plebiscyt ten był korzystny dla Niemiec(Francja failed).
Śląsk, Warmia i Mazury, a ściślej okręg olsztyński i kwidzyński - osoby, które zamieszkują teren oraz które były urodzone (debata na kongresie jak liczyć głosy: GB - gremialnie, Francja - gminami; zdecydowano się na opcję druga, więc liczono gminami „ile za Polską, ile za Niemcami”). NA Wschodzie wojna polsko - bolszewicka, więc Polacy zbytnio niezaangażowani. Ludzie bali się wcielenia do armii polskiej, stąd władze obiecały że nie wcielą, jeśli opowiedzą się za Polską. Jednakże w porównaniu do Niemiec Polacy niewiele wydali na kampanię (Polska30 mln marek, Niemcy ok. 300 mln). Niemcy mieli pełną kontrolę nad listą - przygotowali kartki do głosowania: na jednej stronie napis „Polska” , na drugiej „Prusy Wschodnie”
11 lipca 1920 - wynik: Kwidzyń 386 gmin za Prusami/ 28 za Polską; Olsztyn 1694 za Prusami/9 za Polską (duży wpływ miały nastroje religijne- ewangelicy)
Śląsk - po II powstaniu śląskim ustalono datę plebiscytu na:
2o marca 1921 r- wyniki: 792 gminy za Niemcami, 682 za Polską. GB i Włochy - nie podobał im się wynik. Francuzom tak, bo chcieli osłabienia Niemiec. Ślązacy załatwili sprawę 3 powstaniem śląskim, które zakończyła 12 października ostateczna decyzja o podziale Śląska wydana przez Radę Ligi Narodów.
Szlezwik-Holsztyn - przed plebiscytem 3 części Pn, środkowa i Południe, w każdej plebiscyt miał odbywać się osobno.
Luty 1920 - pierwszy w części Pn - chcą należeć do Danii (72% za)
Marzec 1920 - część środkowa - za Niemcami (ok. 78%)
Na części Południowej nie przeprowadzono, bo główne mocarstwa stwierdziły, że część ta przypadnie temu, kto dostanie część środkową (co jest zrozumiałe)
Dekolonizacja
Ludność często używała plebiscytu , by opowiedzieć się za suwerennością (początek procesu dekolonizacji 1955 r- Bandung)
PRAWYBORY - PRIMARY
USA.
Instytucja demokratyczna, która rozwinęła się w USA ok. lat 20-tych XX wieku. Miała na celu zastąpienie wyznaczania kandydatów na różnego rodzaju urzędy przez bossów partyjnych. pierwsze próby sięgają XIX wieku, kiedy eksperymentowano z tą instytucją.
Prawybory - instytucja wewnątrzpartyjna - członkowie danej partii politycznej w głosowaniu decydują kto z ramienia tej partii ma startować w wyborach. Aby uzyskać nominację do prawyborów, kandydat musi uzyskać poparcie określonej liczby członków. Poparcie w formie petycji kierowane jest do komitetu partyjnego, w którym członkowie proponują umieścić dane nazwisko na liście wyborczej.
Najbardziej znanymi prawyborami są te na urząd prezydenta USA.
1789 - pierwsze wybory(J. Waszyngton)- nie było prawyborów, bo był tylko 1 kandydat
1792 - drugie wybory(j.Adams).
Po raz pierwszy prawybory wykorzystano na poziomie stanów.
1842r. - Pensylwania :hrabstwo Crawford
po raz kolejny:
lata 80-te XIX wieku - Pd Carolina i Georgia(wybory stanowe)
1903r.-Wisconsin(wybory stanowe)
1904- Ohio również(referendum-pytano czy wprowadzić prawybory)
Gorącym orędownikiem wprowadzenia prawyborów w USA był Thomas Wilson (zanim został prezydentem był naukowcem - gubernatorem stanu New Jersey od 1911 - od tamtej pory istniały tam prawybory, badał instytucje prezydenta). Od czasów Wilsona rozpoczyna się przeprowadzanie konferencji prasowych (od 1913 r., kiedy zostaje prezydentem). Od tego czasu mówi się tez o wprowadzeniu prawyborów do urzędu prezydenta, co stało się w 1917r.
