II 4. Nurty opozycyjne w myśli rosyjskiej (Nowikow, Radiszczew, Dekabryści, nurty po Dekabrystach, narodnictwo) do 1904r.
Nowikow
Nowikow a Katarzyna II
Katarzyna II Stała się inicjatorką pierwszego w Rosji tygodnika satyrycznego, który - pod nazwą Różne Różności; zaczął wychodzić w 1769 roku. Zachęcała innych, by szli w jej ślady. Wkrótce jednak okazało się, że dzieło przerosło twórcę. Mikołaj Nowikow zaczął wydawać konkurencyjne czasopismo satyryczne - "Truteń", w którym atakował wyzysk chłopów pańszczyźnianych i nieróbstwo szlachty. Prowadził ostrą polemikę z Katarzyną II, demaskując jej polityczną zabawę w oświeconą monarchinię (absolutyzm oświecony). Nowikow nie tylko wybrał inny przedmiot ataku satyry, lecz generalnie prezentował odmienny pogląd na jej gadania. Katarzyna uważała bowiem, że nie można "krytykować określonych osób, lecz należy jedynie bez złości czy napastliwości ośmieszać ludzkie słabostki. Polemika między nimi zakończyła się zlikwidowaniem przez carową obydwu pism.
Działalność Nowikowa ściągała na siebie ostry sprzeciw ze strony Katarzyny II i jej ministrów, został więc aresztowany i w 1792 osadzony w twierdzy szlisselburskiej na 15 lat. Po śmierci Katarzyny II jej syn Paweł I ułaskawił Nowikowa i w 1796 zwrócił mu wolność, nie zezwalając jednak na kontynuację działalności.
Radiszczew
W 1790 ukazało się dzieło, które wsławiło imię Radiszczewa jako pierwszego przedstawiciela rosyjskiej myśli rewolucyjnej, Pozdrów z Petersburga do Moskwy. Głównym motywem utworu jest idea, że jedyną drogą do uzdrowienia życia społecznego jest obalenie istniejącego ustroju. Znaczny wpływ na kształtowanie się poglądów Radiszczewa w kwestii chłopskiej okazały czasopisma satyryczne Mikołaja Nowikowa. Traktował on zagadnienie ucisku chłopa przez pana w płaszczyźnie etycznej, dążąc do obudzenia uczucia litości dla uciskanego, w nadziei, że uda mu się w drodze perswazji doprowadzić do uregulowania stosunków między panami a poddanymi w sposób ludzki i racjonalny. Radiszczew z kolei ukazuje nicość i zgniliznę moralną szlachty oraz podkreśla, że każdy chłop może być wolny. Ponad to krytykuje absolutyzm. Jest to pierwszy w literaturze rosyjskiej utwór traktujący w rewolucyjny sposób zagadnienia monarchii.
Dekabryści, rosyjscy rewolucjoniści szlacheccy, w większości młodzi oficerowie, którzy dążyli do zniesienia jedynowładztwa cara i oparcia władzy w Rosji o zasady konstytucyjne. Od 1821 działali zasadniczo w trzech ośrodkach: Towarzystwo Północne w Petersburgu, Towarzystwo Południowe w Tulczynie (Ukraina) i Stowarzyszenie Zjednoczonych Słowian w Kijowie.
Programy polityczne poszczególnych grup rewolucjonistów różniły się często w zasadniczych kwestiach. Najbardziej radykalne Towarzystwo Południowe zakładało obalenie cara i utworzenie republiki, natomiast Towarzystwo Północne dążyło do powstania monarchii konstytucyjnej.
Dekabryści nawiązali kontakt z Towarzystwem Patriotycznym W. Łukasińskiego i S. Krzyżanowskiego w Polsce. Nie było jednomyślności wśród dekabrystów także w sprawie polskiej. Towarzystwo Południowe opowiadało się za przyznaniem Polsce całkowitej niepodległości, podczas gdy Towarzystwo Północne - za powstaniem państwa polskiego uzależnionego od Rosji.
Wystąpienie rewolucjonistów rosyjskich przyspieszyła śmierć cara Aleksandra I w grudniu 1825. W Petersburgu doszło do wymarszu jednego pułku na plac Senacki, do którego dołączyli następnie grenadierzy. Zrewolucjonizowane wojsko, pod dowództwem M.P. Bestużewa-Riumina, nie podjęło żadnej walki, a ich bunt stłumiły wojska wierne carowi już w pierwszym dniu wystąpienia.
Podobny przebieg miała rebelia pułku czernihowskiego w Tulczynie pod dowództwem S.I. Murawjowa-Apostoła. Pułk opuścił koszary na początku stycznia i zajął miasteczko Wasilków. Poddał się po kilku dniach. Z wyroku cara przywódcy dekabrystów: P.I. Pestel, K.F. Rylejew, P.G. Kachowski, M.P. Bestużew-Riumin i S.I. Murawjow-Apostoł zostali powieszeni, resztę osób zesłano na Syberię, innych pozbawiono stopni wojskowych itp.
