Agresja
Spis treści:
Wstęp
Tematem pracy jest zagadnienie agresji. Szczególnie interesuje nas samo pojęcie agresji - co jest rozumiane przez to pojęcie, czy jest ona wrodzona czy wyuczona, jakie są przyczyny a także co należy robić aby ją zmniejszyć.
W każdym z nas drzemią złe emocje, które często prowadzą do agresji. Czasem jest to niekontrolowane zachowanie, a czasem ludzie robią to specjalnie, ponieważ krzywdzenie drugiej osoby sprawia im przyjemność. Istnieje wiele czynników prowadzących do agresywnego zachowania takich jak ból, różne sytuacje społeczne czy alkohol. Niekiedy jesteśmy nieświadomi tego, że dana sytuacja może wywołać u nas agresję. Trudno sięgnąć po gazetę, nie natykając się na jakiś wstrząsający reportaż o ludzkiej agresji czy na opis makabrycznego morderstwa.
Większość z nas wolałaby wierzyć, że otaczający nas ludzie to osoby bardzo łagodne, darzące miłością swych sąsiadów (nawet wrogów), zawsze gotowe pospieszyć z pomocą, gdy ktoś znajduje się w tarapatach. Jednak fakty przypominają nam ciągle, że świat nie jest tak dobrotliwy. Tracimy naszą wiarę w ludzką dobroć, gdy spotykamy się na co dzień z oznakami wrogości. Nawet wśród dzieci znaleźć można przykłady zachowań agresywnych. Większość dzieci woli rozstrzygnąć swe spory raczej przez walkę niż dyskusję. Przykładem mogą być maluchy walczące o zabawkę w piaskownicy czy uczniowie na szkolnym boisku wyśmiewający się z któregoś kolegi.
W prawdziwym życiu ludzie mają do dyspozycji niemal nieograniczoną liczbę wzorców zachowań, za pomocą których mogą wyrażać agresję. Mogą piorunować wzrokiem swoją ofiarę lub obrażać ją słowami. Mogą używać przemocy fizycznej w każdej formie, począwszy od szturchnięcia, aż po strzelenie komuś w głowę z pistoletu. Zacznijmy od zdefiniowania agresji, które nie jest proste, jak się może wydawać.
I. Czym jest agresja?
Z całą pewnością agresja stanowi jeden z wielu sposobów reagowania na negatywne bodźce. Różne dziedziny nauki: psychologia, pedagogika, psychiatria, kryminologia itd. prezentują bardzo szeroką gamę zachowań agresywnych. Psychologowie społeczni definiują agresję jako zamierzone zachowanie ukierunkowane na spowodowanie szkody fizycznej lub psychicznej. Z drugiej strony Mietzel uważa, że o agresji można mówić wtedy, gdy człowiek (lub wiele osób) próbuje zaszkodzić albo rzeczywiście szkodzi drugiemu . Dodaje do tego, „że jako agresywne określić można tylko takie zachowania, które pozwalają rozpoznać jawny zamiar zaszkodzenia innym” . Z tych dwóch definicji nasuwa się wniosek, że zachowaniem agresywnym jest zarówno przemoc fizyczna, jak i psychiczna a także, że agresją jest nie tylko spowodowanie czyjegoś cierpienia, ale również próba zaszkodzenia drugiej osobie. Jednocześnie, aby czyjeś zachowanie nazwać agresywnym, należy mieć pewność, że dana osoba miała zamiar komuś zaszkodzić. Można zaobserwować dwa rodzaje agresji: wrogą i instrumentalną. Agresja wroga jest działaniem agresywnym, które wynika z uczucia gniewu i ma na celu zadanie bólu. Natomiast agresja instrumentalna pomimo, że również w niej występuje zamierzenie wyrządzenia krzywdy innej osobie, służy jako środek do osiągnięcia innego celu niż ból.
II. Agresja - zjawisko wrodzone , wyuczone, czy też instynktowne?
Wielu psychologów, fizjologów, etologów czy filozofów zastanawiało się nad naturą agresji. Od wieków toczy się pomiędzy nimi spór o to, czy agresywność jest zjawiskiem wrodzonym, wyuczonym, czy też instynktownym.
