Historia instytucji politycznych w państwach

liberalnych i demokratycznych

1. Instytucje polityczne w państwie liberalnym

1.1. Uwagi wstępne
1.2. Instytucje polityczne liberalnej Anglii
1.3. Instytucje polityczne Stanów Zjednoczonych
1.4. Instytucje polityczne rewolucyjnej Francji

2. Państwo demokratyczne

2.1. Uwagi wstępne
2.2. Demokratyzacja instytucji politycznych w Anglii
2.3. Polityczne instytucje demokratycznych republik francuskich
2.4. Demokratyzacja instytucji politycznych w Stanach Zjednoczonych

Bibliografia

2

1. Instytucje polityczne

w państwie liberalnym

1.1. Uwagi wstępne

W koncepcji państwa liberalnego odnajdziemy przede wszystkim odwołanie do
Arystotelesowskiego złotego środka, który odrzuca zarówno ‘tyranię motłochu’
(demokrację), jak i ‘tyranię z góry’ (despotyzm), by powierzyć władzę warstwie
średniej: ludziom zamożnym i wykształconym.

Intelektualną kolebką liberalnego państwa było oświecenie. Wielkie znaczenie
miała teoria umowy społecznej. Jej twórca, Hugo de Groot (Grotius), kwestiono-
wał absolutną zasadę rex est lex i proponował jej zamianę na lex est rex. Indywidu-
alizm, uznający państwo za agregat jednostek, niedowierzający, że może ono mieć
inne cele i interesy niż pojedyncza osoba, wyznaczył mu różne od dotychczaso-
wych zadania. Państwo stało się „nocnym stróżem” zaspokajającym ważne potrze-
by obywateli, chroniącym ich wolność i własność — i temu też miały służyć jego
instytucje polityczne.

Rola państwa została ograniczona, a na pierwszy plan wysunęła się wolność jed-
nostki (co ważne, jednostki posługującej się rozumem) oraz jej swoboda w podej-
mowaniu aktywności gospodarczej, politycznej czy religijnej. Jak twierdził John
Locke, „gdybyśmy nie mieli wolności, rozum na nic by się nie przydał; bez rozumu
natomiast wolność nie miałaby znaczenia” (Locke, 1992: 166). W jego koncepcji
na czoło wysuwa się władza ustawodawcza, władza pochodząca od społeczeństwa
i posiadająca jego kompetencje. Jednak także władza wykonawcza nie jest już sa-
mowładna, bowiem jej źródłem jest wola umówionych jednostek.

Uważano, że warstwa średnia, która przejmuje stery, potrafi zagwarantować jedno-
cześnie i wolność, i społeczny ład. Stąd państwo poprzez liczne cenzusy wyborcze
(głównie majątkowe) trafiało w ręce skromnej, acz zamożnej i zwykle dobrze wy-
kształconej grupy. Poszczególne instytucje polityczne charakterystyczne dla nowej
formuły państwa z reguły były obsadzane osobami ze wspomnianej grupy.

W tym okresie upowszechniła się idea konstytucji, gwarantującej jednostkom pra-
wa i wprowadzającej liberalne zasady ustroju politycznego. Konstytucji, która cza-
sami, jak we Francji, burzyła stare instytucje polityczne i kreowała nowe; a czasem,
jak w Wielkiej Brytanii, modernizowała, ustalała podział władz oraz struktury i re-
lacje między poszczególnymi organami państwa.

Ważnym elementem kształtowania się państwa liberalnego był proces powstawa-
nia partii politycznych. Podział władzy i wzrost siły legislatywy wymuszał budowę
tych instytucji. Pierwsze partie były organizacjami elitarnymi, skupiającymi wąskie
grupy osób, sztaby przywódcze czy frakcje parlamentarne. Nie musiały zabiegać
o głosy społeczeństwa, bowiem zasady państwa liberalnego niejako gwarantowały
im udział we władzy. Z tego powodu nie rozbudowywały się instytucjonalnie.

3

W oparciu o powyższe koncepcje powstawały nowe bądź ewoluowały stare insty-
tucje polityczne. Państwa przyjmowały różne ustroje, np. Wielka Brytania stanowi-
ła monarchię parlamentarną, Stany Zjednoczone — republikę prezydencką, a Fran-
cja — monarchię konstytucyjną z silną pozycją króla.

Choć ze względu na uwarunkowania historyczne, geograficzne czy społeczne insty-
tucje polityczne w poszczególnych krajach różniły się między sobą, wszędzie opie-
rały się na podobnych zasadach.

1.2. Instytucje polityczne liberalnej Anglii

1

Rozwój gospodarczy Wysp Brytyjskich, jaki miał miejsce w XVII w., doprowadził
do istotnych przeobrażeń społecznych. Feudalna stratyfikacja społeczna została na-
ruszona przez wzrost znaczenia nowych grup społecznych: mieszczaństwa i gentry.
Stare siły z wolna zaczęły tracić autorytet polityczny. Istotna była także skompli-
kowana sytuacja religijna — kościelne spory nie ograniczały się już tylko do rywa-
lizacji rzymskich katolików i wyznawców anglikanizmu. W łonie tego ostatniego
pojawiały się bowiem coraz to nowe grupy, a wśród nich najsilniejsza — purytanie.
W tym czasie berło dzierżyła szkocka dynastia Stuartów. Stuartowie, zapatrzeni
w sąsiada zza kanału La Manche, nieumiejętnie prowadzili politykę zagraniczna
i nie potrafili zapanować nad sytuacją w kraju.

W połowie XVII w. w Anglii rozpoczęła się rewolucja, która początkowo była nie-
zwykle krwawa. Wykreowała autokratów, takich jak choćby Oliver Cromwell.
Choć jej twórcy powracali do ustroju monarchicznego, rozpoczęła ona jednak pro-
ces zmian, który wywarł wielki wpływ na ewolucje systemów politycznych nie tyl-
ko na Wyspach Brytyjskich, ale i na całym świecie. Sytuacja w Anglii uspokoiła się
po tzw. wspaniałej rewolucji. Tron objął wówczas Wilhelm II Orański. Rozpoczął
się proces przemian państwa i instytucji politycznych w kierunku liberalnym.

Pozycja

króla

w Anglii znacznie osłabła. Próby przywrócenia absolutyzmu przez

Karola II (1660–1685), a później Jakuba II (1689–1694) poprzez stosowanie prawa
dyspensy

2

lub suspensy

3

spełzły na niczym. Znalazło to swój wyraz w kilku aktach.

Wśród nich istotne były:
1. Petycja o prawach (Petition of Right) z 1628 r. Przyjęta przez Karola I (1625–

–1649) petycja mówiła, iż:

— nowe podatki i inne opłaty mogły być wydane jedynie na podstawie ustawy

parlamentu,

— nie można było uwięzić nikogo bez podstawy prawnej,
— w czasie pokoju nie mogły funkcjonować sądy wojenne,
— nie można było kwaterować żołnierzy w prywatnych domach.

2. Ustawy z początku rewolucji z 1641 r. Chodzi tu o ustawy:

— o trzechleciu (15.02.1641 r.),
— o ograniczeniu możliwości rozwiązania lub odroczenia parlamentu

(11.05.1641 r.),

— o zniesieniu Sądu Izby Gwiaździstej (5.07.1641 r.),
— o zniesieniu Sądu Wysokiej Komisji (5.07.1641 r.),
— tzw. Wielką Remonstrancję (22.11.1641 r.).

3. Ustawa o wolności osobistej z 1679 r. (Habeas Corpus Act). Habeas Corpus

Act, czyli Ustawa o lepszym zabezpieczeniu wolności poddanego i zapobieże-
niu zamknięciu w więzieniu w krajach zamorskich miała na celu zapobiegnięcie
stosowanej przez króla i jego urzędników praktyce osadzania w więzieniach

1

Królestwo Anglii po unii

ze Szkocją w 1707 r. przy-

jęło nazwę Królestwa Wiel-

kiej Brytanii.

3

Dzięki prawu dyspensy

król mógł, nie negując obo-

wiązywania jakiegoś prawa,

wstrzymać jego stosowanie

w pewnym przypadku bądź

też dla pewnych osób.

4

Suspensa polegała na

możliwości zawieszenia

przez króla obowiązywania

jakiegoś prawa w stosunku

do wszystkich osób.

4

przeciwników politycznych. Aresztowany musiał być od tej pory dostarczony do
sądu, który wydawał writ z podaniem powodów zatrzymania.

Podstawowym aktem była jednak deklaracja przedłożona w 1689 r. nowemu kró-
lowi, Wilhelmowi III Orańskiemu, uchwalona następnie przez parlament jako

Bill

of Rights

. Dzięki niej znacznie ograniczono władzę królewską na rzecz parlamentu.

Zabroniono wówczas królowi stosowania dyspensy bądź suspensy, a zgody parla-
mentu wymagało:
— ściąganie podatków,
— utrzymywanie stałej armii w czasie pokoju,
— stanowienie ustaw.

Dodatkowo każdy akt króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra. Uchwa-
lony przez parlament Bill of Rights, w 1690 r. został poszerzony o nakaz potępie-
nia przez każdego monarchę dogmatu katolików o przeistoczeniu. Zakazano także
władcy oraz jego małżonce wyznawania wiary katolickiej. W ten sposób król zo-
stał pozbawiony wyłączności ustawodawczej. Inicjatywa ustawodawcza i legislaty-
wa stała się prerogatywą króla i parlamentu — bez ich wspólnej zgody nie mogła
być uchwalona żadna ustawa.

Kompetencje monarchy wkrótce po raz kolejny zostały ograniczone. Wprowadzo-
na w 1701 r. ustawa sukcesyjna (

Act of Setttlement

) stanowiła powtórzenie kilku po-

stanowień Bill of Rights oraz zakazywała królowi opuszczania kraju bez zgody par-
lamentu (zostało to zniesione już w 1714 r., nowo wstępujący król należał bowiem
do dynastii hanowerskiej) oraz łączenia urzędów, czyli

incompatibilitas

4

. Znacznie

ograniczono uprawnienia króla w dziedzinie sądowniczej, m.in. zakazano mu usu-
wania niewygodnych sędziów. Takie prawo posiadał jedynie parlament — decyzja
musiała być podjęta przez obie izby.

