Temat: Unia polsko-litewska
Litwa była w średniowieczu wschodnim sąsiadem Polski. Początkowo Litwini zamieszkiwali ziemie nad Morzem Bałtyckim na północ od ziem polskich i pruskich. Litwa właściwa dzieliła się na dwie części: północną Żmudź i południową Auksztotę. We wczesnym średniowieczu powstały tam drobne księstwa, które zjednoczył w połowie XIII w. książę Mendog. Zjednoczenie przyśpieszyło zagrożenie ze strony Krzyżaków i Zakonu Kawalerów Mieczowych, prowadzących politykę podboju i przymusowej chrystianizacji pogańskich Litwinów. Po śmierci Mendoga państwo litewskie pogrążyło się w wewnętrznych konfliktach. Właściwym twórcą potęgi Litwy był wielki książę Giedymin, który, wykorzystując osłabienie księstw ruskich spowodowane najazdami Mongołów, potrafił rozciągnąć swoje zwierzchnictwo także i na te terytoria. O panowanie nad państwem litewskim rywalizowali ze sobą synowie Giedymina: Olgierd i Kiejstut. Rozszerzyli oni granice państwa na wschodzie i południu. Jednocześnie Litwa nękana była najazdami krzyżackimi, dokonywanymi pod pozorem szerzenia chrześcijaństwa. Wnukowie Giedymina: Witold (syn Kiejstuta) i Jagiełło (syn Olgierda) również toczyli między sobą spory.
Ostatecznie władzę nad państwem objął Jagiełło, który, nie widząc innej możliwości zahamowania ekspansji krzyżackiej, zdecydował się w 1385 r. na unię z Polską. Dotychczasowe stosunki polsko - litewskie układały się źle. Litwini podejmowali liczne rabunkowe wyprawy przeciwko państwu polskiemu. Jednak panowie polscy potrafili dostrzec w dzisiejszym wrogu jutrzejszego sojusznika. Łączyło dwa państwa wspólne zagrożenie ze strony Zakonu Krzyżackiego. Co prawda, od wielu lat w stosunkach polsko - krzyżackich panował pokój, to jednak zdawano sobie sprawę z jego tymczasowości. W dniu 14 VIII 1385 r. została zawarta w Krewie pierwsza z unii polsko - litewskich. W zamian za rękę Jadwigi i koronę polską, Jagiełło zobowiązał się przyjąć wraz z poddanymi chrześcijaństwo w obrządku łacińskim, ziemie Litwy i Rusi przyłączyć do Królestwa Polskiego oraz podjąć starania o odzyskanie ziem utraconych przez Polskę. Unia przewidywała także wypłatę odszkodowania dla odtrąconego narzeczonego Jadwigi oraz uwolnienie jeńców polskich przetrzymywanych na Litwie. W 1386 r. odbył się formalny wybór Jagiełły na tron polski, chrzest, ślub z Jadwigą i koronacja. Przyjął on chrześcijańskie imię Władysław i znany jest w naszej historii pod dwoma imionami Władysław Jagiełło. Zawarta w ten sposób unia była unią personalną. Małżeństwo Jadwigi i Władysława miało wyraźnie polityczny charakter. Jadwiga zachowała swoją pozycję polityczną przy boku męża, współrządząc państwem.
Związek między Polską a Litwą wcale nie był prostą sprawą. Łączyły się ze sobą dwa państwa o różnych systemach politycznych i tradycjach. Sojusz polsko - litewski miał wyraźnie antykrzyżackie oblicze. Książęta litewscy byli ostatnimi w Europie poganami. Przyjęcie chrześcijaństwa przez Jagiełłę odbierało Zakonowi rację jego istnienia w tej części Europy. Dlatego propaganda krzyżacka nastawiona była przeciw chrystianizacji Litwy przez Polskę. Związek z Litwą miał duże znaczenie dla panów polskich. Otwierała się przed nimi możliwość rozszerzenia swych posiadłości na wschodzie. Także Kościół polski popierał ten sojusz, gdyż to w jego ręku leżała chrystianizacja ludności litewskiej. Jednocześnie oba państwa starały się wyciągnąć jak najwięcej korzyści dla siebie. Dlatego zagadnienie inkorporacji Litwy do Polski stanowiło przedmiot sporu między obu państwami. W 1401 r. została zawarta unia wileńsko-radomska. Zostały w niej uregulowane stosunki miedzy braćmi stryjecznymi, Jagiełłą i Witoldem. Zwierzchnia władza nad obu państwami należała się Jagielle, przy zachowaniu faktycznej władzy nad Litwą przez Witolda. Kolejnym porozumieniem była unia w Horodle zawarta 2 X 1413 r. Zawierano ją w zmienionych warunkach politycznych, już po wielkiej wojnie z Zakonem. Wzmacniała ona związki między Polską a Litwą, przy zachowaniu odrębności obu państw. Wprowadzała zasadę udziału panów polskich przy wyborze wielkiego księcia litewskiego, a ważne dla obu państw sprawy miały być załatwiane na wspólnych zjazdach. Aby wzmocnić więź między Polską a Litwą, 47 rodów bojarów litewskich zostało przyjętych do herbów rycerstwa polskiego. Samodzielne powołanie przez Litwinów na tron książęcy Kazimierza Jagiellończyka doprowadziło do zerwania unii. W 1446 r. unia została odnowiona w związku z wyborem Kazimierza na tron Królestwa Polskiego. W latach 1492 - 1501 państwa łączyła jedynie unia dynastyczna, gdyż królem Polski był Jan Olbracht, a księciem litewskim jego brat Aleksander. Od 1501 r. ponownie została wznowiona unia personalna. Stan ten trwał do 1569 r. Została wtedy zawarta jedna z najważniejszych unii - unia lubelska. Stworzyła ona nowe państwo, Rzeczpospolitą Obojga Narodów.