Według Thomasa Hobbesa agresja jest zjawiskiem wrodzonym. W jednej ze swoich prac pt. „Lewiatan” uznał, iż człowiek w swojej naturze jest bestią, a nad jego naturalnym instynktem popychającym do agresji można zapanować jedynie poprzez zmuszenie go do przestrzegania prawa i porządku społecznego. W XX wieku pogląd Hobbesa rozwinął Zygmunt Freud. Jego zdaniem ludzie rodzą się z dwoma instynktami: życia (Eros) i śmierci (Tanatos). Według Freuda instynkt śmierci działa w każdej żywej istocie, dążąc do jej zniszczenia i do sprowadzenia życia do stanu początkowego - materii nieożywionej . Jeżeli nie uda się człowiekowi w jakiś sposób pozbyć tej energii, to będzie się ona kumulować i spowoduje chorobę. Uważał również, że społeczeństwo odgrywa bardzo ważną rolę w kontrolowaniu instynktu śmierci, gdyż pomaga w przekształceniu tej destrukcyjnej energii w zachowanie użyteczne lub przynajmniej możliwe do zaakceptowania.
Jan Jakub Rousseau był zwolennikiem teorii, która mówi, że agresja jest zjawiskiem wyuczonym. Stworzył on pojęcie `szlachetnego dzikusa'. Rousseau sugeruje, że ludzie w swojej naturze są łagodni i dobrzy, ale społeczeństwo poprzez swoje restrykcje wyzwala w nich wrogość i agresywność.
Natomiast nie ma rozstrzygających dowodów na to, czy agresja ma charter instynktowny, czy też nie. Według Berkowitza wrodzone wzorce ludzkiego zachowania są podatne na modyfikację oraz nieskończenie elastyczne. Ludzie mają skłonność do reagowania na prowokacyjne bodźce zaatakowaniem sprawcy. Jednakże ta skłonność nie zawsze musi znaleźć odzwierciedlenie w zewnętrznym działaniu, gdyż zależy ona od złożonego, wzajemnego oddziaływania pomiędzy wewnętrznymi tendencjami a różnymi reakcjami hamującymi oraz od szczególnego charakteru sytuacji społecznej.
Na podstawie powyższych teorii można wnioskować, że każdy człowiek jest zdolny do działań agresywnych. Agresja może być skutkiem frustracji, jeżeli wewnątrz człowieka powstanie gotowość do agresji. Taka gotowość bywa wywołana złością lub zdenerwowaniem, ale ważne są również bodźce wzrokowe w otoczeniu, które sygnalizują niebezpieczeństwo i pobudzają zachowanie agresywne. Takim bodźcem jest przedmiot kojarzony potocznie z działaniami agresywnymi (np. rewolwer); sama jego obecność zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia aktów agresji. Berkowitz, po swoim eksperymencie potwierdzającym powyższą tezę użył wręcz porównania, że to nie palec pociąga za spust, ale sam spust prowokuje ruch palca .
III. Przyczyny agresji.
1. Procesy neuronalne i chemiczne jako przyczyna agresji
Kontrolę nad zachowaniem agresywnym zarówno zwierząt jak i człowieka sprawuje ciało migdałowate znajdujące się w rdzeniu kręgowym. Jego drżenie stymuluje zachowanie agresywne, natomiast w momencie zaniku drżenia ciałka - agresja znika. Skłonność do agresji wywołana drżeniem ciałka migdałowatego może zostać zmodyfikowana przez czynniki społeczne (np. przez to czy znajdujemy się w towarzystwie kogoś słabszego, niżej postawionego w hierarchii społecznej).
a) Testosteron
Duży wpływ na ludzką agresję ma testosteron. U kobiet i mężczyzn, którzy popełnili przestępstwa z użyciem siły, występuje wyższy poziom tego hormonu, niż u pozostałych. Stąd można wysnuć wniosek, że mężczyźni są bardziej agresywni niż kobiety, skoro ich testosteron jest na wyższym poziomie.
b) Alkohol
Alkohol obniża nasze opory przed dokonywaniem czynów naruszających ogólnie przyjęte normy społeczne, w tym czynów agresywnych. Potoczne obserwacje potwierdzają związek miedzy agresją a spożyciem napojów alkoholowych. Na przykład wszyscy dobrze wiemy, że bójki często wybuchają w barach i nocnych klubach, a awantury rodzinne zdarzają się najczęściej po wypiciu alkoholu. Nawet w większości oglądanych filmów, gdy pojawia się jakaś pijana postać, to szuka pretekstu do „zaczepki”. Te potoczne obserwacje znajdują potwierdzenie w danych naukowych. Na przykład 75% przestępców podejrzanych o morderstwo, napady i gwałty jest w chwili aresztowania pod wpływem alkoholu.