Król miał coraz mniej do powiedzenia także w dziedzinie finansowej. W 1760 r., czy-
li w momencie wstąpienia na tron Jerzego III (1760–1720), zobowiązano monarchę
do przekazania dóbr królewskich w zarząd skarbu państwa. Od tej pory król utrzy-
mywał się i opłacał m.in. niektórych urzędników cywilnych, przedstawicieli dyplo-
macji czy sędziów z kwot przyznawanych i wpłacanych na listę cywilną

5

. W związku

z tym, że wydatki te chronicznie się nie bilansowały, władca był zmuszony zwracać
się do parlamentu o uchwalenie podatków, co osłabiało jego pozycję.

Królowi pozostawiono natomiast prawo weta. Jednak w związku z tym, że w prak-
tyce nie było stosowane (ostatni raz weta użyła królowa Anna w 1707 r.) i ono
z czasem zanikło. Położono też kres istniejącemu od połowy XIII w. sporowi
o kwestię stosunku króla do prawa. Król został nim związany, a nadrzędna wobec
prawa pozycja władcy zdezaktualizowała się. Mimo prób ograniczenia swobodne-
go prawa do nadawania tytułu lorda (projekt Peerage Bill z 1714 r.), król utrzymał
to uprawnienie.

Angielski parlament

był dwuizbowy. Izba wyższa po unii ze Szkocją (1707 r.) posze-

rzyła się o 16 członków wybieranych przez ogół szkockich lordów na jedną kaden-
cji. Izba niższa utrzymała swój skład — tworzyły ją osoby rekrutujące się z hrabstw
i miast

6

. Obowiązywał

cenzus majątkowy

. W hrabstwach czynne prawo wyborcze

mieli posiadacze (także dożywotni dzierżawcy) dóbr ziemskich z dochodem rocz-
nym równym 40 szylingów, bierne zaś — z dochodem wynoszącym co najmniej
300 funtów. Wybory odbywające się w zgromadzeniach hrabstw przeprowadzał
szeryf. W miastach kwestia czynnego prawa wyborczego nie była unormowana, co
w praktyce oznaczało zawężenie go do kilkunastu bądź kilkudziesięciu osób, zwy-
kle członków zarządu miasta

7

.

Bierne prawo wyborcze od 1710 r. przysługiwało mieszkańcom miast posiadają-
cym nieruchomość ziemską przynoszącą roczny dochód w wysokości 300 funtów.

4

Zakaz łączenia członko-

stwa w Izbie Gmin z pia-

stowaniem urzędu królew-

skiego lub otrzymywaniem

pensji od króla.

5

Tzw. listy cywilne na upo-

sażenie króla na początku

XIX w. były wprowadzo-

ne w konstytucjach wie-

lu państw. Listę cywilną

uchwalano co rok lub na

cały okres panowania.

6

Ogólna liczba posłów wy-

nosiła 558: 104 — hrabstwa

Anglii i Walii, 30 — hrab-

stwa Szkocji, 405 — miasta

angielskie i walijskie,

15 — miasta szkockie, 4 —

uniwersytety: Cambrige

i Oxford).

7

W dwunastu miastach

istniało zbliżone do po-

wszechnego prawo wybor-

cze dla mężczyzn płacących

podatki. W niektórych mia-

stach prawo to ograniczone

było do członków cechów.

W 1762 r. zaprowadzono

ustawowy warunek posia-

dania przynajmniej roczne-

go obywatelstwa w mieście.

5

Istniał również

cenzus wieku

; zarówno wyborcy, jak i posłowie musieli mieć ukoń-

czone 21 lat. Od 1768 r. istniał obowiązek złożenia przez posła deklaracji o potę-
pieniu dogmatu o przeistoczeniu (co eliminowało katolików) oraz wykazania się
angielskim pochodzeniem.

Aby przeciwstawić się stosowanej za czasów Stuartów praktyce przedłużania ka-
dencji parlamentu, w 1694 r. ustalono kadencję na 3 lata i obowiązek zebrania
się przynajmniej raz w jej czasie (w praktyce parlament zwoływany był co rok).
W 1714 r. wydłużono kadencję do 7 lat (

The Septennial Act

) — utrzymało się to do

1911 r. Parlament mógł zostać rozwiązany przed upływem kadencji

8

.

Zasadniczą prerogatywą parlamentu było stanowienie ustaw podatkowych oraz,
od 1721 r., określanie liczebności armii. Dodatkowo utrzymał się

impeachment

. To

istniejące od XIV w. prawo parlamentu do pociągnięcia do odpowiedzialności do-
radcy królewskiego zostało rozciągnięte na ministrów. Sankcję stanowiła odmowa
zaufania ze strony parlamentu.

Tajna Rada, za czasów Tudorów będąca silnym narzędziem władzy absolutnej, po
rewolucji znacznie osłabła. Już Stuartowie starali się tworzyć wokół siebie ściślejszy
krąg ministrów, członków Rady, z którymi król prowadził w swoim gabinecie na-
rady. Za czasów panowania Wilhelma III z Tajnej Rady wyodrębniła się

Rada Gabi-

netowa

, czyli gremium kilku doradców, złożone z głównych ministrów, odbywające

narady w gabinecie królewskim, od czego zresztą pochodzi nazwa. Od 1695 r. za
radą lorda Sunderlanda, król, aby zapewnić sobie zgodność poglądów z parlamen-
tem, zaczął powoływać swoich doradców z partii, która stanowiła większość w par-
lamencie. Z czasem też ukształtowała się instytucja

pierwszego ministra

. Początko-

wo Radzie Gabinetowej przewodniczył monarcha, jednak od czasu wstąpienia na
tron Jerzego I

9

(1714–1727) przewodnictwo przejął jeden z ministrów, a członków

Rady Gabinetowej zaczęła wyłaniać partia, która miała większość w parlamencie.
Stopniowo ukształtowała się również solidarna odpowiedzialność gabinetu przed
parlamentem. W 1711 r. w Izbie Lordów powiedziano, że ministrowie są odpo-
wiedzialni solidarnie. Pogląd ten został wprowadzony jako obowiązująca zasada
w 1782 r. Z czasem ustalił się również zwyczaj, że gabinet ustępuje z chwilą utraty
większości w parlamencie

10

.

Wzrastająca pozycja parlamentu i podział władz sprzyjał powstawaniu

partii poli-

tycznych

. Pierwsze brytyjskie partie polityczne miały charakter elitarny. Sprzyjał

temu przede wszystkim system wyborczy, który nie wymagał zabiegania o głosy
licznego elektoratu i budowania silnych struktur organizacyjnych. W końcowym
okresie panowania Stuartów pojawiły się w parlamencie angielskim dwa stronnic-
twa, wigowie i torysi, które po wspaniałej rewolucji znacznie się umocniły.

Wigowie byli silnie związani z dworem i dynastią hanowerską, posiadali poparcie
wielkich właścicieli ziemskich i bogatych kupców. Torysi byli zaś nieco zdystanso-
wani od dworu, dysponowali względami średniego ziemiaństwa i duchowieństwa
anglikańskiego. Różnice istniejące między obiema partiami nie były jednak na tyle
silne, żeby tworzyć zamknięte kręgi — częste było przechodzenie z jednej strony
na drugą. Stronnictwa funkcjonowały raczej jako koterie wpływowych rodzin sku-
pionych wokół określonego przywódcy politycznego.

8

Automatyczne rozwiąza-

nie parlamentu następo-

wało z chwilą śmierci kró-

la. W 1695 r. ustalono, iż

parlament będzie obrado-

wał jeszcze 6 miesięcy po

zgonie monarchy, chyba że

nowy władca go rozwiąże.

Uzależnienie kadencji par-

lamentu od życia monarchy

zniesiono w 1867 r.

9

Dwaj pierwsi władcy z dy-

nastii hanowerskiej, Jerzy I

(nie znał języka angielskie-

go i porozumiewał się ze

swoimi doradcami po ła-

cinie bądź poprzez tłuma-

cza) i Jerzy II, byli bardziej

związani z Hanowerem niż

z monarchią brytyjską.

10

Pod koniec XVIII w.

ustaliła się praktyka, że je-

śli gabinet powołany przez

króla nie ma większości

w parlamencie, parlament

zostaje rozwiązany i za-

rządzane są nowe wybory.

Pierwszy taki przypadek

miał miejsce w 1784 r., kie-

dy gabinet utworzony przez

Pitta Młodszego spotkał się

z opozycją w Izbie Gmin.

6

1.3. Instytucje polityczne Stanów Zjednoczonych

Wielka Brytania poprzez próby przerzucenia na kolonie kosztów prowadzania woj-
ny siedmioletniej (1756–1763) w istotny sposób wzmocniła tendencje separaty-
styczne swych posiadłości w Ameryce Północnej. Dość nieoczekiwane zwycięstwo
kolonistów w wojnie z macierzą stało się punktem zwrotnym nie tylko dla dziejów
Nowego Kontynentu, ale również dla całego globu.

Nowe państwo formułowało się pod wpływem prądów oświeceniowych i było po-
zbawione wielowiekowego bagażu historycznego. Amerykanie, tworzący nowe in-
stytucje, oczywiście musieli zaakceptować kolonialną przeszłość, jednak ciężar ten
nie był na tyle silny, by zdominować ich umysły. Instytucje powstającego państwa
były szczególna syntezą tego, co było — najwyraźniej zachowało się to na poziomie
stanowym — i nowego, które ukształtowało federację i jej instytucje polityczne.

Podstawą istnienia i funkcjonowania wszystkich amerykańskich instytucji poli-
tycznych jest Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 17.09.1797 r., opierająca się na
trzech podstawowych zasadach:
1)

suwerenności narodu

,

2)

trójpodziału władz

,

3) wzajemnego hamowania i równowagi władz (

checks and balance

).

Władzę ustawodawczą sprawuje

Kongres

, składający się z dwóch Izb:

Izby Reprezen-

tantów

oraz

Senatu

. Jego kompetencje zostały w konstytucji taksatywnie wyliczo-

ne. A są nimi:
— kwestie podatkowe, celne i monetarne;
— regulacja handlu zagranicznego i międzystanowego;
— polityka zagraniczna;
— kwestie wojskowe;
— organizacja milicji, poczty;
— przyjmowanie nowych stanów do Unii;
— zagadnienia naturalizacyjne.

Członkami Izby Reprezentantów byli posłowie wybierani przez ludność na dwu-
letnią kadencję (poseł na 30 tys. mieszkańców), natomiast do Senatu — po dwóch
przedstawicieli z każdego stanu, wybieranych przez tamtejsze stanowe ciała przed-
stawicielskie na 6 lat (z tym, że co 2 lata jedna trzecia senatorów ustępowała).