1914 r - Sąd Najwyższy USA orzeka o prawyborach. Ze są one integralną częścią całego postępowania wyborczego.
Sposób prowadzenia prawyborów na poziomie stanów określany jest przez konstytucje stanowe - obowiązuje ordynacja wyborcza. Prawybory nie są obligatoryjne, aczkolwiek są stany w których należy brać w nich udział, by ubiegać się o start w wyborach. Są tez stany, gdzie kandydatów wysuwają władze partii lub elektorat.
Liczba stanów gdzie prawybory równie wykorzystywano w wyborach prezydenckich:
1912 r- demokraci 12; republikanie 13
1988r.- demokraci 34 razy, republikanie 35
Na urzędy stanowe prawybory odbywają się we wrześniu (na 2miesiące przed); na urząd prezydenta od marca do czerwca.
W niektórych stanach dopuszcza się, by kandydat który ubiega się nominację w prawyborach brał udział z ramienia innych partii np. Republikanin wystawiany jest przez partię Demokratyczną w prawyborach albo partia wysuwa osobę niezależną.
Są 2 rodzaje prawyborów w USA:
Otwarte - możliwość wzięcia udziału ma każdy, bez względu na przynależność partyjną
Zamknięte - ważne jest, że udział mogą brać tylko członkowie danej partii(zapis do partii to kwestia czysto formalna).
Pierwszym aktem kampanii prawyborczej jest deklaracja danej osoby o gotowości wzięcia udziału.
Od 1980 r. nie było przypadku, by ten, kto wygrał prawybory został przez Kongres Partii rekomendowany na wybory (Kiedyś tak było i nadal może być - 1968 Ed McCarthy)
Każde prawybory są nie tylko walką o głosy ale walką w łonie partii, kto będzie reprezentantem ugrupowania w wyborach. Kiedyś kampanie przed prawyborami miały charakter barowo-paradny. Najtrudniej tym, którzy są nie zrzeszeni w partiach. Udział obywateli jest jednak niski (ok.10% ogółu społeczeństwa) - niższy niż w Polsce. Wynika to często nie z samej apatii i braku wiary, ale ze zmęczenia, bo średnio co 6, 7 miesięcy są w USA jakieś prawybory.
W stanach północnych wygrywa ten, kto zdobędzie najwięcej głosów. W południowych ten, kto zdobędzie bezwzględną większość (50% +1). Gdy większość ta nie będzie zdobyta, odbywa się druga tura.
W USA pierwsze prawybory odbywają się zawsze w New Hampshire, a potem w Iowa. Za kluczowy wynik bierze się wynik z New Hampshire (stan granitowy), z reguły bowiem ten, kto wygrywa tam, to wygrywa i później. Prawybory odbywają się obecnie w 38 stanach + D.C. +Puerto Rico. Nie ma ich w Texasie, Utah, Connecticut, Massachusetts.
W ostatnich prawyborach prezydenckich zorganizowano tez prawybory w internecie - wygrał Howard Dean (były gubernator stanu Vermounth) Po prawyborach organizowane są kongresy partyjne. Kiedyś, gdy nie było mediów masowych na konwencjach, wybierano kandydatów na imprezach(„uhuhu - co tam się działo” - słowa pani doktor).Wprowadzono tez zwierzaki - symbole, słonia (R) i osła (D).
Polska.
U nas prawybory są nieco inne -jedno co mamy wspólnego z USA to ich nazwę.