Nie oznacza to jednak, że alkohol automatycznie powoduje wzrost nastawienia agresywnego, a ludzie będący pod jego wpływem krążą w poszukiwaniu obiektu do bicia. Alkohol znosi nasze hamulce i rozluźnia kontrolę. Pod jego wpływem ujawniają się pierwotne dążenia i pragnienia, na co dzień skrywane pod maską norm. Człowiek tęskniący za bliskością drugiej osoby będzie okazywał czułość, natomiast w człowieku skłonnym do przemocy wyzwoli się agresja. Analogicznie można stwierdzić, że osoby podlegające silnej presji społecznej, wymierzonej przeciwko oznakom agresji, doznające frustracji czy spotykające się z prowokacją pod wpływem działania alkoholu łatwiej pozbędą się swych oporów i złamią normy społeczne, dopuszczając się aktów przemocy.
2. Ból i niewygoda jako przyczyny agresji
Ludzie bardzo często reagują agresją również na ból lub poczucie psychicznego dyskomfortu. Często zdarza się osobie narażonej na ogromny ból uderzyć w jakiś przedmiot. To samo dotyczy poczucia dyskomfortu - jeżeli człowiek czuje, że został „przyparty do muru”, może stać się agresywny.
Nawet warunki pogodowe lub klimatyczne mogą mieć wpływ na zachowanie ludzkie. Jeżeli człowiek nie przyzwyczajony do wysokich temperatur przez dłuższy okres czasu będzie narażony na funkcjonowanie w upale, stanie się o wiele bardziej drażliwy, łatwiej będzie go wyprowadzić z równowagi. W czasie niepogody, gdy za oknem pada deszcz, jest szaro i ponuro, człowiek staje się przygnębiony i niezadowolony i to niezadowolenie może prowadzić do frustracji a w końcu do agresji.
3. Sytuacje społeczne prowadzące do agresji
a) Frustracja jako przyczyna agresji
Do wielu czynników społecznych warunkujących agresję należy frustracja. Zgodnie z teorią frustracji-agresji doświadczenie frustracji może zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych. Jednak frustracja nie prowadzi w sposób bezwarunkowy i automatyczny do agresji. Większe prawdopodobieństwo, że wyzwoli ona agresję, zachodzi wtedy, jeśli niespodziewanie napotkamy przeszkodę na drodze do osiągnięcia celu i mamy poczucie, że spotkała nas z tego powodu niesprawiedliwość. Należy także dodać, że frustracja nie jest rezultatem deprywacji, ale względnej deprywacji, czyli poczucia, że posiadamy mniej niż zasługujemy lub mniej niż posiadają ludzie do nas podobni.
b) Bezpośrednia prowokacja i odwet
Pragnienie odwetu w momencie, gdy spotykamy się z agresywnym zachowaniem ze strony drugiej osoby jest jedną z oczywistych przyczyn agresji.
Sprawa ma się podobnie jak w przypadku frustracji i agresji. Tak samo jak nie zawsze reagujemy agresją na frustrację, tak też nie zawsze odpowiadamy odwetem na prowokację. Podjęciu działań rewanżowych sprzyja zamierzona prowokacja. Natomiast jeśli prowokacja jest przypadkowa i nie wynika z czyichś intencji, to większość z nas powstrzyma się przed odwetem. Agresja zwrotna nie pojawia się także wówczas, gdy znane są pewne okoliczności łagodzące, to znaczy wiemy, dlaczego ktoś nas prowokuje i usiłuje rozzłościć. Jednak wiedza ta tonuje nasze emocje tylko wówczas, gdy posiadamy ją jeszcze przed zaistnieniem krytycznego zdarzenia.
c) Obecność przedmiotów kojarzonych z agresją jako przyczyna agresji
Już sama obecność bodźca wywołującego agresję, czyli przedmiotu potocznie kojarzonego z agresją (na przykład rewolweru) prowadzi do wzrostu prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań agresywnych.