Konstytucja warunkowała zasady biernego prawa wyborczego, określając:
— cenzus wieku na 25 (Izba Reprezentantów) i 30 lat (Senat);
— posiadanie obywatelstwa (w pierwszym wypadku od 7 lat, a w drugim od 9);
— posiadanie stałego zamieszkania w danym stanie w chwili wyboru.
Dodatkowo obowiązywała zasada incompatibilitas. Wybierający musieli spełniać
warunki określone w stanowych zasadach dotyczących czynnego prawa wyborcze-
go do stanowych ciał przedstawicielskich.

Zakres prerogatyw obu izb jest zróżnicowany. Niektóre uprawnienia przysługują
wyłącznie jednej z nich. Do Izby Reprezentantów w pierwszej kolejności wnoszo-
ne są projekty ustaw podatkowych. Wyłącznym prawem tej izby jest impeachment.
Natomiast Senat udziela „rady i zgody” na traktaty zawierane przez prezydenta czy
nominacje ambasadorów i innych przedstawicieli dyplomatycznych oraz sędziów
federalnego sądu najwyższego.

Władzę wykonawczą w USA sprawuje

prezydent

, wybierany w głosowaniu dwustop-

niowym na 4 lata. Kandydat na prezydenta musi mieć ukończony 35 rok życia oraz być
mieszkańcem USA przez lat 14. Najpierw stany (pierwotnie dokonywały tego ciała

7

prawodawcze poszczególnych stanów) wybierają elektorów, których liczba w po-
szczególnych stanach jest równa liczbie przedstawicieli danego stanu w Kongresie.
Następnie tego samego dnia w każdym stanie zbierają się elektorzy i wybierają po
dwóch kandydatów, z których jeden musi być spoza stanu. Wyniki są przesyłane na
ręce przewodniczącego Senatu, zaś samo liczenie odbywa się na wspólnym posie-
dzeniu obu izb Kongresu

11

.

Instytucja prezydenta w USA wyposażona jest w ściśle określone kompetencje. Na-
leży do nich:
— dowództwo nad armią i flotą oraz milicją miejską Unii;
— prawo nominacji urzędników i sędziów federalnych, przedstawicieli dyploma-

tycznych;

— prawo łaski;
— możliwość informowania Kongresu o stanie Unii mimo braku inicjatywy usta-

wodawczej;

— dysponowanie wetem zawieszającym;
— możliwość zwołania nadzwyczajnego posiedzenia Kongresu.

Konstytucja nie normuje kwestii współpracowników prezydenta. Na czele powo-
łanych w 1789 r. ministerstw (departamentów) stoją

sekretarze stanu

nominowani

przez prezydenta, jemu podlegli i przed nim odpowiedzialni. Pierwszy prezydent
USA, George Washington, zainicjował praktykę zebrań z szefami departamentów,
w efekcie czego ukształtowała się instytucja

gabinetu

, mimo iż formalnie ustawa za-

sadnicza tego nie przewiduje.

Władzę sądowniczą sprawuje w Unii

Federalny Sąd Najwyższy

oraz powołane przez

niego sądy niższej instancji. Sąd Najwyższy zajmuje się:
— sprawami wynikającymi z konstytucji, ustaw lub traktatów USA;
— kwestiami dotyczącymi obcych przedstawicieli;
— sprawami sądownictwa admiralskiego i morskiego;
— sprawami, w których Unia, stan lub obywatel USA jest stroną;
— sporami między stanami;
— sporami między obywatelem a stanem;
— sporami miedzy obywatelami różnych stanów.

Sąd Najwyższy, mimo iż w konstytucji zabrakło jasnego przepisu na ten temat, zaj-
muje się także badaniem zgodności ustaw z ustawa zasadniczą

12

.

Formuła kształtowania się państwa amerykańskiego dość występuje w dziejach
dość rzadko. Powołanie unii przez 13 niepodległych i dość luźno związanych ze
sobą państw spowodowało utrzymanie znaczącej roli instytucji stanowych i pozo-
stawienie licznych kompetencji w ich ręku. Dziesiąta poprawka do Konstytucji USA
(1789 r.) wyraźnie sformułowała domniemanie kompetencji stanów. Warto zatem
na chwilę zatrzymać się przy instytucjach politycznych poszczególnych stanów.

Obradujący w maju 1776 r. w Filadelfii Drugi Kongres Kontynentalny wezwał ów-
czesne kolonie do wprowadzenia zmian ustrojowych i uchwalenia konstytucji.
Ustawy były wprowadzane w różnym tempie przez kilka lat (1776–1783). Nawią-
zywały do zasad, na których wspierała się późniejsza Konstytucja USA, czyli do
doktryny praw naturalnych i zasady podziału władz (K. de Montesquieu) oraz teo-
rii umowy społecznej (J. Locke, J. J. Rousseau). Wzorcowa była konstytucja Wirgi-
nii autorstwa George’a Madisona, przyjęta w 1776 r.

Władzę ustawodawczą sprawowały w poszczególnych stanach

stanowe ciała usta-

wodawcze

, zwykle dwuizbowe

13

, wybierane na dwu- lub czteroletnią kadencję. Izba

wyższa przeważnie zwana była

Senatem

, niższa zaś

Izbą Posłów

. Pochodziły one za-

zwyczaj z wyborów bezpośrednich

14

. Prawa wyborcze posiadali mężczyźni liczący

co najmniej 21 lat. Dodatkowo wprowadzono cenzus majątkowy, którego zakres

11

W przypadku otrzyma-

nia przez dwu kandydatów

równej ilości głosów bądź

nieotrzymaniu przez żadne-

go bezwzględnej większości

decydowała Izba Reprezen-

tantów. Dochodziło wów-

czas do głosowania stana-

mi (każdy stan miał jeden

głos), kworum wynosiło na-

tomiast 2/3. W pierwszym

wypadku wybierano pre-

zydenta i wiceprezydenta.

W drugim — dokonywano

wyboru spośród 5 kandy-

datów, którzy zgromadzi-

li największą ilość głosów.

W 1804 r. ustanowiono

osobne wybory dla prezy-

denta i wiceprezydenta.

12

Przełomowe znacze-

nie miało tu orzeczenie

Sądu Najwyższego w spra-

wie Marbury vs Madison

w 1803 r. W XIX stuleciu

Sąd Najwyższy wydał 203

orzeczenia unieważniają-

ce ustawy jako sprzeczne

z konstytucją.

13

Jedynie w Georgii

(do 1789 r.), Pensylwanii

(do 1790 r.) i przyjętym do

Unii w 1791 r. Vermont (do

1836 r.) były jednoizbowe.

14

Jedynie w Maryland wy-

bory do Senatu były po-

średnie i dwustopniowe

(poprzez elektorów).

8

różnił się w zależności od stanu

15

. Zdarzało się, że był on wyższy przy wyborach do

izby wyższej

16

. Ubiegający się o członkostwo we wspomnianej izbie często musiał

wykazać się większym majątkiem niż kandydat do izby niższej. Poszczególne sta-
ny różniły się też w kwestiach wieku czy okresu zamieszkiwania na danym terenie.
W nielicznych stanach istniał cenzus wyznania (Georgia, New Hampshire).

Władzę wykonawczą dzierżył

gubernator

. Ta pochodząca jeszcze z czasów kolonial-

nych instytucja obsadzana była w wyniku wyborów dokonywanych przez posia-
dających prawa wyborcze obywateli bądź też przez ciała prawodawcze stanu. Dla
kandydata na gubernatora istniał wysoki cenzus majątkowy

17

, zdarzał się też cen-

zus wyznania

18

, cenzus wieku czy czasu zamieszkiwania w danym stanie.

Kompetencje przynależące instytucji gubernatora były w zależności od stanu ogra-
niczane przez różnorodne instytucje stanowe.

Zwykle kadencja trwała rok (tylko

w stanie New York — 3 lata), często ograniczano możliwość ponownego wyboru.
Gubernator pozbawiony był w większości stanów prawa weta wobec uchwał ciał
prawodawczych. W niektórych stanach istniały też wybierane przez ciała prawo-
dawcze bądź obywateli specjalne rady (

Counsil of Revision

), które ograniczały swo-

bodę gubernatora w nominacji urzędników i sędziów.

Władza sądownicza była oddzielona od innych władz. Sędziowie byli mianowani
przez gubernatora (względnie wespół z Counsil of Revision), rzadko — przez ciała
prawodawcze bądź obywateli. Powszechnie funkcjonowała zasada nieusuwania sę-
dziów, dopóki zachowują się nienagannie.

W USA w okresie utrwalania się ściślejszych związków między stanami uformowa-
ły się dwie organizacje polityczne:
1)

federaliści

(Alexander Hamilton, John Adams);

2)

demokratyczni republikanie

(Thomas Jefferson).

Pierwsi, mający istotne wpływy wśród finansistów, kupców i przemysłowców
w północnej części kraju, byli zwolennikami wartości liberalnych, z nienaruszalno-
ścią prywatnej własności na czele. Akcentowali potrzebę silnej władzy wykonaw-
czej i ogólnonarodowego rządu. Drudzy, mający z kolei zwolenników na południu,
wśród bogatych plantatorów, bronili praw stanowych i zasad republikanizmu. Liczy-
li również na możliwość pogodzenia liberalizmu z wartościami demokratycznymi.

1.4. Instytucje polityczne rewolucyjnej Francji

Przemiany państwa i jego instytucji we Francji rodziły się w ogniu rewolucji, kształ-
tując się w opozycji do absolutyzmu. Rewolucjoniści konkurowali między sobą.
W ich obozie perspektywa liberalna mieszała się z demokratyczną, a niekiedy po-
wracano także do autokracji. Formuła państwa liberalnego, choć wprowadzana
kilkakrotnie, nie potrafiła utrzymać się przez dłuższy czas. Stała się jednak swego
rodzaju okresem przejściowym między absolutyzmem a demokracją.

Pierwsza próba zaprowadzenia we Francji formuły państwa liberalnego miała miej-
sce w 1791 r. Uchwalona wówczas konstytucja (14.09.1791 r.) wprowadzała oświe-
ceniowe zdobycze myśli politycznej. Pojawiła się więc zasada suwerenności narodu
oraz podziału władz. Na tej bazie zaprojektowano nowe instytucje nowego, choć
utrzymującego monarchiczną postać państwa.

15

Np. w Pensylwanii syno-

wie właścicieli majątków

ziemskich mogli głosować,

nawet jeśli nie posiadali

stałych dochodów. W sta-

nie New York istniało wie-

lokrotne prawo wyborcze

dla tych, którzy posiada-

li posiadłości w różnych

hrabstwach. Natomiast

w Pensylwanii czy Geor-

gii istniała formuła zbliżo-

na do powszechnego pra-

wa wyborczego — prawo to

posiadali wszyscy rzemieśl-

nicy (brak cenzusu mająt-

kowego).