1995 r - Konwent św. Katrzyny - wybory, nie dali rady, bo wybrano aż czterech (Strzembosz, Gronkiewicz - Waltz, Moczulski, ?). Inicjatorem kolejnego takiego zjazdu był M. Płażyński w 2000r. ale rósł już lider w postaci Mariana K. Próby skończyły się fiaskiem, choć prawybory się odbywają. W Polsce jest też podobnie jak w Stanach ze względu na kampanie i obiecanki wyborcze. Media masowe transmitują prawybory jako swego rodzaju sondaż.
Pierwsze prawybory odbyły się w 1993 r. we Wrześni. Spośród 2400 gmin tutaj wyniki były zawsze bardzo zbliżone do ogólnokrajowych. Stwierdzono, ze gmina ta jest niereprezentatywna, bo lewica ma tam duże poparcie(prawica się bulwersowała). Przed wyborami parlamentarnymi odbyły się prawybory. Większość ugrupowań wzięła udział. Zwyciężyło SLD(33,8%). W wyborach ogólnokrajowych 20, 4%. Na drugim miejscu była Unia Demokratyczna(17%m, ogólnopolskie: ok.11%), a na trzecim Unia Pracy(14%, ogólnopolskie7,3%). PSL która w ogólnopolskich uzyskała 155 we Wrzesni uzyskało 11%(może gmina i jej charakter o tym zadecydowało). Partia X fenomenem: w ogólnopolskich 2, 7% , w prawyborach prawie 5%.
1995 prawybory przez wyborami prezydenckimi. Nie zmieniono miejscowości mimo nacisków prawicy - wytypowano Kwaśniewskiego(49%)na zwycięzcę. Kontrkandydatem był L. Wałęsa (20%). Dwie tury w wyborach w pierwszej turze LW 33% w drugiej 48%, AK w pierwszej turze 32%, w drugiej 52%. Po raz pierwszy odbyły się wówczas prawybory dla młodzieży do 18 roku życia(od 14, 15 l.) - wyniki były podobne, AK(53%) wygrał z LW(9%). Po jednych i drugich prawyborach wycofały się z tej imprezy tygodnik WPROST i PENTOR.
1997(6, 7 Września)- Prawybory odbyły się znów we Wrzesni ale również w Wieruszowie. We Wrześni tylko partie lewicowe, a prawica w Bochni. Gdańsk - sondaże. Wybrano to (Wieruszów)na podstawie wyników z poprzednich lat, które były najbardziej zbliżone do ogólnopolskich. Prawybory odbyły się przed wyborami parlamentarnymi. Zabrakło tam Krajowego Porozumienia Emerytów i Rencistów. Głosowano 7 września 1997 r w niedzielę. Frekwencja wyniosła ok. 52%. Wygrało SLD(36,5%). W wyborach ogólnopolskich 27% głosowało na SLD, w Wieruszowie na drugim miejscu AWS - 29%, a w ogólnopolskich 33,8%. Unia Wolności w Wieruszowie 9, 7% a w ogólnopolskich 13,4%. Intensywna kampania podczas prawyborów może odkształcić nieco wyniki. 7 września Cimoszewicz podczas spotkania w PROPSPANIE powiedział, że się te firmę sprywatyzuje a CI, których zwolniono otrzymają korzystne zadośćuczynienie, obiecano tez budowę basenu ale były to tylko obiecanki przedwyborcze.
2000 r. wrzesień - przed wyborami prezydenckimi w Nysie odbyły się prawybory. Kandydatów było 13. Oczywiście najwięcej było z Centrum i Prawicy. Nie dotarli Wałęsa, Wielcki, Ikonowicz. Nie wystarczyło już by Kwaśniewski tańczył Lambadę, Kalinowski zorganizować musiał Straszny Dwór - w wykonaniu Opery Śląskiej, Krzaklewski otwarł kawiarnie oraz obiecał 2 mln dla terenu szpitala oraz zostawić w nienaruszonym stanie jednostkę wojskową, która miała ulec likwidacji.
1