d) Teoria społecznego uczenia się
Albert Bandura stworzył jedną z najbardziej znanych teorii agresji - teorię społecznego uczenia się . Według niego zachowania agresywne kształtują się, gdy dziecko czuje przyzwolenie na zachowanie agresywne ze strony swoich opiekunów. Takie przyzwolenie może mieć charakter bezpośredni lub pośredni. Przyzwolenie o charakterze bezpośrednim pojawia się, gdy rodzice pochwalą dziecko za to, że na przykład wygrał szkolną bójkę. Natomiast przyzwolenie pośrednie polega na wyciąganiu wniosków z obserwacji. Przykładowo dziecko oglądając filmy i programy telewizyjne, w których agresywni bohaterowie są atrakcyjni i sympatyczni, uczy się, że agresja może być właściwym sposobem rozwiązywania problemów. Dodatkowo w swoich badaniach Bandura stwierdził, że dzieci uczą się agresji na dwóch poziomach. Pierwszym poziomem jest poznanie nowych technik agresji. Po drugie dziecko uczy się reakcji otoczenia na agresję. Jeśli dziecko dostrzeże korzyść płynącą z zachowania agresywnego, to zapamięta, że agresja pozwala na rozwiązanie kłopotliwej sytuacji, czyli teoria społecznego uczenia się znajduje zastosowanie w agresji instrumentalnej.
4. Wpływ agresji oglądanej w środkach masowego przekazu
Obserwacje ludzi wskazują, że częsty ich kontakt z brutalnością na ekranach telewizorów lub w kinie, powoduje wzrost tolerancji na takie zachowanie w rzeczywistym życiu. Powstaje pytanie dlaczego? Według Aronsona to przede wszystkim przyzwolenie - „jeśli inni mogą to robić, to ja też mogę”. Następnie pisze on, że oglądanie agresywnych działań może dostarczyć pomysłów, jak ujawnić własne agresywne odczucia oraz sprawia, że lepiej uświadamiamy sobie swoją złość i szybciej uruchamiamy działania agresywne. Ostatnio zaobserwować można wzrost przemocy nie tylko w filmach, ale już w bajkach dla dzieci, czyli następuje zobojętnienie względem agresji coraz to młodszych pokoleń.
5. Inne czynniki wpływające na agresywne zachowanie
Ogromne znaczenie w pobudzaniu do zachowania agresywnego mają również uprzedzenia, zniewagi oraz drobne kłótnie. Kłótnie często zaczynają się od drobnostek, a mogą skończyć się ostrą wymianą zdań lub doprowadzić do bójki. Jeśli kłótni towarzyszy uprzedzenie do drugiej osoby, lub uczucie zniewagi - człowiek szybciej traci panowanie nad sobą.
Jeszcze jednym bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na zachowanie agresywne jest tzw. kultura honoru, czyli „zespół norm społecznych, w którym centralne miejsce zajmuje pogląd, że ludzie (zwłaszcza mężczyźni) powinni bronić swojego honoru, nawet uciekając się do krwawego odwetu” . Przejawia się ona w konfliktach rodzinnych, sąsiedzkich, koleżeńskich itp.
Niestety znana jest również przyjemnościowa motywacja agresji. W każdym społeczeństwie są ludzie, którzy znajdują przyjemność w zniszczeniu czyjegoś mienia, pobiciu kogoś lub wyrządzeniu mu trwałej krzywdy. Wynika to z jego temperamentu i z chęci podniesienia poziomu adrenaliny. Dobrze, jeżeli przyjemnościowa motywacja zostanie nakierowana w stronę zamiłowania do brutalnych sportów (np. boks), jak również zwykłej rywalizacji. Udział w przeróżnych turniejach lub zawodach wywołuje u uczestników zwiększony poziom adrenaliny we krwi. Zawodnicy właśnie poprzez duży wysiłek fizyczny lub psychiczny wyładowują swoją agresję, odreagowują frustrację.
IV. Jak zmniejszyć agresję?
1. Czy kara sprzyja hamowaniu zachowań agresywnych?
Karanie stanowi złożone zjawisko, zwłaszcza gdy jest reakcją na agresję. Z jednej strony karanie każdego zachowania, włącznie z zachowaniem agresywnym, zmniejsza częstotliwość jego występowania. Z drugiej strony, ponieważ karanie przybiera zwykłą formę przemocy, osoba, która próbuje wyeliminować u kogoś oznaki agresji, może zamiast osiągnięcia zamierzonego celu stać się wzorem zachowania agresywnego i stworzyć warunki sprzyjające procesowi modelowania. Wydaje się, że prawidłowość ta dotyczy dzieci. Jednak co jest z dorosłymi - zwłaszcza tymi, którzy już wykazują tendencję do stosowania przemocy? Otóż w większości systemów społecznych surowe kary stosuje się jako środek zapobiegania groźnym przestępstwom. Karanie może przynieść pożądane efekty, jeśli wymierzona kara nie jest zbyt surowa i następuje natychmiast po dopuszczeniu się ataku agresji. Nieskuteczna okazuje się kara odroczona oraz zbyt surowa.