16

Np. w stanie New York

prawo wyboru senato-

ra miał posiadacz mająt-

ku o wartości 100 funtów,

zaś prawo wyboru człon-

ka izby niższej — posiadacz

majątku o wartości 20 fun-

tów. W Północnej Karolinie

w wyborze senatora mógł

wziąć udział właściciel 50

akrów ziemi, a w wyborze

członka izby niższej — każ-

dy płacący podatki.

17

Np. w Massachusetts

i Północnej Karolinie —

1000 funtów, w Mary-

land — 5000 funtów,

w Południowej Karoli-

nie — 10 000 funtów.

18

W stanach New Jersey,

New Hampshire, Północnej

Karolinie, Południowej Ka-

rolinie mógł nim być jedy-

nie protestant.

9

Instytucją władzy ustawodawczej było jednoizbowe

Zgromadzenie Prawodawcze

.

To posiadające istotną przewagę nad egzekutywą ciało liczyło 745 posłów wy-
bieranych na dwuletnią kadencję przez obywateli posiadających prawa wyborcze
ograniczone:
— cenzusem płci (mężczyźni),
— cenzusem wieku (25 lat),
— cenzusem majątkowym (płacący podatki równe co najmniej wartości trzech

dni pracy).

Kandydaci musieli być stałymi mieszkańcami danego kantonu, wpisanymi do reje-
strów Gwardii Narodowej. Osoby pozostające w służbie najemnej były wykluczo-
ne. Wybory były więc cenzusowe, a także równe i pośrednie (dwustopniowe) —
na tzw. zgromadzeniu pierwiastkowym wybierano elektorów (po jednym na 100
uprawnionych obywateli). Dopiero oni mogli dokonać wyboru deputowanych i ich
zastępców.

Prerogatywy Zgromadzenia Prawodawczego były szerokie. Posiadało ono wyłącz-
ność inicjatywy ustawodawczej oraz uprawnień legislacyjnych. Poza tym ustala-
ło budżet i podatki, decydowało o sprawach wojska, wojny, pokoju, a na wniosek
króla także o podpisaniu traktatów międzynarodowych. Miało prawo postawienia
przed

Najwyższym Trybunałem Narodowym

(złożonym z członków Trybunału Kasa-

cyjnego) ministrów i wysokich urzędników.

Władzę ustawodawczą sprawował

król

. Kompetencje tej instytucji w porównaniu

z okresem przedrewolucyjnym były znacznie ograniczone. Przyjęta w konstytu-
cji formuła monarchy „nietykalnego i świętego”, który nie odpowiada politycz-
nie, zobowiązywała go jednak do przestrzegania ustawy zasadniczej i uchwalanych
ustaw. Przewidywano również możliwość usunięcia władcy z tronu. Król korzystał
ze swych kompetencji przy pomocy powoływanych przez siebie ministrów, którzy
byli także przed nim odpowiedzialni. Wszystkie akty króla wymagały kontrasygna-
ty odpowiedniego ministra. Istotne politycznie było posiadanie przez króla weta
zawieszającego w stosunku do ustaw.

Zasadnicze zmiany wprowadzone przez konstytucję miały miejsce w instytucjach
sądowniczych. Likwidacji uległo sądownictwo zwierzchnie panów feudalnych,
królewskie natomiast zostało zastrzeżone. Usunięto możliwość dziedziczenia i ku-
powania stanowisk sędziowskich. Sędziowie od tej pory wybierani byli przez czyn-
nych wyborczo obywateli danego okręgu sądowego. Dokonano podziału na są-
downictwo cywilne i karne, a najwyższą władzą stał się

Trybunał Kasacyjny

.

Toczące się koło rewolucji nie pozwoliło na utrzymanie się tej formuły politycz-
nej. Walka polityczna, jaka rozgorzała po ścięciu Ludwika XVI, przyniosła dyk-
taturę jakobińską i próbę zaprowadzenia nowych form politycznych. Uchwalona
w 1793 r. nowa konstytucja nie miała jednak praktycznego zastosowania, a po
aresztowaniu Maksymiliana Robespierre’a władzę uchwyciły żywioły burżuazyjne
i po raz kolejny doszło do próby zaprowadzenia formuły państwa liberalnego. Ter-
midorianie bardzo szybko rozpoczęli prace nad nową konstytucją i mimo dość nie-
sprzyjającej sytuacji międzynarodowej 22.08.1795 r. Konwent Narodowy uchwalił
tzw. konstytucję dyrektorialną lub Konstytucją III Roku Republiki.

Podobnie jak jej jakobińska poprzedniczka, konstytucja ta została poddana

referen-

dum ludowemu

. Weszła w życie po uzyskaniu akceptacji w październiku 1795 r.

W myśl nowej konstytucji władza ustawodawcza należała do ciała ustawodawcze-
go złożonego z dwu izb:

Rady Pięciuset

i

Rady Starszych

(250 członków). Obie insty-

tucje wybierane były na trzyletnią kadencję, przy czym co roku ustępowała jedna
trzecia składu obu izb. Członkiem rad mógł zostać każdy obywatel, który ukończył

10

30 (w przypadku Rady Pięciuset)

19

lub 40 lat (w przypadku Rady Starszych). Dodat-

kowo członkowie Rady Starszych musieli być osobami żonatymi bądź wdowcami.

Wybory do obu izb były pośrednie i dwustopniowe (poprzez elektorów). Czynne
prawo wyborcze w zgromadzeniach pierwszego stopnia posiadali obywatele płci
męskiej liczący minimum 21 lat oraz płacący bezpośrednie podatki. Od XII r. repu-
bliki (1803 r.) miał obowiązywać dodatkowo wymóg umiejętności czytania i pisa-
nia. W zgromadzeniach elektorskich cenzus wieku był podniesiony do 25 lat. Wy-
bierający musiał także wykazać się odpowiednim majątkiem.

Kompetencje obu izb były wyraźnie rozgraniczone. Inicjatywa ustawodawcza była
wyłączną prerogatywą Rady Pięciuset. Rada Starszych dysponowała zaś swego ro-
dzaju wetem — nie miała prawa wprowadzenia poprawek do ustawy, mogła się jej
jednak sprzeciwić. Weto mogło być odrzucone poprzez ponowne przyjęcie ustawy
przez Radę Pięciuset.

Instytucją władzy wykonawczej było pięcioosobowe kolegium zwane dyrektoria-
tem. Wyboru członków tego gremium dokonywała Rada Starszych spośród 10 kan-
dydatów przedstawionych przez Radę Pięciuset. Kadencja członków dyrektoriatu
trwała 5 lat, jednak każdego roku jeden z dyrektorów musiał ustąpić. Dyrektorzy
podejmowali decyzje kolegialnie. Nie byli odpowiedzialni przed ciałem ustawo-
dawczym, nie mogli także być usunięci z urzędu przez legislatywę, choć można ich
było postawić w stan oskarżenia przed Sądem Najwyższym. Była to kolegialna for-
muła instytucji głowy państwa. Do niej należała pełnia władzy wykonawczej, którą
sprawowała poprzez mianowanych przez siebie i przed sobą odpowiedzialnych mi-
nistrów w liczbie od 6 do 8 (nie tworzyli oni Rady Ministrów). Członków dyrekto-
riatu i ministrów obowiązywał incompatibilitas. Swoisty dla radykalnego rozdzia-
łu legislatywy i egzekutywy był formalny zakaz uczestniczenia w zebraniach rad.
Komunikacja miała następować jedynie w formie pisemnej.

Zgodnie z zasadą trójpodziału władz sądownictwo było niezależne od legislatywy
i egzekutywy. Dokonano reorganizacji instytucji sądowniczych, zarówno tereno-
wych (w związku z likwidacją dystryktów), jak i

Trybunału Kasacyjnego

oraz

Sądu

Najwyższego

.

Jak pokazała przyszłość, i ta próba zaprowadzenia modelu państwa liberalnego nie
zakończyła się sukcesem. Tym razem jaśniejąca coraz bardziej postać Napoleona
położyła jej w 1799 r. Wprowadzony konsulat był de facto formułą rządów osobi-
stych, autorytarnych. Na państwo liberalne Francja musiała czekać kilkadziesiąt
lat — dopiero po okresie napoleońskim i restauracji pojawiła się monarchia liberal-
ną ze wzmocnioną rolą króla. Była to Francja pod rządami Ludwika Filipa I (1830–
–1848), czyli monarchia lipcowa.

Wyniesiony na tron tzw. król Francuzów w sierpniu ogłosił nową konstytucję. For-
malnie oktrojowana, bowiem przyjęta i ogłoszona przez króla, w rzeczywistości
była opracowana przez Izbę Deputowanych. W zasadzie stanowiła ona modyfikację
Karty Konstytucyjnej z 1814 r.

Instytucją legislatywy był dwuizbowy parlament, składający się z

Izby Parów

i

Izby

Deputowanych

. Członkowie pierwszej zasiadali w niej dożywotnio, rekrutowali się

z nominacji królewskiej, a ich liczba nie była niczym ograniczona i zależała od woli
monarchy

20

. Członkowie Izby Deputowanych byli wyłaniani w wyborach bezpo-

średnich i jawnych. Czynne prawo wyborcze ograniczone było cenzusem wieku (25
lat) i majątkowym (200 franków rocznych podatków bezpośrednich na pięcioletnią
kadencję). Jeśli jednak w jakimś okręgu uprawnienia czynne posiadało mniej niż
150 obywateli, obniżano próg. Próg był także obniżany do 100 franków dla inteli-
gencji (lekarze, notariusze, adwokaci, profesorowie uniwersytetów). Bierna prawo

20

Ustawa z 29.12.1831 r.

dokładnie określała 24 ka-

tegorie osób, spośród któ-

rych król mógł powoływać

parów.

19

Tymczasowo — od

uchwalenia Konstytucji

w 1795 r. do VII roku repu-

bliki (1799 r.) — obniżono

cenzus wieku do 25 lat.

11

wyborcze przysługiwało osobom wnoszącym do skarbu państwa 500 franków po-
datku i liczącym co najmniej 30 lat.

Izby obradowały oddzielnie, posiadały inicjatywę ustawodawczą i prawo zgłasza-
nia impeachmentu wobec członków rządu. Izba Parów oprócz uprawnień ustawo-
dawczych miała także kompetencje w zakresie sądownictwa (zdrada stanu i za-
mach na bezpieczeństwo państwa).