W cieniu rozważań dotyczących unii polsko - litewskich pozostaje fakt o podstawowym znaczeniu - samo usadowienie się na tronie polskim dynastii założonej przez Władysława Jagiełłę, czyli dynastii Jagiellonów. Władysław nie doczekał się męskiego potomka z Jadwigą. Po jej śmierci był kilkakrotnie żonaty. Dopiero ostatnia żona, Zofia Holszańska (powszechnie zwana Sońką) urodziła mu synów. Jednak ich ojciec władał Polską jedynie jako mąż nieżyjącej już Jadwigi, a w warunkach zawieranych wcześniej unii nie było mowy o dziedziczeniu tronu przez potomków z innych związków. Władysław poszedł drogą wyznaczoną wcześniej przez Ludwika Węgierskiego, czyli drogą przywilejów dla szlachty, przy jednoczesnym hojnym nadawaniu dóbr królewskich tym spośród możnych panów, którzy zechcieli wspierać takie rozwiązanie polityczne. Schyłkowe lata panowania Władysława Jagiełły wyznaczają kolejne przywileje: w 1422 r. wydany w Czerwińsku, w 1423 w Warce, w 1430 r. w Jedlni (1433 r. potwierdzony w Krakowie). Najważniejszym spośród nich był jedlneńsko-krakowski. Zapewniał on szlachcie nietykalność osobistą. Oznaczało to, że nikt nie mógł być aresztowany bez prawomocnego wyroku sądowego. Była to dla szlachty wielka zdobycz, a jednocześnie gwarancja pozycji politycznej w państwie.
Ostatecznie Władysław doprowadził do tego, że po jego śmierci królami Polski zostali kolejno jego dwaj synowie: Władysław III i Kazimierz Jagiellończyk. Pierwszy z nich panował krótko: od 1434 do 1444 r. Wybrany został na tron polski dzięki poparciu panów małopolskich, mając zaledwie 10 lat. Za jego panowania szczególną rolę w państwie odgrywał kardynał i biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. Lata panowania Władysława były w gruncie rzeczy latami rządów Oleśnickiego i skupionych wokół niego możnowładców. W 1438 r. król został na zjeździe w Piotrkowie uznany za pełnoletniego, co nie zmieniło roli Oleśnickiego. W 1440 r. Władysław przyjął oferowaną mu koronę węgierską. Od tego czasu przebywał stale na Węgrzech. W 1443 r. podjął z inicjatywy legata papieskiego G. Cesariniego wielką wyprawę przeciw Turkom. Zakończyła się ona dużym sukcesem (m.in. zdobyciem Sofii). Pokój zawarty w Szegedynie został jednak z inspiracji legata zerwany i król podjął dalsze działania wojenne. Zakończyły się one klęską wojsk węgierskich w bitwie pod Warną, w której zginął także Władysław. Z racji miejsca śmierci nadano mu przydomek Warneńczyk.
Rządy Kazimierza Jagiellończyka rozpoczęły się już w 1440 r. Został wybrany wtedy wielkim księciem litewskim. Ponieważ w Polsce panował w tym czasie jego brat, unia została faktycznie zerwana. Po śmierci Władysława Kazimierz zwlekał z przyjęciem oferowanej mu korony polskiej, domagając się utrzymania równorzędności obu państw. Tak też się stało, a Polska i Litwa były całkowicie odrębnymi państwami połączonymi jedynie osobą panującego. Kazimierz wzmocnił pozycję monarchy. Odsunął wszechwładnego kardynała Oleśnickiego, zapewnił sobie wpływ na obsadzanie stanowisk biskupów, zmniejszył znaczenie możnowładców małopolskich. W swojej polityce opierał się na Wielkopolanach popierających centralizacyjne poczynania władcy oraz na rosnącej w znaczenie średniej szlachcie. Tę ostatnią zjednał wydając - po części pod przymusem - przywilej nieszawski (1454 r.). Gwarantował on szlachcie, że król nie będzie zwoływał pospolitego ruszenia, ani nakładał nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich. Umiejętna polityka zagraniczna zapewniła Polsce dostęp do Bałtyku. Nie udało się jednak zabezpieczyć wpływów polskich nad Morzem Czarnym, gdzie coraz większego znaczenia nabierała Turcja. Kazimierz był żonaty z Elżbietą Rakuszanką, z dynastii Habsburgów. Miał z nią trzynaścioro dzieci, spośród których większość zrobiła świetne kariery. Czterech spośród sześciu synów zostało monarchami, dwaj ludźmi Kościoła, z czego jeden jest czczony jako święty (Kazimierz - patron Litwy). Córki wydano za władców różnych państw. Pod rządami Kazimierza Polska i Litwa stały się pierwszymi potęgami tej części Europy.
3