Nazwa ruchu pochodzi od rosyjskiego słowa "diekabr" oznaczającego "grudzień".
Narodnicy, działacze na rzecz ludu rosyjskiego w 2. poł. XIX w. (1861-1895). Ideologię narodnictwa stworzyli m.in.: A.I. Hercen, N.G. Czernyszewski, P.Ł. Ławrow i N.K. Michajłowski. Narodnicy zakładali zmianę stosunków społecznych na wsi, budowę socjalistycznej Rosji w oparciu o lud. W ideologii narodników można wyróżnić kierunek reformistyczny, tzw. liberalne narodnictwo domagające się odgórnych reform w interesie chłopów, oraz kierunek rewolucyjny, głoszący idee rewolucji agrarnej.
3 główne kierunki teoretyczne: bakuninizm (buntarstwo), ławryzm (kierunek propagandowo - agitacyjny), jakobinizm narodnicki (kierunek spiskowy).
Bakuninizm - Michał Bakunin - chłopi są gotowi do rewolucji, wystarczy tylko wezwać chłopów do buntu.
Ławryzm - Piotr Ławrow - wysunął „teorię krytycznie myślących jednostek”, rozumiejąc przez nie postępową, skłonną do działania rewolucyjnego inteligencję. Inteligencja powinna wziąć na siebie ciężar walki o realizację sprawiedliwości społecznej. Był przeciwny bakuninizmowi.
Jakobinizm narodnicki - Piotr Tkaczow - Jego zdaniem państwo jako instytucja jest czymś samym dla siebie, nie reprezentuje niczyich interesów, nie ma żadnego zaplecza klasowego.
Liberalne narodnictwo propagowało rozwój kultury i oświaty dla ludu, opowiadała się za spokojną ewolucją stosunków społecznych i urządzeń państwowych. Wydawano czasopisma, książki i broszury - najwybitniejszy był Mikołaj Michajłowski.
Przyszła Rosja wg narodników rewolucyjnych miała być krajem socjalistycznym, opartym na wspólnotach gminnych, chłopstwo zaś miało stać się siłą sprawczą rewolucji. Narodnicy głosili potrzebę walki z samowładztwem i wielką własnością ziemską. W latach 1869-1874 w całej Rosji powstawały kółka inteligenckie, przeważnie wśród młodzieży uniwersyteckiej, m. in. założone przez: M.I. Szutina, S. Nieczajewa oraz N. Czajkowskiego i M. Natansona. Organizacje te istniały bardzo krótko. Rewolucyjna młodzież, unikając prześladowań i represji, osiedlała się na wsi w celu prowadzenia bezpośredniej agitacji wśród chłopów.
Pod koniec 1874 rozpoczęły się masowe aresztowania zakończone procesem 193 osób (1877-1878). Największymi organizacjami narodników były: Ziemla i Wola, powstała 1876 w Petersburgu, i utworzone z niej Narodna Wola i Czornyj Pieriedieł. Po udanym zamachu bombowym na cara w marcu 1881 nastąpiła nowa fala aresztowań, na śmierć skazano pięciu bezpośrednich uczestników zamachu. Od tego czasu zaznaczył się upadek rewolucyjnego narodnictwa, przewagę zdobył kierunek liberalny.
Słowianofile - przedstawiciele jednego z kierunków rosyjskiej myśli społecznej w połowie XIX w. (teoretycy m.in. K.S. Aksakow, A.S. Chomiakow, I.W. Kiriejewski); poddawali krytyce europeizację Rosji; domagali się powrotu do rdzennie słowiańskich zasad społecznych, które ich zdaniem reprezentowała Ruś przed Piotrem I Wielkim; głosili zjednoczenie Słowian pod berłem cara; w innych krajach słowiańskich gł. ruch kulturalny; przeciwstawiani zapadnikom, czyli okcydentalistom.
Okcydentaliści (z łacińskiego occident - zachód), kierunek rosyjskiej myśli literackiej i społecznej w latach 40.-70. XIX w. Okcydentaliści, w przeciwieństwie do słowianofilów, orędowali za rozwojem Rosji według wzorców zachodnioeuropejskich, krytykowali pańszczyznę i samodzierżawie, wysuwali projekty wyzwolenia chłopów.
Główni przedstawiciele: P. Annienkow, W. Botkin, P. Czaadajew, I. Turgieniew. Organa prasowe - Otieczestwiennyje zapiski, Sowriemiennik, Russkij Wiestnik. Pod koniec lat 50. zdecydowanie oddzielili się od rewolucyjnych demokratów (W. Bieliński, A. Hercen, N. Ogariow). Po reformie chłopskiej (1861) wraz ze słowianofilami przeszli do obozu liberalnego.