Wyniesiony na tron w 1830 r. Ludwik Filip, określając pozycję króla w państwie,
miał podkreślać, iż to on „prowadzi fiakra”. Króla można zatem porównać do
dorożkarza, który prowadzi powóz, wyznacza tempo, trasę, ale punkt docelo-
wy pozostaje i tak w gestii pasażera. Prerogatywy króla dotyczyły zarówno wła-
dzy ustawodawczej, jak i wykonawczej. Monarcha uczestniczył w procesie usta-
wodawczym poprzez m.in. prawo inicjatywy ustawodawczej, ogłaszanie ustaw,
zwoływanie, odwoływanie i rozwiązywanie parlamentu czy kreacji składu osobo-
wego izby wyższej. Istotne było posiadanie prawa sankcji, czyli weta absolutnego
w stosunku do ustaw.

Gros kompetencji królewskich dotyczyło sfery wykonawstwa. Monarcha sprawo-
wał władzę wykonawczą przy pomocy powoływanych przez siebie ministrów two-
rzących

Radę Ministrów

. Ci ostatni byli odpowiedzialni zarówno przez monarchą, jak

i konstytucyjnie (kontrasygnata aktów królewskich) przed parlamentem. W ramach
rządu istniała instytucja

Prezesa Rady Ministrów

, choć w czasie trwania monarchii

lipcowej w praktyce nie miała ona istotnego znaczenia politycznego. Kompetencje
króla odnosiły się również do polityki zagranicznej (wypowiadał wojnę, zawierał
traktaty pokojowe, przymierza, traktaty handlowe). Król był naczelnym dowódcą
wojska, a także obsadzał wszystkie stanowiska w administracji publicznej.

Pojawiła się też instytucja

wotum zaufania

, co stanowiło krok ku rządom parlamentar-

no-gabinetowym. Rząd mógł podnieść kwestię zaufania i zażądać głosowania w tej
sprawie, jednak aby było możliwe jego ustąpienie, potrzebna była zgoda króla.

12

2. Państwo demokratyczne

2.1. Uwagi wstępne

Dwie idee, jakże ważne dla zmian społecznych i politycznych mających miejsce od
końca XVIII w., narodziły się we Francji. Jedna, suwerenność narodu, której au-
torem był Karol de Montesquieu, wskazywała, że źródłem władzy w państwie jest
naród, który określa warunki jego funkcjonowania oraz zakres swobód obywatel-
skich. Druga, autorstwa pochodzącego ze Szwajcarii, choć tworzącego we Francji,
odwołującego się do stanu natury, Jana Jakuba Rousseau, za suwerena uznawała
lud. Różnica była subtelna, jednak miała wielkie znaczenie. Pierwsza stała się źró-
dłem inspiracji dla reformatorów, ludzi, którzy nie chcieli burzyć istniejących po-
rządków, a jedynie je modyfikować. Druga nawoływała do odrzucenia w całości
zastanego świata i budowania nowego, idealnego ładu.

Wprowadzając demokrację, Francuzi burzyli raz po raz stare budowle, by po chwili
wznieść nowe, często zbyt idealne, by mogły zaistnieć. Amerykanie i Anglicy nato-
miast modernizowali, poprawiali i udoskonalali.

Trójpodział władz i decentralizacja władzy publicznej to właściwości demokracji.
Mając to na uwadze, modelowano stare lub tworzono nowe instytucje polityczne
w oparciu o stałe prawa, zwykle o ustawy zasadnicze. W XIX w. fundamentalną
kwestią było jednak rozszerzanie praw politycznych obywateli. Likwidacja cenzu-
sów wyborczych i innych ograniczeń dostępu do udziału w sprawowaniu władzy
była przeprowadzana konsekwentnie, choć w różny sposób i w różnym tempie.

Władza przestała być postrzegana jako nadana przez Boga i jako taka niekontro-
lowana — cykliczne wybory weryfikowały skład poszczególnych jej organów. Wi-
doczny stał się wpływ obywateli na jej kształtowanie. Pojawiły się także instytucje
bezpośredniej demokracji, takie jak:
— referendum,
— inicjatywa ludowa,
— możliwość odwołania przez obywateli określonego urzędnika.

Pluralizm polityczny staje się powszechny. Już nie tylko elita można wyrażać swe
zdanie, taką możliwość ma każdy — np. poprzez zorganizowanie partii politycz-
nej. Zmienia się także formuła samych partii, które przestają być koteryjnymi gru-
pami, a stają się masowymi formacjami z rozbudowanymi hierarchicznymi struk-
turami ukierunkowanymi na budowę i mobilizację własnych elektoratów.

Proces demokratyzacji zależnie od kraju przybiera różne formy — we Francji czy
USA dominuje republikanizm (choć o różnych odcieniach), w Wielkiej Brytanii
utrzymuje się monarchia, choć pozycja monarchy jest bardzo słaba.

13

2.2. Demokratyzacja instytucji politycznych w Anglii

Monarchia brytyjska podczas swej drogi ku demokracji musiała uporać się z kil-
koma pozostałościami mającymi źródło jeszcze w średniowieczu. Należały do
nich kwestie:
— składu parlamentu,
— instytucji zarządzających państwem,
— cenzusów wyborczych,
— zarządu lokalnego,
— sądownictwa.

Angielskie prawo wyborcze opierało się na średniowiecznym wyobrażeniu, iż moż-
liwość wyboru władz nie jest prawem obywatelskim, a przywilejem całych wspól-
not, czyli hrabstw i miast. Anglia, która w XVII w. była wzorem przemian poli-
tycznych, w XIX w. miała wyraźnie zapóźnione instytucje polityczne. Przemiany
gospodarcze i społeczne w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX w. były
o wiele szybsze niż rozwój systemu politycznego państwa Albionu.

Na początku wieku XIX w.

prawa wyborcze

posiadało ok. 3% społeczeństwa, a głos

decydujący w hrabstwach mieli landlordowie. Dla podjęcia zasadniczych reform
nie bez znaczenia były wydarzenie zza kanału La Manche z 1830 r., czyli rewolucja
lipcowa. Po dwóch latach sporów w parlamencie przeforsowano pierwsze zmiany,
które miały zdemokratyzować prawo wyborcze i — w konsekwencji — parlament.
Reforma ta zwana jest

reformą Greya

21

. 56 miastom, które utraciły swoje znacze-

nie (tzw. zgniłym miasteczkom), odebrano wówczas przywileje wyborcze, a kolej-
nym 30 zmniejszono reprezentację o jednego posła. Mandaty te przekazano dużym
ośrodkom miejskim. Dokonano również pewnego, choć nieznacznego, obniżenia
cenzusu majątkowego. W efekcie tego liczba wyborców zwiększyła się z ok. 440
tys. (3%) do 720 tys. (5%), choć sam system wyborczy pozostał niezmieniony.

Warto również wspomnieć, że w 1829 r., jeszcze przed reformą Greya, dopuszczo-
no katolików do zasiadania w Izbie Gmin i piastowania urzędów państwowych.
Podobne uprawnienia uzyskali w 1859 r. wyznawcy judaizmu.

Zmiany Charlesa Greya uruchomiły falę nacisków na dalszą demokratyzację pra-
wa wyborczego. Efekt przyszedł jednak dopiero po ponad 30 latach. W wyniku
tzw.

reformy premiera Benjamina Disraelego

(1867 r.) krąg wyborców został kilku-

krotnie powiększony — liczba wyborców wzrosła do 2,3 mln (około 1/3 doro-
słych mężczyzn). Zmiana polegała jedynie na obniżeniu cenzusu majątkowego.
Skorzystała na tym przede wszystkim średniozamożna warstwa mieszczaństwa.
W niedługim czasie (1872 r.) wprowadzono kolejny akt demokratyzujący wybo-
ry —

tajność głosowania

. Zlikwidowano w ten sposób silne, zwłaszcza w małych

miejscowościach, uzależnienie wyborców od landlordów.

Zasadnicze zmiany zaprowadzono w latach 1883–1885. Od tego czasu można mó-
wić o demokratycznym ustroju Wielkiej Brytanii. Premier

William E. Gladstone

wpro-

wadził ustawę antykorupcyjną, znacznie ograniczając kwoty, jakie można było wy-
dać w kampanii wyborczej. Zerwano z średniowieczną zasadą prawa wyborczego
jako przywileju hrabstw i miast i przeniesiono je na jednostki, w następstwie czego
zaprowadzono

jednomandatowe okręgi wyborcze

proporcjonalne do liczby ludności.

Dodatkowo, po raz kolejny obniżono cenzus majątkowy. Efektem tego było rozsze-
rzenie się prawa wyborczego na około 2/3 dorosłych mężczyzn (ok. 5 mln ludzi).

Mimo procesu upowszechniania prawa wyborczego Wielka Brytania nadal pozo-
stawała w tyle za innymi państwami demokratycznymi. Główną kwestią były pra-
wa kobiet. W drugiej połowie XIX w. działalność silnego ruchu sufrażystek nie

21

Charles Grey — premier

rządu w latach 1830–1834.

14

przyniosła oczekiwanych rezultatów. Koronę wyprzedziły nawet dawne kolonie,
które przyznały prawa wyborcze kobietom (Nowa Zelandia 1893, Australia 1901).
Dopiero pod koniec I wojny światowej ówczesny premier, Lloyd George, umożli-
wił kobietom udział w wyborach, wprowadzając

zasadę powszechności

. Nie było to

jeszcze zrównanie praw, bowiem cenzus wieku dla mężczyzn wynosił 21, zaś dla
płci pięknej 30 lat. Dodatkowo kobiety musiały wykazać się posiadaniem miesz-
kania, za które one bądź ich mężowie opłacali czynsz. Pełne zrównanie obu płci
w prawach wyborczych nastąpiło dopiero w 1928 r.

Ostatnia przeszkoda w całkowitej demokratyzacji systemu wyborczego została usu-
nięta w 1948 r. Wówczas zniesiono tzw.

system pluralny

, który przyznawał niektó-

rym grupom wyborców więcej niż jeden głos, np. głosowanie w miejscu zamiesz-
kania i w miejscu pracy (przysługiwał on np. z tytułu przynależności do korporacji
uniwersyteckiej).