2. Katharsis i agresja
Katharsis to pojęcie określające zjawisko uwalniania nagromadzonej agresywnej energii poprzez wysiłek fizyczny, obserwację zachowań agresywnych lub dopuszczenie się samemu czynu noszącego znamiona agresji. Takie „wypuszczenie pary” obniża prawdopodobieństwo podjęcia agresywnych działań w przyszłości.
Pozornie koncepcja katharsis wydaje się słuszna: przecież, jeśli jakaś osoba rozzłości nas, to okazanie jej naszych wrogich uczuć sprawie, że pozbywamy się napięcia i odzyskujemy dobre samopoczucie. Chodzi jednak o to, aby nie mylić dobrego samopoczucia z redukcją wrogości. W toku przeprowadzonych badań stwierdzono raczej istnienie odwrotnej zależności. Dopuszczenie się ataku agresji uruchamia proces poznawczy zmierzający do usprawiedliwienia swego działania. Zwiększa to prawdopodobieństwo wystąpienia następnych ataków agresji.
3. Jak radzić sobie z gniewem?
Trzeba zdać sobie sprawę, że istnieje zasadnicza różnica między doświadczaniem uczucia gniewu a wyrażeniem go poprzez przemoc i akty niszczycielskie. Ujawnianie gniewu w odpowiedni sposób, we właściwych okolicznościach, jest zjawiskiem normalnym, nie przynoszącym żadnych niepożądanych następstw. Istnieją formy wyrażania gniewu, nie wiążące się ze stosowaniem przemocy. Jedną z nich jest jasne zakomunikowanie otoczeniu, że jesteś zły i podanie przyczyn twojego złego samopoczucia. Przyznanie się do własnej złości łagodzi doświadczane napięcie i poprawia samopoczucie. Jednocześnie nie uruchamia procesów poznawczych służących dewaluacji obiektu agresji, gdyż nie krzywdząc drugiej osoby, nie musimy usprawiedliwiać swojego zachowania. Co więcej, otwarte, jasne i pozbawione pretensji powiedzenie o doświadczanych negatywnych uczuciach umacnia wzajemne zrozumienie i sprzyja nawiązaniu bliskiej więzi między przyjaciółmi i znajomymi. Czy to rozwiązanie nie wydaje się zbyt proste? Okazuje się, że przyznanie się do gniewu przynosi więcej korzyści niż krzyki, przekleństwa, tłuczenie porcelany lub cierpienie w milczeniu i robienie dobrej miny do złej gry.
Prawdopodobnie najlepszym wyjściem jest powiadomienie o odczuwanej złości tej osoby, która ją wywołała, jednak określone korzyści może także dać podzielenie się swoimi negatywnymi uczuciami z kimś innym.
Skutecznym sposobem przeciwdziałania reakcjom agresywnym drugiej osoby jest podjęcie działań ukierunkowanych na likwidację jej złości i irytacji. Stwierdzono, że frustracja nie prowadzi do agresji, jeśli osoba jej doświadczająca jest przekonana, że człowiek, który uniemożliwił jej osiągnięcie zamierzonego celu, nie miał złych intencji. Wynika z tego, że skutecznie przeciwdziałać czyjejś agresji może osoba, która przyczyniła się do jej frustracji. Wystarczy, że poczuje się odpowiedzialna za swoje działania, przeprosi i obieca, że dana sytuacja więcej się nie powtórzy.
Nie można przejść przez życie, a w pewnych okolicznościach trudno nawet przeżyć jeden dzień, nie doświadczając frustracji, irytacji, gniewu i nie stając się uczestnikiem konfliktów. Stwierdzono, że odczuwanie złości jest normalnym zjawiskiem, które stanowi nieodłączny atrybut człowieczeństwa. Problemem jest natomiast przejawianie agresji poprzez przemoc. Nie rodzimy się wyposażeni w wiedzę o tym, jak ujawnić rodzący się w nas gniew i irytację w sposób konstruktywny, nie przynoszący niepożądanych skutków i nie odwołujący się do przemocy. Naturalną konsekwencją odczuwania złości wydaje się jej wybuch. Hans Toch dowodzi, że w większości społeczeństw najbardziej skłonne do rozwiązywania problemów interpersonalnych poprzez przemoc są osoby, które nie mają właściwie rozwiniętych umiejętności społecznych. Dlatego jednym ze sposobów zapobiegania agresji jest kształcenie ludzi w zakresie konstruktywnego wyrażania gniewu i krytycyzmu, negocjowania i poszukiwania kompromisu w przypadku zaistnienia konfliktów oraz wrażliwości na potrzeby i pragnienia innych.