Demokratyzacji uległy również

instytucje władzy administracji lokalnej

. Choć idea

samorządności jest wpisana w ustrój demokratyczny, to rzeczywistość Wysp Bry-
tyjskich początku XIX w. miała z nią niewiele wspólnego. Najwcześniej zreformo-
wano samorząd miejski, gdzie w 1835 r. wprowadzano obieralne organy miejskie
pod postacią rad.

Hrabstwa musiały czekać na zmiany jeszcze ponad pół wieku. W 1888 r. pozba-
wiono sędziów pokoju ich kompetencji administracyjnych. Stworzono 52 hrabstwa
administracyjne, a władzę przekazano wybieralnym organom (radom hrabstw).
Dopiero wówczas pojawiła się Rada Londynu, bowiem w 1835 r. Londyn wyłączo-
no z reformy miejskiej. W kilka lat później ustanowiono samorządowe organy niż-
szych szczebli — rady wiejskie i parafialne.

Wraz z modernizacją instytucji administracji terenowej demokratyzowano prawa
wyborcze do organów samorządowych. W 1871 r. utworzono specjalny urząd do
spraw samorządu —

Local Goverment Board

. Jego zadaniem była kontrola i koordy-

nacja polityki władz centralnych i lokalnych.

Proces demokratyzacji przeszły także centralne

instytucje legislacyjne

i

egzekucyjne

.

W 1911 r. Izba Gmin otworzyła się na kandydatów niezamożnych i wprowadziła
diety poselskie. Wyznaczona została górna granica kadencji (5 lat), ale umożliwio-
no jej dość swobodne, zależne od sytuacji politycznej skracanie. Formalnie decyzja
należała do króla, w praktyce jednak do premiera, który w najdogodniejszym dla
siebie momencie mógł rozwiązać izbę. Było to zjawisko niespotykane w demokra-
cjach europejskich — na kontynencie rozwiązanie parlamentu było dokonywane
jedynie pod wpływem nadzwyczajnych okoliczności.

Izba niższa umocniła swoją pozycję, odbierając Izbie Lordów prawo do weta ab-
solutnego (Parliament Act, 1911). Sprzeciw lordów można było odrzucić poprzez
potwierdzenie ustawy w trzech kolejnych sesjach w ciągu 2 lat, z zastrzeżeniem,
że weto nie obowiązywało w ustawach finansowych. W 1949 r. skrócono długość
trwania sprzeciwu do dwóch sesji w ciągu jednego roku.

W XIX w. zostały sformułowane dwa znaczenia instytucji

rządu

. Szersze oznacza-

ło szeroką grupę ministrów, niebędącą organem kolegialnym, ale raczej tworzącą
zespół służby cywilnej. Jej członkowie są powoływani przez króla bądź premiera
i stanowią bezpośrednie zaplecze

gabinetu

. Ten drugi był właściwym rządem. Na

czele stał premier wywodzący się ze zwycięskiej partii, nominowany przez króla,
uhonorowany tytułem

Pierwszego Lorda Skarbu

. Gabinet był solidarnie odpowie-

dzialny przez parlamentem.

Demokratyzacja państwa wpłynęła również na modernizację instytucji sądownic-
twa. W 1873 r. powstał

Sąd Najwyższy

(sądownictwo cywilne), który dzielił się na

15

Wysoki Trybunał

i

Trybunał Apelacyjny

. Pierwszy z nich był instytucją odwoławczą

dla

sądów hrabstw

. Mógł być także sądem pierwszej instancji w sprawach poważ-

niejszych (także karnych) — wówczas drugi z wymienionych stanowił instancją od-
woławczą. Najwyższą instytucją odwoławczą pozostała Izba Lordów. W sprawach
karnych podstawową instytucją był

sędzia pokoju

, a później kolejno:

trybunały poko-

ju

,

sądy sesji kwartalnych

, wspomniany Wysoki Trybunał i Izba Lordów.

Upowszechnienie prawa wyborczego niewątpliwie wpłynęło na zmiany partii po-
litycznych. Nie nastąpiły one natychmiast. Tradycyjne partie,

konserwatyści

i

li-

berałowie

, osadzeni w parlamencie nie widzieli potrzeby modernizacji instytucji,

których byli członkami. Niewątpliwie wielką rolę odegrała Partia Pracy (Labour
Party), która nie miała oparcia w parlamencie. Pojawił się więc model partii maso-
wej. W konsekwencji wszystkie partie polityczne zaczęły rozbudowywać swe orga-
nizacje lokalne, odgrywające ogromną rolę w mobilizacji elektoratu. W efekcie do-
szło do wzmocnienia organizacji politycznych, które przestały być jedynie elitarną
grupą dobrze urodzonych.

2.3. Polityczne instytucje demokratycznych

republik francuskich

Pierwsza próba przemiany Francji w państwo demokratyczne miała miejsce w 1792 r.
Wówczas to podburzony przez radykalnych rewolucjonistów lud paryski obalił mo-
narchię. W proklamowanej we wrześniu 1792 r.

I Republice

na podstawie

zdemokra-

tyzowanego prawa wyborczego

przeprowadzono wybory do Konwentu Narodowego.

Po likwidacji cenzusu majątkowego wszyscy mężczyźni powyżej 21 roku życia uzy-
skali prawa wyborcze. W efekcie wyborów, po walce politycznej dwóch głównych
sił, żyrondystów i jakobinów, ci ostatni przejęli władzę w państwie. Nowo uchwalo-
na (w czerwcu 1793 r.) konstytucja miała zaprowadzić we Francji demokrację.

Konstytucja jakobińska nie uznawała Monteskiuszowskiego podziału władz, choć
uznano za konieczne wyodrębnienie trzech takich funkcji. Podstawową instytucją
polityczną państwa było

Ciało Prawodawcze

. Ten jednoizbowy organ był wybierany na

roczną kadencję przez pełnoletnich obywateli w powszechnych, równych, jawnych
(można było głosować również tajnie) i bezpośrednich wyborach. Wykonawstwo po-
wierzono

Radzie Wykonawczej

, składającej się z 24 członków wybieranych przez Ciało

Prawodawcze na okres 2 lat. Rada Wykonawcza była całkowicie podporządkowana
Ciału Prawodawczemu. Co roku połowa jej członków miała ustępować.

W I Republice nastąpiło połączenie elementów reprezentacji i demokracji bezpo-
średniej (niewątpliwy wpływ filozofii J. J. Rousseau), o czym świadczy powstanie
tzw.

zgromadzeń pierwiastkowych

obejmujących ogół obywateli danego terytorium,

które uczestniczyły w procesie legislacyjnym. Ważne projekty ustaw przyjętych
przez Ciało Prawodawcze przesyłano do zgromadzeń i dopiero po akceptacji ich
przez określoną liczbę stawały się prawem. W przypadku ustaw istniała możli-
wość zastosowania

referendum powszechnego

. Zgromadzenia pierwiastkowe miały

wpływ na instytucje wykonawcze poprzez wybór elektorów, którzy przedstawiali
kandydatów do Rady Wykonawczej.

Demokratyczna, choć — jak się uważa — utopijna konstrukcja konstytucji jakobiń-
skiej nigdy nie została poddana weryfikacji w praktyce. W związku z sytuacją mię-
dzynarodową Francji (wojna z pierwszą koalicją) została zawieszona. Rozwój wy-
padków politycznych nie sprzyjał postulowanym przez nią rozwiązaniom.

16

Kolejna próba zdemokratyzowania Francji miała miejsce w połowie XIX w. Wio-
sna Ludów usunęła z tronu francuskiego dynastię orleańską, a wraz z nią liberalną
formułę państwa. W lutym 1848 r. proklamowano

II Republikę

, zaprowadzono

wol-

ności obywatelskie

(wolność prasy, zebrań) oraz rozpisano nowe, opierające się na

demokratycznym prawie wyborczym wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego.
W listopadzie 1848 r. Konstytuanta uchwaliła nową konstytucję. Ustawa ta, wzo-
rowana na konstytucji jakobińskiej, została jednak pozbawiona elementów o cha-
rakterze utopijnym.

Przyjęto zasadę trójpodziału władzy. Ustawodawstwo zarezerwowano dla jed-
noizbowego

Zgromadzenia Narodowego

. Członkowie tej instytucja byli wybiera-

ni w głosowaniu powszechnym, równym, tajnym i bezpośrednim na okres 3 lat.
Czynne prawa wyborcze przysługiwały mężczyznom liczącym co najmniej 21 lat,
bierne zaś — 25 lat życia. Ciało to liczyło 750 członków. Prócz wspomnianej inicja-
tywy ustawodawczej, posiadało prawo pociągnięcia do odpowiedzialności konsty-
tucyjnej prezydenta i ministrów.

Instytucją władzy wykonawczej był

prezydent

, wybierany na okres 4 lat w po-

wszechnym, bezpośrednim i tajnym głosowaniu. Bezpośrednia reelekcja była za-
broniona — osoba sprawująca urząd prezydenta nie mogła sprawować władzy
przez dwie kadencje pod rząd. Swoją władzę prezydent wykonywał poprzez powo-
ływanych przez siebie i odpowiedzialnych przed nim politycznie ministrów, którzy
tworzyli

Radę Ministrów

. Akt prezydencki wymagał kontrasygnaty odpowiedniego

ministra. Mimo posiadania prawa łaski, inicjatywy ustawodawczej, weta zawiesza-
jącego (mógł zwrócić się o ponowne rozpatrzenie projektu ustawy), prezydent nie
mógł jednak rozwiązać Zgromadzenia Narodowego. Będąc głową państwa, stał na
czele sił zbrojnych oraz mianował i odwoływał przedstawicieli dyplomatycznych
i wyższych urzędników państwowych.

Konstytucja II Republiki utrzymała

Radę Stanu

. Wybierana przez Zgromadzenie

Narodowe na 6 lat miała za zadanie wstępnie rozpatrywać prezydenckie projekty
ustaw (mogła także rozpatrywać inicjatywy poselskie), przygotowywać rozporzą-
dzenia wykonawcze dla administracji publicznej oraz sprawować nad nią nadzór.
Na czele Rady Stanu stał

wiceprezydent

, wybierany na wniosek prezydenta przez

Zgromadzenie Narodowe.

Najwyższą instancją sądowniczą pozostał

Najwyższy Trybunał

, który w przypadku

wniesienia przez Zgromadzenie Narodowe oskarżenia o przestępstwo miał prawo
sądzenia prezydenta i ministrów.

Rzeczywistość polityczna pokazała, że i taka formuła państwa demokratycznego
nie sprawdziła się we Francji. Żywa jeszcze ówcześnie legenda napoleońska wynio-
sła na stanowisko prezydenta Ludwika Napoleona Bonaparte, który ograniczając
demokrację, znacznie umocnił swoją pozycję

22

i z biegiem czasu dokonał likwida-

cji II Republiki.

Katastrofa militarna II Cesarstwa Francuskiego w wojnie z Prusami (1870–1871)
zaktywizowała siły republikańskie. Jeszcze we wrześniu 1870 r. proklamowano
kolejną,

III Republikę

. Władzę czasowo przejął Rząd Obrony Narodowej na czele

z radykałem i demokratą Leonem Gambettą. Rozpisano nowe wybory, przywró-
cono prawo wyborcze z 1849 r. (powszechne, równe, bezpośrednie i tajne wybory)
z cenzusami wieku 21 (prawo czynne) i 25 (prawo bierne). Nowo wybrane Zgro-
madzenie Narodowe nie było jednolite, co utrudniało prace nad nową ustawą za-
sadniczą. Dodatkową trudnością w uzyskaniu kompromisu był wybuch rewolucji
(Komuna Paryska, 1871) w Paryżu.

Ostatecznie nowy ustrój wprowadzono nieco przypadkowo. W 1875 r. w toku dys-
kusji w parlamencie Henri Wallon, jeden z posłów, wystąpił z wnioskiem, w którym

22

W 1850 r. ograniczo-

no demokratyczność prawa

wyborczego poprzez wpro-

wadzenie trzyletniego do-

micylu.

17

sformułował zasadę wybierania prezydenta Republiki. Propozycja ta dość nieocze-
kiwanie została przyjęta (większością jednego głosu) i wyznaczyła podstawowe za-
sady ustrojowe państwa francuskiego. Znalazło się w niej stwierdzenie o republi-
kańskiej formie państwa i dwuizbowej strukturze parlamentu.

Sama konstytucja III Republiki składała się z trzech, dość lakonicznie sformuło-
wanych ustaw

23

. Choć w założeniu miała być tymczasowa, przetrwała — jak się

uważa, właśnie dzięki owej oszczędności normatywnej, a przez to i elastyczności
w praktycznym stosowaniu — 65 lat.

Instytucjami władzy ustawodawczej były dwa kolegialne organy:

Izba Deputowanych

i

Senat

. Pierwsza liczyła 600 deputowanych i była wybierana na czteroletnią ka-

dencję na podstawie zdemokratyzowanego

prawa wyborczego

(równe, tajne, bezpo-

średnie i powszechne) z niskim cenzusem wieku — 21 lat. Bierne prawo wyborcze
otrzymali mężczyźni, którzy ukończyli 25 lat. Praw wyborczych nie mieli wojskowi
w służbie czynnej ani kobiety (uzyskały je dopiero w 1945 r.).

System wyborczy podlegał licznym zmianom. Początkowo istniały jednomanda-
towe okręgi, gdzie w pierwszej turze obowiązywała konieczność uzyskania bez-
względnej większości. Później powstały okręgi wielomandatowe z elementami pro-
porcjonalności (najczęściej stosowanym systemem rozdziału głosów była metoda
d’Hondta).

Senat liczył 300 członków. Część z nich (75) pełniła funkcję dożywotnio, reszta zaś
wybierana była na dziewięcioletnią kadencję. Co 3 lata następowała wymiana trze-
ciej części składu Senatu (członków wybieralnych). Wybory miały charakter po-
średni — senatorzy byli wybierani poprzez kolegia elektorów będących członkami
organów samorządu terytorialnego oraz deputowanych z danego departamentu.
Senatorem mógł zostać obywatel liczący przynajmniej 40 lat.

Mało demokratyczny był też rozdział mandatów między departamenty, faworyzu-
jący terytoria wiejskie. W 1884 r. nieco zdemokratyzowano tę instytucję poprzez
likwidację stanowisk senatorów dożywotnich oraz zniesienie (na korzyść miast)
nadreprezentacji gmin wiejskich.

W procesie legislacyjnym Izba Deputowanych i Senat posiadały równorzędne stano-
wisko. Obu przysługiwała inicjatywa ustawodawcza i oba musiały przyjąć każdą usta-
wę. Wyjątek stanowiły prawa dotyczące sfery finansowej, które w pierwszej kolejno-
ści uchwalała Izba Deputowanych. Senat natomiast miał wyłączne prawo do sądzenia
prezydenta, ministrów i członków Izby Deputowanych (impeachment) oraz orzeka-
nia w sprawach dotyczących bezpieczeństwa państwa. Zgody izby wyższej wymagał
także prezydencki akt skrócenia kadencji (rozwiązania) Izby Deputowanych.

W systemie politycznym III Republiki funkcjonowała też instytucja o nazwie Zgro-
madzenie Narodowe. Jej prerogatywy obejmowały:
— wybór prezydenta,
— wybór dożywotnich senatorów (do 1884 r.),
— zmiany w konstytucji (od 1884 r. rewizji nie można było poddawać republikań-

skiej formy rządów).

Władzę wykonawczą sprawował

prezydent

. Wybierany na 7 lat, pełnił rolę głowy

państwa. Swoje zadania realizował przy pomocy mianowanych przez siebie mini-
strów, tworzących

Radę Ministrów

, której zresztą sam przewodniczył (konstytucja

z 1795 r. nie przewidywała instytucji premiera). Każdy akt prezydencki wyma-
gał kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Sam prezydent nie odpowiadał przed
parlamentem — ponosił jedynie konstytucyjną odpowiedzialność (przed Senatem)
za zdradę główną bądź pospolite przestępstwo.

23

Ustawa O organizacji Se-

natu z 24.02.1875 r., usta-

wa O organizacji władz pu-

blicznych z 25.02.1875 r.

i ustawa O stosunkach mię-

dzy władzami publicznymi

z 16.07.1875 r.

18

Dysponował:
— inicjatywą ustawodawczą,
— prawem łaski,
— wetem zawieszającym (mógł w ciągu miesiąca zwrócić się do parlamentu o po-

nowne rozpatrzenie ustawy),

— prawem rozwiązania Izby Deputowanych.

Kierował także polityką zagraniczną i siłami zbrojnymi oraz obsadzał wszystkie
ważniejsze urzędy cywilne i wojskowe. W praktyce politycznej III Republiki po-
zycja prezydenta uległa osłabieniu. Po kryzysie w 1877 r. związanym z rozwiąza-
niem Izby Deputowanych i po ustąpieniu 2 lata później prezydenta Patrice’a Mac-
-Mahona instytucja ta stała się formułą czysto reprezentacyjną. Na pierwszy plan
wysunęły się izby parlamentarne, zaś stery wykonawstwa przejęła Rada Ministrów.
W tym czasie ukształtowała się także nowa instytucja —

premier

, który z rąk pre-

zydenta przejął kierownictwo pracami Rady Ministrów. Ta ostatnia de facto decy-
dowała o obsadzaniu wszystkich ważniejszych urzędów w państwie. Pozycja rządu
i premiera umacniała się i w zasadzie zanikła zasada podwójnego zaufania. Rząd
i ministrowie musieli mieć przede wszystkim poparcie parlamentu, zaufanie prezy-
denta nie miało istotnego znaczenia.

Partie polityczne

we Francji przechodziły dość powolną ewolucję. Liczne podzia-

ły i płynność życia politycznego były podstawową cechą tych instytucji do koń-
ca XX w. Formuły tradycyjne, charakterystyczne dla państwa liberalnego, długo
utrzymywały grupy monarchistyczne (legitymiści, orleaniści, bonapartyści), orga-
nizacje katolickie, a także tzw. progresiści (liberałowie). Centrowe formacje repu-
blikańskie, choć cieszące się znacznym poparciem elektoratu, także nie dyspono-
wały formami organizacyjnymi typowymi dla demokracji. Inaczej prezentowali się
radykałowie i socjaliści, którzy opierając się elektoracie lokalnym, zbudowali silne
hierarchiczne organizacje o charakterze masowym.

2.4. Demokratyzacja instytucji politycznych

w Stanach Zjednoczonych

Zaprowadzona pod koniec XVIII w. formuła państwa liberalnego dla wielu miesz-
kańców Nowego Kontynentu okazała się niezadowalająca. Postawie tej sprzyjała
specyfika amerykańskich realiów — nie istniała tam obowiązkowa służba wojsko-
wa, ścisła kontrola podatkowa, a samoorganizacja społeczeństwa na nowo koloni-
zowanych terenach umacniała tę swoistość. Proces demokratyzacji wspierała też
ludność uprzemysłowionego i aktywnego politycznie obszaru Nowej Anglii. Nie
bez znaczenia była też postawa konserwatywnych stanów południowych, które za-
częły tracić wpływy na rzecz coraz silniejszej Północy. Na przywódcę ruchu wyrósł
zaś generał Andrew Jackson, który w 1828 r. wygrał wybory prezydenckie.

Hasło „zwycięzcy biorą wszystko” dało nadzieję na osobiste korzyści dla aktyw-
nych uczestników życia politycznego. W niemałym stopniu przyczyniło się do
budowy nowego modelu organizacji politycznej. Po okresie faktycznego zaniku
zaczęły odradzać się partie, co stało się kluczowe dla procesu demokratyzacji pań-
stwa. W takiej atmosferze zaczęły budować się dwie podstawowe siły politycz-
ne USA: demokraci i republikanie. Różnice nimi nie tkwiły w ideologii, a raczej
w ich bazie społecznej.

Partia Demokratyczna

(oficjalnie od 1840 r.), opierająca się

na ludności zamieszkałej w stanach południowych i pogranicznych, opowiadała
się za rozszerzaniem równości praw wszystkich obywateli.

Partia Republikańska

19

(powstała 1854 r.), uważana za konserwatywną, preferująca wolność gospodarczą
i zacieśnienie federacji, posiadała poparcie wielkiego przemysłu. Zaprowadzone
z czasem nowe modele organizacyjne tych instytucji politycznych zerwały z trady-
cyjnymi oligarchicznymi formami strukturalnymi, budując nowe konstrukcje —
silnie zespalające aktyw polityczny i jego społeczne zaplecze — w układach lokal-
nych, stanowych czy federalnych.

Istotnym elementem procesu demokratyzacji było stopniowe rozszerzanie

praw

obywatelskich

. Wprowadzony do Konstytucji w 1791 r. Bill of Rights, stanowiący

katalog podstawowych praw obywatelskich, początkowo nie obejmował wszyst-
kich mieszkańców USA.