Tendencja do zachowania się w sposób empatyczny przeważała nad skłonnością do agresji. Rola empatii w zapobieganiu agresji nie budzi wątpliwości. Seymour Feshbach i Norma Feshbach zauważyli, że jeśli nie znajdziemy sposobu dehumanizacji potencjalnej ofiary naszego ataku, to celowe zadanie jej bólu będzie sprawiało nam trudność.
Zrozumienie procesu dehumanizacji stanowi pierwszy krok na drodze do jej powstrzymania. Jeśli prawdą jest, że większość ludzi, aby dokonać aktu okrucieństwa, musi pozbawić swoją ofiarę cech ludzkich, to sprzyjanie rozwojowi nastawienia empatycznego między ludźmi powinno za- pobiegać popełnianiu przez nich agresywnych czynów. Seymour Feshbach i Norma Feshbach dowiedli istnienia negatywnej korelacji między empatią a agresją u dzieci. Im więcej dziecko przejawia empatii, tym mniej jest skłonne do zachowań agresywnych. Wspomniani badacze opracowali dla dzieci efektywny program treningu mający ich nauczyć przyjmować perspektywę innych osób. Szczególny nacisk położyli na wyrobienie zdolności rozpoznawania cudzych emocji. Cel ten jest osiągany dzięki odgrywaniu przez dzieci ról w warunkach prowokujących odmienne emocje. Zaproponowane przez nich formy ćwiczenia empatii u dzieci redukują tendencję do przejawiania agresji.
Podsumowanie
Sądzę, że wyjaśniłam dość wyraźnie czym jest agresja, co było zasadniczym celem mojej pracy.
Podsumowując, o agresji możemy powiedzieć, że jest to skłonność do zachowań agresywnych, ataku, trudność kontrolowania negatywnych popędów i impulsów skierowanych przeciwko innym ludziom, sytuacjom, poglądom. Zwykle powstaje jako bezpośredni lub odroczony skutek czy, w sytuacji uniemożliwiającej działanie, a także jako wynik długotrwałej izolacji społecznej (na przykład w zakładach karnych), na skutek intoksykacji (zatrucia organizmu toksynami), presji psychicznej, zastraszenia, psycho- i fizjomanipulacji, pozbawienia snu, a nawet w wyniku błędów dietetycznych. Często współwystępuje w sytuacji grupowej jako działanie imitacyjne (naśladowcze), będące wyrazem dostosowania się do wymagań i zasad obowiązujących na przykład w grupie rówieśniczej, subkulturze (także patologicznej).
Niektórzy uważają, że istota ludzka jest dobra, łagodna, szlachetna z natury, tylko zepsuta przez cywilizację, społeczeństwo, inni zaś uważają ją za złą z natury i jedynie przez nauki społeczne powstrzymywaną w ryzach.
Wydaje się, że wysiłki licznych naukowców, ukierunkowane na pełne wyjaśnienie przyczyn agresji ma ogromne znaczenie i winny być kontynuowane. Już dzisiaj dzięki efektom tych badań, możemy przewidywać w pewnym zakresie, zwłaszcza u ludzi młodych prawdopodobieństwo pojawienia się antyspołecznych, agresywnych skłonności. Dzięki temu możemy podejmować coraz skuteczniejsze interwencje w postaci doradztwa psychologicznego dla rodzin i osób szczególnie zagrożonych, ponieważ te same zdolności, które powodują cierpienie, jeżeli zostaną właściwie wykorzystane, pozwalają na naprawdę duże osiągnięcia.
Bibliografia
Spis pozycji książkowych:
E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997
G. Mietzel, Wprowadzenie do psychologii. Podstawowe zagadnienia, GWD Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999
J. Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa 1980
K. Szymborski, W poszukiwaniu genu agresji, Wiedza i Życie, Warszawa 1999
P. Wallach, Psychologia Internetu, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2001
Materiały internetowe:
E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 497
G. Mietzel, Wprowadzenie do psychologii. Podstawowe zagadnienia, GWD Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999, s. 353
http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0073/roz09.pdf
Zob. E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 508
http://pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_spo%C5%82ecznego_uczenia_si%C4%99
E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 516
Zob. E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 521
Zob. E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 533
1