Zmiany w prawie wyborczym odbywały się etapami, bowiem każdy stan miał
w tym względzie własne kompetencje (nie istniała federalna ordynacja wyborcza).
Na początku likwidowano cenzusy majątkowe, w efekcie czego prawa wyborcze
otrzymali także niezamożni biali mężczyźni. W niektórych stanach natomiast dość
długo przetrwały cenzusy domicylu i elementarnego wykształcenia. Zdarzały się
też ograniczenia biernego prawa wyborczego w postaci zakazu obejmowania urzę-
dów przez ateistów.

Istotnym problemem była kwestia ludności kolorowej. Krwawa wojna secesyjna
była silnym impulsem do rozpoczęcia procesu modernizacji tej kwestii — będzie
on trwał blisko półtora wieku. Trzy kolejne poprawki do Konstytucji USA (XIII–
–XV) dały podstawę do rozszerzenia praw wyborczych na wszystkich obywateli
USA płci męskiej.
1. Poprawka XIII z 1865 r. zniosła niewolnictwo.
2. Poprawka XIV z 1866 r. przyznała wszystkim urodzonym w USA lub naturali-

zowanym po przybyciu do USA obywatelstwo.

3. Poprawka XV z 1870 r. zakazywała władzom federalnym i stanowym pozba-

wiania prawa wyborczego ze względu na rasę, kolor skóry bądź poprzedni stan
niewolnictwa.

Od strony formalnej nie istniały już przeszkody do tego, by uczestniczyć w życiu
politycznym, jednak praktyka okazała się inna. Jeszcze w okresie tzw. rekonstruk-
cji, kiedy to na Południu stacjonowały wojska Północy, można było mówić o ak-
tywnym udziale ludności kolorowej w życiu politycznym, o korzystaniu z praw
politycznych, nie tylko z czynnego, ale również i biernego prawa wyborczego
(przejściowo nawet w parlamencie stanowym Południowej Karoliny ludność mu-
rzyńska posiadała większość). Po 1877 r. (wycofanie wojsk ze stanów południo-
wych) nastąpił wyraźny regres. Nasilił się on w latach 90., gdy parlamenty stano-
we, wykorzystując ogólność XIV poprawki, zaczęły uchwalać ustawy segregacyjne
(Jim Crow Laws). Ostatnie tego typu ustawy pochodzą jeszcze z lat 40. XX w. Do-
piero w 1954 r. Sąd Najwyższy uznał niezgodność segregacji rasowej w szkołach
publicznych, co uruchomiło proces jej likwidacji.

Inną barierą dla powszechności głosowania był wymóg minimalnego okresu za-
mieszkiwania w danym stanie. Konkretne stany bardzo różnie określały tę kwe-
stie. W 36 stanach był to rok, w 11 — 6 miesięcy, a w 3 — nawet 2 lata. Dopiero
w 1972 r. Sąd Najwyższy USA uznał za niezgodny z konstytucją wymóg domicylu
w stanie Tennessee i orzekł, że 30 dni to okres wystarczający.

Kolejnym krokiem ku demokratyzacji instytucji prawa wyborczego była likwidacja
opłaty wyborczej, stosowanej w 5 stanach. Podatek ten eliminował znaczną część
wyborców, a ponadto stanowił element korupcjogenny — często w zamian za po-
parcie kandydat pokrywał podatek wyborczy. W 1964 r. XXIV poprawka do kon-
stytucji zniosła podatki wyborcze. Wówczas też zabroniono pozbawiania prawa
wyborczego osób zalegających z płatnością podatków.

20

Od połowy XIX w. w niektórych stanach wprowadzano wymogi znajomości języ-
ka angielskiego i konstytucji. Jeszcze w drugiej połowie XX w. istniały one w 17
stanach. Dopiero w 1975 r. Kongres rozszerzył zakaz dyskryminacji w głosowaniu
(z 1964 r.) na inne grupy ludności obcojęzycznej USA.

Proces rozszerzania praw wyborczych kobiet trwał w Stanach Zjednoczonych pół
wieku. Pierwszym stanem, który zezwolił kobietom na udział w głosowaniu, był
Wyoming (1869 r.). Kolejne stany, choć powoli, szły za tym przykładem. Jednak
dopiero w 1920 r. XIX poprawka do konstytucji na dobre zniosła cenzus płci.

Ostatnim krokiem ku upowszechnieniu praw wyborczych była XXVI poprawka
do konstytucji, która obniżyła wiek wyborców do 18 lat. Bierne prawo wyborcze
przysługuje w wyborach na prezydenta osobom liczącym co najmniej 35 lat i za-
mieszkałych w danym stanie przez 14 lat. Kandydata do Izby Reprezentantów obo-
wiązuje cenzus wieku — 25 lat i obywatelstwa 9 lat, do Senatu odpowiednio 30 lat
i 9 lat, zaś na gubernatora stanu — 30 i 5 lat.

Ważnym elementem kształtującym demokrację w USA było rozszerzenie się listy
stanowisk obsadzanych w wyniku wyborów. Dotyczyło to przede wszystkim insty-
tucji

gubernatora

, początkowo wybieranej przez stanowe ciała ustawodawcze. No-

minacji kandydata na gubernatora w danym stanie dokonuje konwencja partyjna,
choć w niektórych stanach odbywają się prawybory. W wyborach powszechnych
wybiera się też z reguły innych urzędników, tj. wicegubernatora, prokuratora są-
dowego oraz skarbnika.

Z biegiem czasu demokratyzował się też sposób wyboru i wyłaniania kandydatów
na prezydenta oraz innych wysokich urzędników państwowych czy kongresmanów.
Ewolucję przeszedł tryb wyboru elektorów, który przyjął formę powszechności.
Elektorzy są wybierani większością głosów przez ogół ludności. Liczące 538 człon-
ków

Kolegium Elektorów

dokonuje formalnego wyboru prezydenta USA. Wybory

prezydenckie są pośrednie i powszechne. Ten kandydat na prezydenta, który zwy-
cięży w danym stanie, otrzymuje liczbę wszystkich głosów elektorskich przypada-
jących danemu stanowi w myśl zasady „zwycięzca bierze wszystko”. W ten sposób
eliminowana jest reprezentacja mniejszości

24

.

Ciekawą instytucją demokratycznych Stanów Zjednoczonych są

prawybory

(prima-

ries), które w istotny sposób zastąpiły historyczny sposób wyłaniania kandydatów
na urzędy bądź funkcje polityczne przez grupę elity politycznej. Pierwsze prawy-
bory odbyły się w 1842 r. w stanie Pensylwania, jednak ukształtowały się dopiero
w latach 1900–1920. Prawybory to formuła wyłaniania kandydatów na funkcje lub
urzędy przez obywateli. Zwycięzcy prawyborów zostają nominatami partyjnymi,
choć formalnie celem prawyborów jest wyłonienie delegatów na konwencję partyj-
ną. Zwykle wyróżnia się tzw.

closed primary

, czyli wybór przez obywateli zareje-

strowanych jako członków danej partii oraz

open primary

, gdzie od wyborcy nie wy-

maga się żadnego oświadczenia woli w zakresie przynależności politycznej.

Niektóre konstytucje stanowe przewidują instytucje demokracji bezpośredniej,
tj.

inicjatywę ludową

i

referendum ludowe

. Obywatele mogą wnieść projekt (petycję)

do legislatywy stanowej. Wymagana jest jednak określona liczba podpisów wybor-
ców (np. w Massachusets 3%, a w Arizonie 15% ogólnej liczby posiadaczy prawa
wyborczego).

W USA referendum daje obywatelom możliwość do wypowiedzenia się na temat
prawa uchwalonego przez stanową legislatywę. Referendum w zależności od usta-
wodawstwa danego stanu może mieć formułę fakultatywną (utraciła ona swe zna-
czenie) bądź obligatoryjną. Istnieje także instytucja zwana

recall

, która w dro-

dze głosowania powszechnego umożliwia usunięcie z urzędu deputowanego bądź
urzędnika.

24

Nie wszyscy elektorzy

muszą liczyć się z wyni-

kiem wyborów powszech-

nych. Regulacja tej kwe-

stii jest jedynie częściowa.

W 26 stanach głosowanie

musi być zgodne z werdyk-

tem wyborów powszech-

nych. W kolejnych 19 i dys-

trykcie Columbia istniejący

obowiązek nie jest obwaro-

wany żadnymi sankcjami.

Kary — lecz łagodne —

wprowadzano jedynie w 5

stanach.

21

Bibliografia

1. Baszkiewicz J., 2008: Historia Francji, Ossolineum, Wrocław.
2. Baszkiewicz J., 1998: Powszechna historia ustrojów państwowych, ARCHE,

Gdańsk.

3. Encyklopedia polityki, 1999: (red.) W. Sokół, M. Żmigrodzki, t. 1: Teoria po-

lityki, Zakamycze, Kraków.

4. Gaca A., Kamińska K., 2002: Historia powszechna ustrojów państwowych,

TNOiK, Toruń.

5. Górski G., Salmonowicz S., 2001: Historia ustrojów państwowych, LexisNe-

xis, Warszawa.

6. Grodzicki S. 1998: Porównawcza historia ustrojów państwowych, Universitas,

Kraków.

7. Instytucje polityczno-prawne Stanów Zjednoczonych Ameryki, 1977: Zakład

Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.

8. Jaworska K., Dąbrowski S., 2005: Historia instytucji politycznych, Stowarzy-

szenie „Wspólnota Akademicka”, Legnica.

9. Koranyi K., 1966: Powszechna historia państwa i prawa, t. 3–4, PWN, Warszawa.
10. Langer T., 1988: Stany w USA. Instytucje-praktyka-doktryna, PWN, Warszawa.
11. Locke J., 1992: Dwa traktaty o rządzie, PWN, Warszawa.
12. Jerkins P., 2009: Historia Stanów Zjednoczonych, Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków.

13. Słownik polityki, 1996: (red.) M. Bańkowicz, Wiedza Powszechna, Warszawa.
14. Śliwiński M., 2005: Analiza porównawcza systemów politycznych, t. 1, Drogi

do współczesności, t. 2 Rewolucje i pobojowiska, Studium Europy Wschodniej,
Warszawa.

15. Świeca J., 2003: Współczesne systemy demokratyczne, cz. 1: Wybrane zagadnie-

nia z problematyki wyborczej oraz makroanalizy systemowej w ujęciu porów-
nawczym, CAN, Kielce.

16. Wasowicz M., 1998: Historia ustroju państw Zachodu. Zarys wykładu, Liber,

Warszawa.

17. Zins H., 2009: Historia Anglii, Ossolineum, Wrocław.